(سىر-سۇحبات)

كەزدەيسوق كەزدەسۋ...

ساندۋعاشپەن كەزدەيسوق تانىستىم. قالالىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ شاقىرتۋى بويىنشا، كۇندەلىكتى گازەت تاپسىرماسىمەن «جۇمباقتاس» قوناقۇيىندە وتەتىن استانا قالالىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى جانىنان قۇرىلعان ايماقتىق ىسكەر ايەلدەر كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنا كەلگەم... 

جيىنعا قاتىسۋشىلار ءجۇز پايىز ء«وزىمىز» بولساق تا، وتىرىس ادەتتەگىدەي ورىس تىلىندە ءجۇردى.

«...تاعى دا قۇر قول قايتاتىن بولدىم-اۋ!.. جارايدى، تىم بولماسا قىسقاشا اقپارات بەرەرمىن» دەپ ويلانىپ وتىرعانىمدا، قالالىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى شەتكەرىرەك جايعاسقان كاسىپكەر كەلىنشەككە جاقىنداپ، الدەنە سۇرادى. قارىنداسىمنىڭ قازاقشا جاۋاپ بەرگەنىن ەستىپ، ءىشىم جىلىپ قالدى. «نەسىن جاسىرايىن، شاعىن مالىمەت جازۋعا وسى دا جەتەر. وتىرىستىڭ اياقتالۋىن كۇتپەي-اق قايتا بەرسەم قايتەدى؟» دەپ، ەكى ويلى بولىپ تۇرعاندا، قۋانىپ قالدىم.

ىسكەر قارىنداسىم ءوزىن «ساندۋعاش ابدىماناپقىزى – «International Gold Group» كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورىمىن» دەپ تانىستىردى...

ءسوز باسى... 

- كاسىپكەرلىكتى قالاي باستادىڭىز؟

- قاجەتتىلىكتەن باستالدى... اۋمالى-توكپەلى 90-شى جىلداردى ءوزىڭىز بىلەسىز. ول كەزدە مەن مەدينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەم، 18-19 جاستامىن. 93-94-ءشى جىلدار... ەلىمىزدەگى بارلىق كاسىپكەرلەر سياقتى ساۋدا-ساتتىقتان باستادىم. بىرەۋلەرگە، مۇمكىن، كۇلكىلى شىعار... ازىق-تۇلىك ساتتىم. العاشقى كەزدە ۇيالاتىنمىن. «بىرگە وقىپ جۇرگەن قۇربىلارىم مەنى كورسە نە دەپ ايتادى؟ بۇنىسى نە دەپ ويلايتىن شىعار» دەپ قاتتى قىسىلدىم.

تاۋاردى ساتىپ بەرۋ ءۇشىن ءبىر كىسىلەردەن الاتىنمىن... اۋىلعا دا تالاي اپاردىم.

تولعانىس دەپ ايتساق تا بولار، ءبىر-ەكى رەت ءوزىمدى-ءوزىم ىشتەي جەگەننەن كەيىن، ويلاندىم... «مەن نەگە قىسىلىپ-قىمتىرىلامىن؟ تەرىس نارسە جاساپ جۇرگەن جوقپىن. قايتا ءوز باۋىرلارىمدى جۇمىسپەن قامتىپ، پاپاما دا  كومەكتەسىپ ءجۇرمىن!..».

وسى وي ءوزىمدى جىگەرلەندىرىپ، العا جەتەلەدى. سونىڭ ارقاسىندا، اقىرى شاعىن كاسىپكەرلىكتى كەڭەيتە كەلە، اۋەلگى كەزدە ءبىر كىسىلەرگە جالدانىپ جۇمىس ىستەسەك، ياعني ساۋدا نۇكتەلەرىن جالعا الساق، قازىر ءوز ساۋدا ورىندارىمىز بار. وسىنىڭ ءبارىن ءوز باسىم بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كاسىپكەرلىككە دەگەن جاعدايدىڭ جاسالۋى دەپ تۇسىنەمىن. ال سونىڭ ءبارى – تىكەلەي ءبىزدىڭ ەلباسىمىزدىڭ ارقاسى!..

ەكىنشىدەن، ادامنىڭ ىشكى جىگەرى... مىسالى، مەن وسىنى ىستەي الامىن، باستاعان ىسىمنەن ناتيجە شىعارامىن دەگەن جىگەرىنىڭ بولۋى. ءوز باسىم وسى ەكى نارسە كاسىپكەرلىكتىڭ ءارى قاراي دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ويلايمىن.

- قانداي قيىندىقتار بولدى؟ قينالعان كەزدەرىڭىزدە ءجون سىلتەپ، جاردەم بەرگەن ادامدار بولدى ما؟..

- ارينە، قيىنشىلىقتار بولدى!.. 90-شى جىلدارى بىلەسىز عوي، قازىرگىدەي نەسيە الاتىن دامىعان بانكتىك ينستيتۋتتار مەن جۇيەلەر بولعان جوق. ەكى مىڭىنشى جىلداردان كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىز سولارمەن جۇمىس ىستەي باستادىق. وعان دەيىن بىزدە دە قاراجات جاعى تاپشى ەدى. قارجىنى جەكە ادامداردان الدىق نەمەسە ءوزىمىزدىڭ ساۋدا-ساتتىقتان تۇسكەن پايدامىزدى قايتادان اينالىمعا سالىپ، تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋ ارقىلى كوتەرىلدىك.

بىرنەشە باعىتتى قامتىدىق دەۋگە بولادى. مىسالى، وسى ساۋدا-ساتتىقتىڭ ارقاسىندا ادامداردى جۇمىسقا العاننان كەيىن «وسىنى نەگە ۇلكەيتپەسكە، ءارى قاراي دامىتپاسقا؟!» دەگەن وي تۋىندادى.

ءسويتىپ، اقىرى بۇل سالانى دا مەڭگەردىك... قۇرىلىس نەگىزى قيىن سالا عوي! كۇردەلى كەز... ونىڭ ۇستىنە، تىكەلەي مەملەكەتتىك ورگاندارمەن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. قازىر قاراپ وتىرساق، 3-4 ساۋدا ءۇيىن ءوزىمىز سالىپپىز!.. مىنە، وسىلاي قۇرىلىس سالاسىن دا قامتۋعا تۋرا كەلدى!..

ال قازىرگى كەزدە كاسىپكەرلىك تىرلىككە يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ جاعىن قاراستىرىپ جاتقان جاعدايىمىز بار. سەبەبى، قاي سالانى الساق تا، وسى ءححى عاسىردا باستاعان ءىسىڭدى جانداندىرىپ، تىرلىك-تىنىسىڭا دەم بەرەتىن دامىتۋشى كۇش – يننوۆاتسيا. ياعني، جاڭا تەحنولوگيالار. سول جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانىپ، ءتيىمدى جاڭالىقتاردى كادەگە جاراتۋ نەمەسە ۇزدىك عىلىمي جۇمىستاردى وندىرىسكە تارتتا ءبىلۋ.

- ءوزىڭىز ايتقان جاڭا تەحنولوگيالاردى ءوز ىسىڭىزدە قالاي قولداناسىز؟ نەگە؟ قاي سالادا؟..

- ماسەلەن، ناقتى ايتار بولسام، قازىرگى تاڭدا ءبىر جوبامىز بار. ول – ۇلتتىق بۇيىمداردى جاڭا تەحنولوگيامەن شىعارۋ.

بۇل تەحنولوگيا بۇرىنعى كەڭەس ەلدەرى كولەمىندە رەسەيدە عانا بار. قازاقستاندا بۇل – ءبىرىنشى رەت قولعا الىنىپ وتىرعان العاشقى وندىرىستىك بىرلەستىك.

قازىرگى كۇنى ەشكىمدى تاڭقالدىرۋ مۇمكىن ەمەس... ءبىز «نەگىزگى نۇكتە» دەيمىز عوي، ياعني، الشاقتاۋ نۇكتەسى رەتىندە (وزىندىك قولتاڭبامىزدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن) ۇلتتىق زەرگەرلىك بۇيىمدار جاساۋدى تاڭدادىق.

- دەمەك، سىزدەردىڭ ۇلتتىق زەرگەرلىك بۇيىمدار شىعاراتىن كاسىپورىندارىڭىز بار عوي؟

- ءيا، استانا قالاسىندا ۇلتتىق زەرگەرلىك بۇيىمدار شىعاراتىن تۇڭعىش بىرلەسكەن كاسىپورىن اشتىق. وندا 100-گە جۋىق شەبەر جۇمىس ىستەيدى. العاشقى «قازاقستاندىق تاۋارىمىز»، بۇيىرسا، وسى الداعى ايدا شىعادى...

- قانداي بۇيىمدار؟ اشەكەيلىك بۇيىمدار ما، الدە...

- اشەكەيلىك بۇيىمدار... ونىڭ ىشىندە – سىرعا، ساقينا، بىلەزىك. ماسەلەن، بىزدە ۇمىت بولا باستاعان ۇلتتىق داستۇردەن كەلە جاتقان «قۇدا ساقينا» دەگەن جۇزىكتەر بار. ونى دا وسى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ناقىشقا سايكەستەندىرىپ، جاڭا تەحنولوگيامەن جاساۋدى قولعا الدىق.

بۇعان قوسا، تەڭگە سارايىمەن بىرلەسە وتىرىپ جۇزەگە اسىرساق دەگەن تاعى ءبىر جوبامىز بار. تيىنداردا ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزدى بەينەلەپ، ەلىمىزگە قوناققا كەلگەن شەتەلدىك ازاماتتارعا كۇمىستەن، اسىل مەتالداردان جاسالعان كادەسىي رەتىندە ۇسىنساق دەپ ويلادىق. بۇل تىلەگىمىز دە جۇزەگە اسىپ، جاقىندا العاشقى ونىمدەرىمىز شىقتى. الدىمىزدا «ەكسپو» كورمەسى تۇر...

تاعى ءبىر تاقىرىپ – كوسموس تاقىرىبى. ءوزىڭىز بىلەسىز، ەڭ ءبىرىنشى عارىشتى باعىندىرعان ادام قازاق جەرىنەن ۇشقان... وسىنى نەگە جاريا ەتپەسكە؟! ونىڭ ۇستىنە، قازاق حالقى كۇمىستى قاسيەتتى ساناعان عوي؟ تيىنداردى سول  كۇمىستەن، سونداي-اق الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالل ءتۇرى – تانتالدان قۇيامىز. اتالمىش مەتالدى وڭدەۋ قازاقستانداعى تەڭگە سارايىندا ءبىرىنشى رەت قولعا الىنىپ وتىر. ال دۇنيە ءجۇزى بويىنشا بۇل مەتالدى ءالى وڭدەي المايدى ەكەن. ساياحاتتاپ كەلگەن شەتەلدىك ازاماتتار ءۇشىن بۇل دا قىزىقتى كادەسىي بولار ەدى!..

- عارىش تاقىرىبىن ءسوز ەتكەندە، كوز الدىمىزعا ادەتتە گاگاريننىڭ بەينەسى كەلەدى. ال سىزدەر ۇلتتىق بەدەرلەرىمىزدى قالاي بەرمەكسىزدەر؟..

- ءبىرىنشى بەتىندە جەر شارىنىڭ كەسكىنى، ۇشقان راكەتا، ال ەكىنشى بەتىندە، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، قالاي ويلايسىز؟..

- قازاقتىڭ...

- ...ءيا، قازاق تاڭبالارى!.. ەجەلدەن كەلە جاتقان قازاقي تاڭبالار، تابيعات كورىنىستەرى. ءبىر بەتى عارىش بولسا، ەكىنشى بەتى – قازاقستان!..

- بيزنەستە جۇرگەنىڭىزگە ءبىراز ۋاقىت بولىپتى... ءسىزدىڭ وسى كاسىپپەن اينالىسقانىڭىزعا وتباسىڭىز قالاي قارايدى؟ قولداي ما؟..

- ارينە، قولدايدى!.. وسىنداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋىمنىڭ ءوزى سونىڭ ارقاسى دەپ ويلايمىن. قۇدايعا شۇكىر، ءوزىم – كوپ بالالى انامىن. ءۇش ۇل، ءبىر قىزىم بار. كۇيەۋىم دە – كاسىپكەر. بيزنەستى بىرگە باستاپ، بىرگە جۇمىس ىستەدىك. كەيدە، مىسالى، «ايەل ادام تەك قانا وتباسىنا قاراۋ كەرەك» دەيدى عوي؟.. بۇل – بىزدە قالىپتاسىپ قالعان مەنتاليتەت. ال بۇعان ءوز ومىرىمنەن، وتكەن جىلدار تۇرعىسىنان قارايتىن بولسام، ويلايمىن، ەگەر ايەل ادام وزىنە ىشتەي «وسى ءىستى ىستەسەم، جاساسام» دەگەن ماقسات قويسا – بارىنە ۇلگەرەدى، بارلىعىن دا ىستەي الادى. ءبىزدىڭ قازاق قىزدارى وعان لايىقتى!..

باعانا ءبىر سوزىڭىزدە «قينالعان كەزىڭىزدە ءجون سىلتەپ، جاردەم بەرگەن ادامدار بولدى ما؟» دەدىڭىز عوي؟..

جالپى، قانداي ءىس بولسا دا بوگەتسىز، كەدەرگىسىز بولمايدى!.. اسىرەسە، كاسىپكەرلىكتى باستاۋدا... بيزنەس ۇزدىكسىز ىزدەنۋدى، توزىمدىلىك پەن تاباندىلىقتى تالاپ ەتەدى... جانە، ءىستىڭ كوزىن تابا ءبىلۋدى.

ەسەسىنە، ويلاعان ارمانىڭىز ورىندالىپ، ناتيجەگە قول جەتكەندە – ءبارى ۇمىتىلادى!..

ءبىر قىزىعى، وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءوز تاجىريبەمنەن كوز جەتىپ، كوڭىلگە تۇيگەن نارسەم – جاماندىق تەز ۇمىتىلىپ، جاقسىلىق جادىڭدا قالادى ەكەن!..

كاسىپپەن اينالىسۋ وڭاي ەمەس، كەدەرگى-قيىندىقتار از كەزدەسپەيدى. سوندىقتان قاي ىستە بولماسىن سابىر، قايرات كەرەك. ەڭ باستىسى، العا قويعان ماقساتقا جەتسەم دەگەن قۇلشىنىس بولسىن!..

«...جاقسىلىق ۇمىتىلمايدى...» نەمەسە ءتۇيىن.

- ءسوز باسىندا «قازىرگى جاعداي مۇلدە باسقاشا» دەدىڭىز. ەندى سول مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلىپ جاتقان كومەكتەر مەن جاعدايلار جايىندا توقتالا كەتسەڭىز!..

- جالپى، وسى كاسىپكەرلىكتى قولداۋ ماقساتىندا مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلىپ جاتقان كومەكتى ايتار بولسام، جاعداي – 90-ىنشى جىلدارمەن سالىستىرعاندا – جەر مەن كوكتەي!.. سوڭعى ون جىل ىشىندە كاسىپكەرلىككە ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ، بەتبۇرىس جاسالدى. كەز كەلگەن دامىعان وركەنيەتتى ەلدە جالپى ىشكى ءونىمنىڭ باسىم بولىگىن شاعىن جانە ورتا بيزنەس قۇرايدى. ويتكەنى، بۇل – تۇراقتىلىق كەپىلى...

مەملەكەت تاراپىنان وسىنداي جان-جاقتى قولداۋعا يە بولىپ جاتقانىمىز، ارينە، وتە قۋانىشتى!.. مىسالى، سونىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە وسى ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ قۇرىلۋىن ايتۋعا بولادى. سونداي-اق، ەكىنشى ساتىمىز – ۇلتتىق پالاتا جانىنان ىسكەر ايەلدەردىڭ ايماقتىق كەڭەسىنىڭ قۇرىلۋى. بۇل دا ۇلكەن قۋانارلىق جاعداي. سەبەبى، كاسىپكەرلىكتە جۇرگەن قىز-كەلىنشەكتەر ىشكى پروبلەمالاردى قالاي وزگەرتۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە ەر-ازاماتتارعا قاراعاندا ءسال باسقاشا قارايدى. ەر-ازاماتتار، نەگىزىنەن ءىرى بيزنەستە عوي! ال ايەل ازاماتتار كوبىنەسە شاعىن جانە ورتا بيزنەستە. سول تۇرعىدان العاندا بۇگىنگى جيىن وتە ۋاقتىلى ءارى قاجەتتى دەپ ەسەپتەيمىن!..

...كەيىپكەرىمنىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىق تۋرالى ايتقان ويى كوڭىل پەرنەسىن ءدوپ باسقانداي بولدى!.. كەيدە كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ، ۇساق-تۇيەك قيىندىقتارعا كەزدەسسەك تىرلىكتەن ءتۇڭىلىپ، بارىنەن باز كەشكەندەي بولامىز. ولاي ەمەس!..

جاقسىلار از ەمەس، ارامىزدا ءجۇر! جاقسىلىق تا سولاي... ايتپەسە، بۇل دۇنيە بۇلاي تۇرماس ەدى!..

تۇرماعانبەت كەنجەباەۆ

Abai.kz