تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە كەزەڭ كەزەڭىمەن ورىن العان «اراب كوكتەمىنىڭ» سەبەپ-سالدارلارى، ۇكىمەت پەن بيلىك اراسىنداعى قاقتىعىستار مەن ساياسي احۋالداردىڭ ۋشىعا ءتۇسۋى بىرنەشە جىل قاتارىنان باق-تا جازىلىپ، ايتىلىپ جۇرگەنىمەن، بۇگىنگى كۇندە الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرۋدە.

بوكو حارام، حيزب ۋت-تاحرير، ءال-كايدا جانە سوڭعى جىلدارى پايدا بولعان يشيم تەررورلىق ۇيىمدارىنىڭ ەڭ باستى ماقساتى «حاليفات» ورناتىپ، ولاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا «ۇمىت بولعان» يسلام شاريعاتىن جۇزەگە اسىرۋ. ءوز قاتارىن ادام سانىمەن تولىقتىرىپ، الىپ كۇشكە اينالۋ جولىندا «جيھاد» كونتسەپتسياسى ولار ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى قارۋعا اينالدى. وپپوزيتسيا مەن بيلىك اراسىندا كۇن ساناپ قارۋلى قاقتىعىستار ارتا تۇسكەن سيريا جەرىندە تەررورلىق ۇيىمدار تاراپىنان «جيھاد» جاساۋدىڭ ۇلكەن وشاعى قالىپتاسىپ ۇلگەردى.

كەڭەس ۇكىمەتى ىدىراعاننان كەيىن رۋحاني قۇندىلىقتارعا دەگەن مۇقتاجدىعى ارتقان حالىقتىڭ ءدىندى جاقسى ءبىلۋ مەن ۇيرەنۋگە دەگەن ىقىلاسى ارتا ءتۇستى. ءدىني ءبىلىم الۋ ماقساتىندا بىرقاتار جاستار شەتەلگە اتتانسا، سىرتتان كەلگەن كەيبىر ادامدار تاراپىنان ءدىندى ءوز مۇددەلەرىنە قاراي ءتۇسىندىرۋ كورىنىسى بەلەڭ العاندىعى بەلگىلى.  

مۇددەسى بولەك ۋاعىزشىلار تاراپىنان ءدىننىڭ اقيدا (سەنىم) ماسەلەسىنە قاتىستى تۇسىندىرگەن تاقىرىپتارى ءدىني ساناسى تولىققاندى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن ادامدار اراسىندا بۇرىس كوزقاراستاردىڭ العاشقى نەگىزىن قالاپ، يسلام ءدىنىنىڭ شاريعاتىنان اۋىتقىعان شەتىن كوزقاراستارعا جول اشتى. سونىڭ سالدارىنان جەكە «شەيحى» نەمەسە «ۇستازى» بار، سولاردىڭ ايتقاندارىمەن ءجۇرىپ-تۇراتىن، ءدىننىڭ ىشكى مازمۇنىنان گورى سىرتقى اتريبۋتيكالىق  كورىنىسىنە اسا ءمان بەرەتىن ادامدار توبى قالىپتاستى.

ۇلتتىق مۋزىكا اۋەندەرىنەن باستاپ كەلىننىڭ ۇلكەندەرگە سالەم سالۋى، ياعني سالت-ءداستۇردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى «حارام» جانە «شيرك» بولىپ سانالىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار ولاردىڭ دۇنيەتانىمىندا كەيىنگە ىسىرىلدى. ولار ناماز وقىمايتىن مۇسىلمان «كاپىر» دەپ ايىپتاپ، «ولاردان الشاق ءومىر ءسۇرۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمدار شەتىن كوزقاراستاعى يدەولوگيانى ناسيحاتتاي باستادى. اتالمىش يدەولوگيا قورشاعان ورتاعا اگرەسسيامەن قاراۋدى ادام بويىنا ءسىڭىرىپ، تۋىس-تۋعاننان، دوستان، جالپى العاندا قوعامنان وقشاۋ ءومىر ءسۇرۋ ءۇردىسىن جاقتادى. وزدەرىنەن باسقا وزگەنى «كاپىر» ساناعان بۇل پەندەلەر توبى ءۇشىن وتباسى ماسەلەسى دە جەڭىل كوزقاراسقا يە بولدى. سوڭعى ۋاقىتتا يسلام شارتتارىن ساقتاماستان جاسىرىن نەكە قيدىرۋ، تالاق ەتۋ جانە بىرنەشە ايەلگە ۇيلەنۋ نەمەسە بىرنەشە ەرگە تۇرمىسقا شىعۋ ارەكەتتەرىنىڭ بەلەڭ العاندىعىنا باق-تا ءجيى جاريالانىپ جۇرگەن «نەكە» جانە «تالاق» تۋرالى ماقالالار توپتاماسى ايقىن دالەل بولماق. ال اتا-انانىڭ باتاسىن الماي، شاريعات تالاپتارىن ەسكەرمەي، تۋعان-تۋىستارىنىڭ نازارىنان تىس جاسىرىن تۇردە قيىلعان نەكە وتباسى وتاعاسىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەي قويماسى انىق. ەل كوزىنەن تاسادا قۇرىلعان نەكەنىڭ ارتى كەلەڭسىز ارەكەتتەرگە جول اشۋدا.

وتباسى قۇندىلىعىنىڭ ساقتالماۋى جەتىم بالالاردىڭ كوبەيۋىنە، تاربيەسىزدىكتىڭ ارتىپ، قوعامدى رۋحاني-مورالدىق تۇرعىدا ارتقا تارتۋعا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. ەڭ وكىنىشتىسى مۇنداي كەلەڭسىز ارەكەتتەر جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان تىيعان يسلام ءدىنى اتىن جامىلۋدا.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردان العاشقى ساتىدا ادامنىڭ ءدىني سەنىم مەن ۇستانىمعا قاتىستى كوزقاراسىنىڭ وزگەرەتىندىگىن، كەلەسى ساتىدا قوعامنان وقشاۋلانۋ ءۇردىسىنىڭ ورىن الاتىندىعىن بايقاساق، ءۇشىنشى باسپالداق تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە قونىس اۋدارىپ، ءدىن ءۇشىن «جيھاد» جاساۋعا، ياعني قارۋلى سوعىس جۇرگىزۋگە بارىپ تىرەلەدى. الدىڭعى ەكى ساتى ءۇشىنشى كەزەڭگە دايىندايتىن قۇنارلى توپىراق ىسپەتتەس.

بۇگىنگى تاڭدا عالامتورداعى سايتتار مەن مەن الەۋمەتتىك جەلىلەر قارۋلى «جيھاد» يدەولوگياسىنىڭ كەڭىنەن ناسيحاتتالۋ جولىندا ءتيىمدى قۇرال بولىپ وتىر. سيريا جانە ت.ب. ەلدەردەگى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ بيلىك پەن باتىس ەلدەرى تاراپىنان ۇلكەن زارداپ شەگىپ وتىرعاندىعى كەز كەلگەن شەتىن كوزقاراستاعى يدەولوگيانى ناسيحاتتاعان بەينەتاسپانىڭ نەگىزگى تاقىرىبىنا اينالعان. سوعىستى باستان وتكەرىپ جاتقان كەيبىر مۇسىلمان ەلدەرىندەگى ايەل ادامدار مەن بالالاردىڭ ايانىشتى ءحالىن بەينەلەگەن بەينەتاسپا كىمنىڭ دە بولسىن جۇرەگىن ەلجىرەتپەي قويمايتىنى بەلگىلى. جات اعىم كوزقاراسىمەن سۋسىنداپ، قوعامنان وقشاۋلانعان ادام ءۇشىن وسى سىندى «جان ۇشىرا» شاقىرعان ۇندەۋلەر سانالى تۇردە ويلانۋدان بۇرىن، ەموتسيالىق سەزىمگە بەرىلۋىنىڭ باسىمدىق تانىتىپ وتىرعاندىعىن اڭعارتۋدا. بۇل جەردە كەيبىر ازاماتتاردىڭ شەتىن كوزقاراستى ۇستانباي-اق، عالامتور جەلىلەرىندەگى مۇنداي ارباۋلارعا وڭاي ءتۇسىپ جاتقاندىعىن دا ەسكەرۋ قاجەت.

بۇل ىندەت ماسەلەسىنە قارسى كۇرەسۋ ماقساتىندا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ۇلكەن جيىندار ءجيى وتۋدە. سونىڭ ءبىرى 2014 جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «تەرروريزم جانە ينتەرنەت» تاقىرىبىندا حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا استانا قالاسىندا وتكىزىلگەن بولاتىن.

سونىمەن قاتار، اعىمداعى جىلدىڭ 10-11 ماۋسىمىندا «بەيبىتشىلىك پەن دامۋ جولىنداعى ءدىني جانە ساياسي قايراتكەرلەردىڭ ۇنقاتىسۋى» اتتى  الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ V سەزىندە ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ماسەلەسىن تالقىلاۋ دا نازاردان تىس قالمادى.

ال قارۋلى «جيھاد» جاريالانعان جەرلەردە سوعىس ءورتى مۇسىلماندارعا، بەيبىت تۇرعىندارعا قاراي باعىتتالىپ جاتقاندىعى بارىمىزگە بەلگىلى. اتالمىش سوعىس پەن قاقتىعىستار بۇكىل الەمگە ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. سوندا كەتكەن ادامداردىڭ ءبىر بولىگى ساياسي ويىننىڭ الداۋىنا تۇسكەندەرىن كەش ءبىلىپ، وكىنىشتەن سان سوعىپ جاتسا، سودىرلارعا قوسىلعانداردىڭ كەيبىرەۋلەرى «جيھاد» جاساۋ رايىنان قايتپاق ەمەس.

بۇل فەنومەننەن كەيىن بىرقاتار مەملەكەتتەردە ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم تۋرالى زاڭ جوبالارى مەن اكتىلەرى قايتا قاراستىرىلىپ، ەرەجەلەر قاتايا ءتۇستى.

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى اعىمداعى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا «جيھاد ۇعىمى جانە قازىرگى زامان» تاقىرىبىندا ءپاتۋا بەردى. ءپاتۋادا جيھاد ۇعىمى، جيھادتىڭ تۇرلەرى مەن شارتتارى، جيھادتىڭ قانداي ۋاقىتتا جاسالاتىندىعى جازىلعان. سونىمەن قاتار، قازىرگى تاڭدا وزگە مۇسىلمان ەلدەرى اراسىندا بولىپ جاتقان قاقتىعىسقا تەرىس پيعىلدى راديكالدى اعىمدار يسلامداعى «جيھاد» ءسوزىن پايدالانىپ، قول استىنداعىلارىن سول جەرگە سوعىسقا اتتاندىرۋى شىنايى «جيھادقا» جاتپايتىندىعى دا ايتىلعان.

سودىرلىق ارەكەتتەر حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كوپتەگەن تاريحي-مادەني مۇرالارعا زاردابىن تيگىزىپ جاتىر. وعان كونە مەشىتتەر مەن شىركەۋلەر جانە ت.ب. الىپ وركەنيەتتەردىڭ مۇراسى بولعان ەسكەرتكىشتەردىڭ قيراتىلۋى مىسال بولۋدا.

يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى حابارلاعانداي، ەل جاعالاپ وتانىنان قاشقان بوسقىندار سانىنىڭ ءوسۋى تولاستار ەمەس. سيريا ەلىنىڭ وزىندە بوسقىندار سانى 6,5 ملن-عا جەتكەن. يراكتا بۇل كورسەتكىش 2,53 ملن. ال، نيگەريادا 1,2 ملن. بوسقىن بار بولسا، سوماليدا 1,1 ملن. بوسقىن تىركەلگەن. جالپى بۇگىنگى تاڭدا ىشكى قاقتىعىستار سالدارىنان حالقى بوسقىنعا اينالىپ بارا جاتقان 14 مەملەكەت انىقتالعان. قانشاما ادامنىڭ تاعدىرى ارتىندا ۇلكەن مۇددە جاتقان ويىننىڭ قۇربانىنا اينالعان.

قولعا تۇسكەن ايەل ادامدار مەن جاس بالالار ادام ساۋداسىنا ءتۇسىپ، مويىنسۇنباعانداردى ءولىم جازاسىنا كەسۋ قالىپتى قۇبىلىسقا اينالعان. سودىرلار ءوز ىشىندە بىرنەشە توپتارعا ءبولىنىپ ءوزارا قاقتىعىسۋدا دەگەن دەرەكتەر دە جوق ەمەس.

باتىستىق «Daily Mail» اقپارات كوزىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا دايش سودىرلارى اراسىندا جيتس (سپيد) دەرتىنىڭ فاكتىلەرى ءجيى تىركەلە باستاعان. لاڭكەسشىلەردىڭ ەسىرتكىگە تاۋەلدىلىگى مەن جىنىستىق قۇلدىقتارى نەگىزگى سەبەپ بولۋدا دەلىنەدى. 

قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، يسلام شاريعاتىنا جات ارەكەتتەر كوزگە تۇسەدى. بۇل بەتپەردەنىڭ ارعى جاعىندا ادامزات بالاسىن تەك جاقسىلىققا عانا ۇندەگەن يسلام ءدىنىنىڭ اتىن جامىلا وتىرىپ، الەمدە يسلاموفوبيالىق كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ، مۇسىلماندار اراسىنا ىرىتكى سالۋ جانە ت.ب. كەلەڭسىز ىستەرگە باعىتتالعان ارەكەتتەر مەن مۇددەنىڭ جاتقاندىعى انىق بايقالادى.        

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1.http://e-islam.kz/songy-janalyktar/item/7032-ishim-k-ramynda-y-sheteldik-azamattar-tizimi

2.http://islam.kz/kk/news/alem/musylman-bosqyndar-qarasy-azayar-emes-3025/#gsc.tab=0

3.http://e-islam.kz/songy-janalyktar/item/7060-ishim-spid-ti-osha-yna-ajnaldy

المۋرزاەۆا بيبىگۋل نۇرلىبايقىزى، قر مسم عزتو يسلامدى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz