ۇلتتىق ۆاليۋتا – تاۋەلسىز ەلدىڭ سيمۆولى عانا ەمەس، ونى ناقتى ايقىنداۋشىلارىنىڭ ءبىرى، ءبىر تاعانى ەكەنى بەلگىلى. ويتكەنى، ءتول ۆاليۋتا ەلدىڭ ءوز ەكونوميكاسىن ءوزى رەتتەۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. ساياسي قاۋقارى بار.

ءبىزدىڭ دە ەلدىك ابىرويىمىز، ماقتانىشىمىز سانالاتىن تەڭگەمىزدىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە بيىل 22 جىل. تاۋەلسىزدىك تاڭى ەندى اتقان تۇستا ءوز ۆاليۋتامىزدى دا قوسا شىعارۋىمىز – ۇلكەن جەتىستىك بولعانى انىق. ارينە، وعان سول  كەزدەگى رەسەيلىك تاراپتىڭ ءبىزدىڭ ەلدى رۋبل ايماعىنان شىعارۋعا ۇمتىلۋى، تمد­نىڭ باسقا دا مۇشەلەرىنىڭ سول ۋاقىتتا ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن جاساپ ۇلگىرۋى جانە ت.ب. وزىندىك اسەر ەتتى. قالاي دەگەنمەن ءوز ۆاليۋتامىزدى جاساعانىمىز – ونداعان جىلداردان بەرى وتارلىق ەزگىدە بولىپ، ەسەڭگىرەگەن ەلدىك ساياساتىمىزدىڭ ەس جيۋىنا اسەر ەتتى. وتاردا ۇستاعان رەسەيدەن ىرگە اجىراتقانىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى بولاتىن. بۇعان ءسوز جوق.

سوندىقتان دا سول جىلدارى ەكونوميكانىڭ تىم الجۋازدىعىنان، گيپەرينفلياتسيانىڭ اسەرىنەن ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە تەڭگەمىز ون ەسەگە جۋىق قۇنسىزدانسا دا تاۋەلسىزدىكتىڭ  ءبىر باعانى، بەينە ءبىر ايبارى بولىپ تۇراتىن. ەرتەڭگى كۇنى جاس ۇرپاق: «90 جىلدارى ەل ەگەمەندىگى ءۇشىن بيلىك نە ىستەدى؟» دەپ سۇراي قالعاندا، «ۇلكەن تاريحي جۇمىس اتقارىلدى» دەپ اۋىز تولتىرا ايتۋعا بولارلىق ءىس جاسالعان-دى.  

تەڭگەنىڭ داۋىرلەگەن تۇسى

تەڭگەنىڭ اتتان تۇسپەي «تەرىلىكتى مايداي ەرىتىپ»، دوللاردى ارتقا تاستاعان تۇسى دا، ونىمەن يتجىعىس تۇسكەن كەزدەرى دە بولدى. بۇل وسىدان 10 شاقتى جىل بۇرىنعى ۋاقىت ەدى. 5-10 جىلداي ۋاقىت بويى تەڭگەنىڭ داۋرەنىن جۇرگىزگەن، وكىنىشكە قاراي، قارجىلىق كەرەمەت ساياسات نەمەسە ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرىپ، يننوۆاتسيالاپ ۇلگىرۋدىڭ جەمىسى ەمەس، مۇناي باعاسىنىڭ ۇزدىكسىز كوتەرىلۋى، سونىمەن قوسا اعىلعان دوللارلاردىڭ ناتيجەسى ەدى. مۇنايعا بايلانعان، بىزبەن «قولتىقتاس» رەسەيلىك ءرۋبلدىڭ دە ارقا­جونى كەڭىگەن تۇسى سول ۋاقىتتار. ماسەلەن، تەڭگەنىڭ قۇنى 1999 جىلدىڭ ساۋىرىندە 1 اقش دوللارىنا شاققاندا 84­تەن 138­گە بىردەن قۇلدىراعانىن بىلەمىز. بىراق، ودان كەيىن تەڭگەنىڭ 1 دوللارعا شاققانداعى ساتىلۋ باعامى 119.9­عا (01.11.2008ج.) دەيىن جەتىپ، كۇشەيە الدى! ءتىپتى دەۆالۆاتسيا سوعاتىن 2009 جىلدىڭ 4-اقپانىنان ءبىر كۇن بۇرىن دا تەڭگە باعامى 1 دوللارعا شاققاندا شامامەن 124 تۇرعان ەكەن.  

وسىلايشا، ون جىلداي ۋاقىت بويى تەڭگە داۋىرلەدى. قاراپايىم حالىقتىڭ جاعدايى سالىستىرمالى تۇردە العاندا تۇراقتى جاقسارا باستاعان كەزى دە سول جىلدار... وكىنىشتىسى، «الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەگەن بيلىك سول ۋاقىتتى ۇتىمدى پايدالانا المادى. تەك ۇلكەن ءبىر تىندىرىلعان ەكى جۇمىس بولسا، سونىڭ ءبىرى – مۇنايدان اعىلعان اقشادان ۇلتتىق قوردى قۇرىپ العانىمىز.  

ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ جاعدايى قازىر ءماز ەمەس...

بىراق، ۋاقىت وتە كەلە ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ بەدەلى تومەندەي باستادى. بازاردان، دۇكەننەن كۇندەلىكتى قاجەتتتى تاۋارلار الۋعا عانا جاراپ، قازاقستاندىقتاردىڭ ءوز بولاشاعى ءۇشىن جيعان قاراجاتىندا تەڭگەگە دەگەن ورىن تارىلا ءتۇستى.

سوڭعى جىلدارى ۇكىمەت جيعان­تەرگەنىن دوللارمەن ساقتاۋشى جۇرتقا قاراتا ءتۇرلى مالىمدەمەلەر جاساپ جاتقالى بەرى، ولاردىڭ سەنىمى ازىرگە ورالار ەمەس. وكىنىشكە قاراي، رەسمي مالىمەت تە، قوعامدىق ءومىر دە سونى ايعاقتايدى. مىسالى، تەڭگەنىڭ سوڭعى وراسان قۇلدىراۋىنان كەيىن ەلىمىزدەگى جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ دەپوزيتتەرىن دوللارمەن اشۋى، ساقتاۋى تىپتەن ارتا تۇسكەن: كەي ەكىنشى دارەجەلى بانكتەردەگى سالىمداردىڭ 80 پايىزدايى اقش ۆاليۋتاسىنا تيەسىلى ەكەن! بۇل – قر ۇلتتىق بانكتىڭ سوڭعى ۋاقىتتارداعى تەڭگەگە دەگەن سەنىمدى ارتتىرۋ ءۇشىن، ونىڭ دەپوزيتتىك پايىزىن كوبەيتىپ، كەرىسىنشە اقش دوللارىندا اشقاندارعا 3 پايىزدىق شەكتەۋلى ۇستەمە قويعاننىڭ وزىندەگى كورىنىس. ونىڭ سىرتىندا دەدوللاريزاتسيا نەمەسە ىشكى رىنوكتىڭ دوللارعا تاۋەلدىلىگىن تومەندەتۋگە بايلانىستى ۇكىمەت تە، قر ۇلتتىق بانك تە ءتۇرلى اقپاراتتىق ناسيحاتىن اياماي تاراتىپ جاتقانى جانە بار.

قر ۇلتتىق بانكتىڭ بۇرىنعى توراعاسى قايرات كەلىمبەتوۆتىڭ، تەڭگەنى «ۇشىپ­قوندىرىپ» تۇرعان ۆاليۋتا ايىرباستاۋ نۇكتەلەرىنىڭ تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەمەۋى كەرەك دەگەنى دە ەل ەسىندە. سولاي دەي كەلە ول وركەنيەتتى ەلدەردە اۋەجاي، قوناق ۇيلەردە عانا 24 ساعات جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرىلگەنىن ەسكەرتتى. بار ماسەلە ايىرباس نۇكتەلەرىنىڭ جۇمىس ۋاقىتىن شەكتەۋمەن شەشىلسە، قانەكي! بىراق، تەڭگە تۇعىرىنىڭ بەرىك بولۋى باسقا ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ارقىلى كەلەتىنىن ۋاقىت كورسەتتى عوي.

سوندىقتان دا ۇلتتىق ۆاليۋتاعا دەگەن سەنىم ازىرگە جوعارىلايتىن ءتۇرى بايقالمايدى. اسىرەسە، مۇناي باعاسىنىڭ جوعارىلاۋىنا، رۋبل قۇنىنا تىكەلەي تاۋەلدى تەڭگەنىڭ قازىرگى جاعدايدا بەدەلى ارتۋى ەكىتالاي. ويتكەنى، تەڭگە مەن ءبىزدىڭ ەكونوميكا اراسىندا ءبىرىن­بىرى بەكىتىپ تۇراتىن تەتىكتەر تىم ءالسىز ەكەنى انىق. ەندەشە، ۇكىمەتتىڭ قۇر سوزىمەن «قورعالعان» ۇلتتىق ۆاليۋتاعا ازىرگە قالىڭ جۇرتتىڭ سەنىمىن ورالتۋ قيىن. ايلاپ، جىلداپ جيعان­تەرگەن قاراجاتىنىڭ قۇنى ءبىر كۇندە قايتادان بۇرىنعى قالپىنا تۇسكەنىن، ىلديلاي قۇلاعانىن كىم جاقسى كورەدى؟.. مىسالى، وسىدان ون جىل بۇرىنعى 2 000 تەڭگەگە تۇسەتىن بىرنەشە بولكە ناندى، سوعان تيىسىنشە كەلەتىن سارىماي، ءشاي، قانتتى، قازىر دە سول اقشاعا الا الاسىز با؟ جوق! كيىمگە، تۇرعىن ۇيگە قاتىستى دا تەڭگە قۇنىنىڭ قانشالىقتى قۇلدىراعانىن، سالىستىرا وتىرىپ بايقاۋ قيىن ەمەس. سوندىقتان قالىڭ الەۋمەتتى تۇسىنۋگە بولادى.

ايتەۋىر، توقسانىنشى جىلدارى تەڭگەنى ەسەسلەپ قۇنسىزداندىرعان گيپەرينفلياتسيا عانا جوق. وعان شۇكىر ەتەمىز. بىراق، قالعان: جورعالاۋشى، جورعا ءجۇرىستى ينفلياتسيالار، اسىرەسە سوڭعىسى ازىرگە قالار ەمەس...  

سونداي­اق، حالىق تەڭگەگە سەنىمدى قارجىلىق، ماتەريالدىق رەسۋرس قۇراۋشى، سونىڭ ءبىر نەگىزى دەپ قاراۋ ءۇشىن بيلىك ۇلتتىق ۆاليۋتانى سونداي دەڭگەيگە دەيىن كوتەرۋى ءتيىس. تەڭگەگە سەنىمدى ورالتۋ دەگەن ءسوزدىڭ وزىنە دە ءسال تۇزەتۋ كەرەك سەكىلدى. ويتكەنى، تەڭگە – اقشا. ال، اقشا – ەكونوميكالىق قۇرال. ول ءوزىن­وزى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە باسقارىپ، باقىلاپ وتىراتىن، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇرەسە، كەرەك جەرىندە قورعانا الاتىن  جانە ت.ب. مۇمكىندىكتەرى بار ادام نەمەسە باسقا ءبىر جاراتىلىس يەسى ەمەس.  اينالىپ كەلگەندە سول ەكونوميكالىق قۇرالدى باسقارۋشى تاعى دا بيلىك. دەمەك، ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ ەل الدىنداعى بەدەلىن ارتتىرۋ جاۋاپكەرشىلىگى تىكەلەي بيلىككە، ساياسي­ەكونومكالىق احۋالعا تاۋەلدى دەگەن ءسوز. ەندەشە، ءبىزدىڭ قازىرگى جاعدايدا (؟) حالىقتىڭ تەڭگەگە سەنىمىنىڭ كورىنىسى، بيلىككە دەگەن سەنىمدى دە كورسەتە السا كەرەك. ونىڭ ەل الدىنداعى بەدەلىن بايقاتاتىنداي.

ەسكى سەبەپتەردى ەزە بەرۋ ەكى جىلداي ۋاقىتتا 33 ميلليارد اقش دوللارىنىڭ دالاعا كەتۋىنە نەگىز بولدى

وكىنىشتىسى، سوناۋ 1999 جىلدان بيىلعا دەيىنگى ارالىقتا تەڭگەنى ەركىن تىنىستاتپاي، تىنىم بەرمەي، ەركىن اينالىم، بىردە دەۆالۆاتسيا دەپ بىردەن گۇرپ ەتكىزىپ قۇلاتقان «تاريحي» سەبەپتەر وزگەرمەپتى. سول قالپى تۇر دەسەك تە بولادى. ءتىپتى ۇقساستىعى سونشالىق، 1999, 2009 جىلدارى تەڭگە قۇنسىزدانعان كەزدەگى كەي ماتەريالداردى، شەنەۋنىكتەردىڭ پىكىرلەرىن حالىققا قاراتا قايتا ۇسىنا قويۋعا بولاتىنداي دەڭگەيدە! ماسەلەن، 1999 جىلدىڭ كوكتەمىندە تەڭگە دەۆالۆاتسياعا ۇشىراعاندا، ەكونوميكا ءۇشىن باسقا قولايلى جول جوق ەكەنى ەسكەرتىلگەن ەدى. سەبەبى، ەكونوميكا شيكىزاتقا بايلانىپ قالعان، ت.ب. وكىنىشتىسى، 2009 جىلى دا سوعان ۇقساس سەبەپتەردى العا تارتا وتىرىپ، تاعى دا دەۆالۆاتسيالادىق. 2014 جىلدىڭ اقپانىندا «تىعىلماق» ويناپ، تەڭگەنى «تۇتقيىلدان» تاۋىپ الاتىن، قر ۇلتتىق بانكتىڭ سول كەزدەگى توراعاسى كەلىمبەتوۆتىڭ ءوزى «ۇيىقتاپ تۇرعاندا» ما، ءتۇن ورتاسىندا ما بىر­اق بىلەتىن دەۆالۆاتسيانىڭ جاڭا تولقىنىندا دا بيلىك ەكونوميكا ءۇشىن باسقا جولدىڭ جوق ەكەنىن ەسكى «اۋەنىمەن» ىڭىرسىتتى. بيىلعى جىلدىڭ 20-تامىزىندا ۇكىمەت دەۆالۆاتسيا دەۋدەن تاعى «ۇيالدى» ما (؟), باسقا ءبىر ەكونوميكالىق تەرمين – ەركىن قالقىمانى «جامىلا» وتىرىپ، تەڭگەنى تاعى دا جالپ ەتكىزىپ، تومەنگە ءتۇسىرىپ كەپ جىبەردى. بيلىك ەكسپورتىمىزدىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇرايتىن مۇناي، ءتۇرلى­تۇستى مەتاللدار باعاسىنىڭ تومەندەۋىن باستى سەبەپ ەتىپ، باسقا امال قالماعانىن زىلمەن، الدەبىر مىندەتسىگەن كەيىپتە ءتۇسىندىرىپ جاتتى. دالەل­دايەكتەرى الدىڭعى جىلداردا (1999, 2009, 2014) وتكەن قۇنسىزداندىرۋدىڭ كەزىندە ايتقاندارىمەن ۇقساس: شيكىزات باعاسىنىڭ ارزانداۋى، قازاقستاندىق وندىرۋشىلەردىڭ شەتەلدىكتەرمەن سالىستىرعاندا باسەكەلەسە الماۋى جانە ت.ب. ءيا، ءتىپتى كەي شەنەۋنىكتەردىڭ دەۆالۆاتسيانى قوس قولداپ قولداعان، حالىقتى رەتسىز ابىگەرلەنبەۋگە شاقىرعان سوزدەرىنە دەيىن اۋمايدى­اۋ، دەسەڭشى! دالەل كەرەك پە؟ ول ءۇشىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2009 جىلدىڭ 18­اقپانىندا جارىق كورگەن «قازاقستاندىقتار دەۆالۆاتسيا تۋرالى» اتتى شاعىن ماتەريالدى قاراساڭىز دا جەتكىلىكتى. وندا سول كەزدە دە قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان گۇلجان قاراعۇسوۆا: «دەۆالۆاتسيا – وبەكتيۆتى ۇدەرىس. رەسەي دە وسى قادامعا باردى جانە ونداعى وعان دەگەن كوزقاراس تا بىرقالىپتى. ەگەر ءبىز بۇلاي جاساماساق، وندا ءبىزدىڭ بۇكىل ەكسپورت باسەكەگە قابىلەتتى بولماي شىعادى، باعالارى قىمبات بولعاندىقتان ءبىزدىڭ ونىمدەردى ەشكىم ساتىپ المايتىن بولادى. قازاقستاندىق ونىمدەر تمد ەلدەرىندە شىعارىلاتىن ءوزى تەكتەس ونىمدەرمەن سالىستىرعاندا باسەكەگە قابىلەتتى بولعانعا دەيىن تەڭگە دەۆالۆاتسياسى جالعاسا بەرمەك» دەپ سايراعان. سول ماتەريالدا سەناتتىڭ ەكونوميكا جانە وڭىرلىك ساياسات جونىندەگى كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى نۇرلىعايىم جولداسباەۆا دا: «قازىر ەكونوميكا ءۇشىن دەۆالۆاتسيا وتە-موتە قاجەت بولاتىن ءسات تۋدى. حالىقتىڭ ۇرەيگە بارۋىنا جانە ۇلتتىق ۆاليۋتاعا دەگەن سەنىمدى ازايتۋىنا ەشقانداي نەگىز جوق» دەپ قوس قولداپ دەۆالۆاتسيانى قوشتاي سويلەپتى. سوڭعى قۇلدىراۋلار كەزىندە اتقامىنەرلەردىڭ ەلگە باسۋ ايتقان سوزدەرىنە ۇقسايدى ما؟! ارينە! ءتىپتى دەۆالۆاتسيادان، ەركىن قالقىمادان كەيىن باعانى ىرىقتا ۇستاۋ، ونى قاداعالاۋ ءۇشىن شەنەۋنىكتەردىڭ بازار، دۇكەن ارالاپ شاپقىلايتىن ادىستەرىنە دەيىن سول قالپىندا. شەنەۋنىكتەردىڭ وزىنەن جوعارى تۇرعان باسشىلارىنا باعا بىرقالىپتى دەپ ەسەپ بەرىپ جاتاتىنىنا دەيىن «ەگىز قوزىداي» ۇقسايدى. وسىلايشا تەڭگەنىڭ تۇعىرىن بەكىتە ءتۇسۋدىڭ ورنىنا، دەۆالۆاتسيانى، ەركىن قالقۋدى قوناق سەكىلدى قۇرمەتتەپ، كۇتىپ الىپ، شىعارىپ سالۋمەن اينالىسقانداي كەيىپ بايقالادى. ارينە، بارلىق شەنەۋنىك سونداي، تۇك ءىس بىتىرمەيدى دەۋدەن اۋلاقپىز! ونىڭ ىشىندە دە ەل ءۇشىن بەلسەنە قىزمەت ەتەتىندەرى بار عوي.

سوندا دەيمىز­اۋ، باقانداي 16 جىلدىڭ (قۇنسىزداندىرۋدىڭ ءبىرىنشى تولقىنى ۇرعان 1999-جىلدان بەرى) ىشىندە مۇنايعا، باسقا دا شيكىزات باعالارىنا تىكەلەي تاۋەلدىلىگى تومەن، ءارى باسەكەلەسە الاتىن ءوندىرىس ورىندارىن سالىپ، جاڭا ەكونوميكالىق باعىت، نەگىز قالىپتاستىرىپ ۇلگىرمەگەنبىز بە؟ تەڭگە باعامىن قالىپتى ۇستاپ تۇرۋعا سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە 28 ملرد. اقش دوللارى جۇمسالعانى دا ءمالىم ەتىلدى. قىركۇيەك­قازان ايلارىندا تەڭگەنى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن ۇلتتىق قوردان تاعى دا $5 ميلليارد ءبولىنىپتى. سوندا جالپى 33 ملرد. اقش دوللارى جەلگە ۇشتى دەگەن ءسوز! ەگەر، تەڭگەنىڭ سوناۋ داۋىرلەپ تۇرعان تۇسىندا ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرىپ، وڭدەۋشى سالانى دامىتىپ، يننوۆاتسيالاپ ۇلگىرگەندە وسىنشاما قارجىلىق شىعىن بولماس پا ەدى؟! سول اقشاعا قانشاما ءوندىرىس ورىندارىن سالىپ العاندا، مىڭداعان جۇمىسسىزداردىڭ سانى ازاياتىن ەدى. ءيا، ورالمايتىن وتكەننەن ەندى ساباق الىپ ۇلگەرسەك جارار ەدى. الداعى “16 جىلدا”...    

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قيراي جەڭىلگەن گەرمانيا شامامەن سونداي ۋاقىت ىشىندە ەس جيىپ، ەتەك­جەڭىن جيناپ ۇلگىردى! بۇرىنعى ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – ماركا، ءوز ەلىندە عانا ەمەس، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى سەنىمدى اقشاعا اينالدى! ال، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى كەدەي، ءارى تابيعي بايلىق جونىنەن العاندا دىمى جوق دەرلىك وڭتۇستىك كورەيا 20 جىلداي ۋاقىتتا ەلەكترونيكا بويىنشا ازيانىڭ الدىڭعى ەلىنە اينالدى، ياعني ەكونوميكاسىن مودەرنيزاتسيالادى! مۇنداي مىسالدار جەتكىلىكتى.

ال، ءبىز ەسكى سەبەپتەردى ءالى ەزىپ كەلەمىز. ونىمەن قويماي تەڭگەگە سەنىم بولسىن دەيمىز. العىشارتتارىن تىم باياۋ جاساي وتىرىپ...

ازىرگە، تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – ۇلتتىق ۆاليۋتاعا دەگەن سەنىمدى ارتتىرۋعا شاقىرعان ۇكىمەتتىڭ قۇر سوزدەرى قۇمالاقتىڭ «قۇنىنا» دا جەتەر ەمەس. ويتكەنى، قالىڭ جۇرت ۇكىمەتكە ءبىر، تەڭگەگە ەكى سەنەمىن دەپ تالاي كۇيگەن بولاتىن. دەمەك، بيلىكتىڭ ءوزى تەڭگەنىڭ سەنىمسىز ۆاليۋتا رەتىندە قوعامدىق پسيحولوگيا قالىپتاسۋىنا، ويدىڭ ورنىعۋىنا نەگىز جاسادى. ودان قايتا بيلىك ەلگە شىندىقتى دۇرىستاپ جەتكىزىپ، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنداعى قيىندىقتى دا ەڭسەردىك قوي، سابىر ەتىپ، مىنا جولمەن جۇرسەك، ەرتەڭ­اق ورلەپ شىعا كەلەمىز دەپ پە، ايتەۋىر، ورالىمدى، بولاتىن وي تاستاپ، ەلدىڭ ءتيىمدى، پايدالى ارەكەت ەتۋىنە ۇلكەن مۇمكىندىك جاساسا، يگى ەمەس پە؟! البەتتە، شەنەۋنىكتەردىڭ بارلىعى قول قۋسىرىپ، قاراپ وتىر دەۋدەن اۋلاقپىز! دەگەنمەن، حالىق پەن بيلىكتىڭ ءوزارا تۇسىنىسە جۇمىس جاساۋ جاعىندا كەمشىن تۇستار از ەمەس ەكەنى بايقالادى­اق. سوندىقتان دا قالتاسىندا از­ماز جيعانى بار ەل تۇرعىندارى الداعى ۋاقىتتا دا تەڭگەدەن گورى، دوللارمەن «دوس» بولعاندى ءجون سانايتىنداي. ەڭ بولماعاندا ازىرگە سولاي جالعاسپاق.

قاتەنى قاتەمەن «تۇزەۋ» دۇرىس ەمەس

قر ۇلتتىق بانكتىڭ بۇرىنعى توراعاسى قايرات كەلىمبەتوۆتىڭ بۇرىنعىسىن ساناماعاندا، شىلدە ايىنان بەرى دە ەلگە قاراتا ايتقان سوزدەرىنىڭ كوبىسى كەرى شىقتى. مىسالى، ول شىلدە ايىنىڭ ورتاسىندا جاڭا ءدالىز ورنايتىنىن، ول 170-198 اراسىن قامتيتىنىن ءمالىم ەتتى. ءتىپتى جاقىن ارادا 1 اقش دوللارىنىڭ 198 تەڭگەگە بىردەن كوتەرىلىپ كەتپەيتىنىن دە ايتقان بولاتىن. بىراق، 20-تامىزدا 250-گە ءبىر-اق سەكىردى (ودان كەيىن ۋاقىتشا بولسىن قۇلدىرادى)! قازان ايىنىڭ باسىندا $1 273 تەڭگەگە جەتكەندە دە، ول سول باعامدى ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ءۇشىن «اقىلعا سياتىن» تۇس دەپ اتادى. ءتىپتى سول ۋاقىتتارى تەڭگەنىڭ ناقتى قۇنى 250-270 اراسىندا جاتىر دەگەنى دە ەستە. دەگەنمەن، ق.كەلىمبەتوۆ كەتەر كەزدە، ياعني قاراشانىڭ باسىندا 280-ءنىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى. وسىنىڭ ءبارىن باقىلاپ، تىكەلەي نەمەسە جاناما كۇيىپ جاتقان جۇرت نە ىستەۋى كەرەك؟ ارينە، قايرات مىرزانى جازعىرا بەرگەن دۇرىس بولماس. ويتكەنى، تۇتاستاي الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق قۇرىلىمنىڭ كەمشىلىگىنە، مۇناي مەن رەسەيلىك ءرۋبلدىڭ قۇنىنا تاۋەلدى بولىپ قالعاننىڭ كەسىرىنە ول تىكەلەي جاۋاپتى ەمەس ەكەنى ايقىن.

ەندى ء300­دىڭ ۇستىنە شىققان تەڭگە ءۇشىن، قر ۇلتتىق بانكتىڭ جاڭا توراعاسى دانيار اقىشەۆتى دا دارمەنسىزدىك تانىتتى دەۋ قاتە سەكىلدى... سەبەبى، تەڭگەنى كۇشتەپ ۇستاپ تۇرۋعا قىركۇيەك­قازان ايلارىندا تاعى دا 5 ملرد. اقش دوللارى جۇمسالعانىن جوعارىدا جازدىق. ۇلتتىق قوردان. حالىقتىڭ نەسىبەسىنەن. قۇردىمعا... ال، قايتپايتىن قۇردىمعا بولماسا ءوزىنىڭ رىنوكتىق باعامىنا جەتكىزبەي، جاساندى جولمەن قازىرگىدەي قيىن جاعدايدا ۇلتتىق قوردان اقشا اۋدارا بەرۋ – قاتەنى قاتەمەن «تۇزەۋ» سياقتى. ەندەشە، ون قايرات وتىرسا دا، تەڭگەنىڭ قۇنىن جوعارىلاتۋعا شاماسى كەلمەيدى. كەلىمبەتوۆتەن كەيىن، ونىڭ ورنى ون دانيارمەن «جاڭالانسا» دا، تەڭگە داۋىرلەپ كەتپەسى انىق. ەكونوميكانى جاڭالاماي، بيلىك سوعان بەلسەندى كىرىسپەي، ءبىر ۇلتتىق بانكتى سىناي بەرۋ ءجون بولماسا كەرەك.

الداعى ۋاقىتتا تەڭگەنىڭ قۇنىن جاساندى تۇردە ۇستاپ تۇرۋعا ۇلتتىق قوردان اقشا جۇمساۋدى قاۋىپسىز دەڭگەيگە دەيىن ازايتقان ابزال دەپ سانايمىز. ويتكەنى، تەڭگە ءبارىبىر قۇلدىراۋ تۇبىنە جاقىندادى عوي! سوندا 33 ملرد. اقش دوللارى ۋاقىتشا، كوزبوياۋ الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق ءۇشىن دالاعا كەتتى دەگەن ءسوز. ەندەشە، الداعى ۋاقىتتا تەڭگەنىڭ قۇنىن جاساندى تۇردە ۇستاۋعا ۇمتىلىپ، اقشانى جەلگە ۇشىرعانشا، سول قارجىنى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن تومەندەتىپ الماۋ، تۇراقتى ۇستاۋ ءۇشىن بولسەك، دۇرىسى وسى سياقتى. بۇل ويتكەنى، حالىقتىڭ ءوز نەسىبەسى عوي! وزىنە بۇيىرسىن. جەلگە ۇشقاننان الدەقايدا جاقسى! سونىمەن قاتار، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇلدىراۋىنان شىعىندالعان جالپى جۇرتقا، تيىسىنشە جالاقى، جاردەماقى، زەينەتاقى سەكىلدى ءتۇرلى تولەمدەردى كوتەرە وتىرىپ، ۋاقىتىلى كومەكتەسسە، يگى بولماق.    

تەڭگە تۋرالى مالىمەت

1. 15.11.1993 ج. ۇلتتىق ۆاليۋتامىز – تەڭگە اينالىمعا شىقتى;

2. قاعاز اقشا انگليادا باسىلسا، تيىن گەرمانيادا سوعىلدى;

3. العاشقى كەزدە 1 اقش دوللارى 4,7 تەڭگە تۇرعان;

4. 1994 ج. قاڭتار ايى. تەڭگە دۇنيەگە كەلگەن ءبىر جارىم ايداي ۋاقىتتىڭ ىشىندە 10 ەسەدەي قۇنسىزداندى;

5. 1994-2003 جج. ارالىعىندا 500, 1000, 2000, 5 000, 10 000 تەڭگەلىك بانكنوتتار شىقتى;

6. 1999 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا تەڭگەنىڭ العاشقى رەت بىردەن قۇنسىزدانۋى ورىن الدى;

7. 15.11.1993-09.11.2015 جىلدار ارالىعىندا ۇلتتىق ۆاليۋتامىز 65 ەسەدەن اسا قۇنسىزدانعان;

8. دەۆالۆاتسيا جانە ەركىن اينالىم، قالقۋ بولعان جىلدار – 1999, 2009, 2014, 2015.

قۇرمانعالي نۇرعاليەۆ، جۋرناليست، ەكونوميكا ماگيسترى

Abai.kz