كەڭەس وكiمەتiنiڭ ەكسپورتقا شىعاراتىن، ايىرباستاۋ قۇنى دوللارمەن ەسەپتەلەتiن باستى ونiمدەرiنiڭ بiرi قاراكول ەلتiرiسi بولاتىن. قاراكول قوي شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ مەن ونىڭ رەنتابەلدiلiگiن ارتتىرۋ سول كەزدە ۇكiمەت نازارىنان تۇسكەن ەمەس. قاراكول قويلارىن وسiرەتiن iرi شارۋاشىلىقتار، ونىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرۋ ماقساتىندا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى اشىلىپ، سالاعا ەرەكشە كوڭiل ءبولiندi.

سول كەزەڭدە وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا سوزاق، قىزىلقۇم (قازiرگi وتىرار) اۋداندارى قاراكول قوي تۇقىمىن وسiرۋگە تولىق كوشiرiلدi. ال، تۇركiستان، شاردارا، بوگەن (قازiرگi ورداباسى) اۋداندارىندا بiرنەشە قاراكول كەڭشارلارى ۇيىمداستىرىلدى. بۇلارعا قوسا، وبلىستا «شىمكەنت قاراكول» ترەسi مەن شىمكەنت قاراكول زاۋىتى جۇمىس iستەدi. العاشقىسى كاراكول قويلارىن ءوسiرۋ، ەلتiرi دايىنداۋمەن اينالىسسا، ەكiنشiسi ەلتiرiلەردi سۇرىپتاپ، وڭدەپ، شەتەلدiك ستاندارتتارعا ساي ونiمدەر وندiرۋگە بەيiمدەلدi. ءارi قاراي تازا ءونiم التىنعا باعالانىپ، شەتەلدەرگە ساتىلىپ جاتتى.

1968 جىلدىڭ سوڭى مەن 1969 جىلدىڭ باسىندا سوزاق پەن قىزىلقۇم اۋداندارىندا 1,5 ميلليوننان استام قاراكول قويى بولعانى راس. ال، بۇلارعا وبلىستىڭ باسقا اۋداندارىنداعى قاراكول قويلارىن قوسىپ ەسەپتەگەندە 2 ميلليوننان اسقان. ولاردان جىلىنا 3 ميلليونعا جۋىق ءتۇرلi سورتتى جانە كولەمi جاعىنان ءارتۇرلi دەڭگەيدەگi قاراكول ەلتiرiلەرi دايىندالعان.

كەڭەستiك جۇيەنiڭ ىدىراۋى قاراكول شارۋاشىلىعىنىڭ دا العا باسقان قادامىن كەرi كەتiردi. نەبارi بiر-ەكi جىلدىڭ iشiندە قوي سانى كۇرت كەمiپ كەتتi. كەشە عانا التىنمەن باعالانعان قاراكول ەلتiرiسiن ءوندiرۋ تۇگiل، ونىڭ ءتۇرiن دە ۇمىتىپ قالدىق.

قازiر قاراكول قويلارىنىڭ ورنىنا ەت بەرەتiن قىلشىق ءجۇندi قازاقى قويلار مەن ءجۇن بەرەتiن مەرينوس قويلارى وسiرiلۋدە. قاراكول، بiرiنشiدەن، ەت پەن ءجۇندi از بەرەدi. ەكiنشiدەن، بiزدە ەلتiرiنi وڭدەيتiن ءوندiرiس ورنى جوق.

قر مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ ءۇش دۇركiن لاۋرەاتى، قاراكول قوي شارۋاشىلىعى حالىقارالىق اسسوتسياتسياسىنىڭ پرەزيدەنتi ح.ۇكiباەۆ تازا تۇقىمدى قاراكول قويىنىڭ ساۋلىقتارى جويىلىپ كەتۋ الدىندا تۇرعانىن ايتادى. قازاقستاندا عانا شىعارىلعان سۇر قاراكول قويى اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا، سالانىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قاراجات بولiنبەيدi جانە قولدا بار قاراكولدiڭ ءبارi باسقا قوي تۇقىمدارىمەن ارالاسىپ كەتكەن.

– بىلتىر جامبىل وبلىسىنداعى 600 قويى بار بiر وتاردان قاراكولدiڭ ءوزiم شىعارعان سۇر تۇرiنەن تالاپقا جاۋاپ بەرەرلiكتەي 24 قانا قوي تاپتىم، – دەيدi وڭتۇستiك-باتىس جانۋارلار مەن وسiمدiكتەردi عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قاراكول قويىنىڭ جاڭا سورتتى تۇرلەرiن شىعارۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان عالىم.

سۇر قاراكولدiڭ اۆتورى سودان كەڭەس وداعى تۇسىندا ۇيىمداستىرىلعان كورمە-جارمەڭكەدە ءوز قويلارىن ساتقان قالماقياعا سۇراۋ سالىپتى. ولاردان 120 قوشقاردى 8,5 ميلليون تەڭگەگە ساتىپ الىپتى. قالماقتار سۇر قاراكولدiڭ باسىن كوبەيتiپ، ءوسiرiپ-وندiرگەن. عالىمنىڭ مالiمدەۋiنشە، بۇگiندە ارىس ماڭىنداعى شارۋاشىلىقتا 105 قانا سۇر ءتۇستi قوي بار ەكەن.

شاردارا اۋدانىنىڭ «توبەلدi» شارۋا قوجالىعىندا وسiرiلگەن بۇحارا سۇر قويلارى ءۇشiن «قاراوتكەل+2010» كورمە جارمەڭكەسiندە ح.ۇكiباەۆتىڭ شاكiرتi, اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جاپپار كاريموۆ التىن مەدال العان. ويتكەنi, عالىم جوعارى ناتيجەلەرگە جەتۋ ءۇشiن ۇلكەن شارالاردى جۇزەگە اسىرا بiلدi. قازاقستاننىڭ وڭتۇستiگiندەگi قىزىلقۇم ايماقتارىندا بۇحارا سۇر قاراكولدi ءوسiرۋ جانە تەرiسiن دايىنداۋ بويىنشا جوباسى ءۇشiن وعان حالىقارالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكi 9 ميلليون تەڭگەنiڭ گرانتىن ءبولiپتi. جوبا جۇزەگە اسىرىلعانىمەن، سۇرانىس بولماعان سوڭ وسىناۋ يگiلiكتi iس قولداۋسىز قالىپتى. عالىم سۇر قاراكول ەلتiرiسiن كوپ تۇتىنادى دەگەن نيەتپەن كاۆكاز وڭiرلەرiن ارالاپ، ۇسىنىس جاساپتى. الايدا، يدەياسىن وتكiزە الماعان. سونان سوڭ ول قاراكول مەن قازاقتىڭ قۇيرىقتى قويلارىنىڭ تۇقىمدارىن شاعىلىستىرۋ ارقىلى جاڭا ءتۇر شىعارۋ جولدارىمەن اينالىسا باستاعان. بۇل iسi العا جىلجىپ، عالىمعا تابىس اكەلە باستاپتى.

ح.ۇكiباەۆ وتاندىق ەكونوميكاعا الەۋەتتi پايدا تۇسiرەتiن قاراكول قويىن ءوسiرۋ قايتا قولعا الىناتىنىنا سەنiمدi. ەلتiرiسiن وندەپ، وندiرۋگە بولاتىن شاعىن كاسiپورىن اشۋ تۋرالى بيزنەس-جوباسىن جاساپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگiنە جiبەرگەن ەكەن. قۇنى شامامەن 10 ميلليون تەڭگەلiك قانا جوباعا قاتىستى مينيسترلiك تاراپىنان ءالi كۇنگە جاۋاپ كەلمەپتi.

وڭتۇستiك قازاقستاننان ەكسپورتقا تەك ماقتا عانا شىعارىلۋدا. ەگەر بiر زاماندا قۇنى التىنمەن باعالانىپ، جوعارى سۇرانىسقا يە بولعان قاراكول ەلتiرiسiنiڭ ءوتiمدi تۇرلەرi شەتەلدەرگە ەكسپورتقا تۇراقتى شىعارىلسا، ەلدiڭ قازىناسىنا ەلەۋلi كiرiس تۇسەر ەدi دەپ ويلايمىز. ول ءۇشiن قاراكول شارۋاشىلىعىنا وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعىداي وڭ كوزقاراس كەرەك. سول تۇستا قاراكول قويلارى وزبەكستاننان اكەلiنiپ، جەرگiلiكتi قوي تۇقىمدارىمەن شاعىلىستىرۋ ارقىلى قاراكولدiڭ باسقا تۇرلەرi الىنعان بولاتىن. ەندi بiزگە قاراكول ەلتiرiلەرiن وڭدەۋدi جولعا قويىپ، حالىقارالىق اۋكتسيونعا شىعۋ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك سەكiلدi.

جۋىردا شاردارا اۋدانىندا بولعان ساپارىندا وبلىس اكiمi ب.اتامقۇلوۆ قاراكول قويىن وسiرۋگە جiتi نازار اۋدارىپ، سالانى وركەندەتۋ ءوز باقىلاۋىندا بولاتىنىن ايتتى.

بۇگiنگi تاڭدا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن شارۋا قوجالىقتارىنىڭ ءبارi ەتتi قوي تۇرلەرiن وسiرۋگە قالىپتاسىپ كەتتi. ال، ماماندار قاراكول شارۋاشىلىعىنان كەلەر تابىستىڭ كول-كوسiر بولاتىنىن ايتادى. ولاردىڭ تۇسiندiرۋiنشە، ونىڭ ەلتiرiسi حالىقارالىق اۋكتسيوندارعا تۇسسە، التىننان تابىس قۇيىلماق. ەكiنشiدەن، قاراكول قويى ەت تە بەرە الادى. ءسۇتiنiڭ مايلىلىعى 7-8 پايىز بولاتىن قويدىڭ ەتi مەن مايى ادام اسقازانىنا وتە سiڭiمدi ءارi ءدامدi. ۇشiنشiدەن، ءار قاراكول قويدان كەمiندە 3-3,5 كەلiدەن تازا ءجۇن تۇسەدi. قاراكول قويىنىڭ جۇنiنەن ماتالار مەن نەشە الۋان كiلەم توقىلادى. تورتiنشiدەن، ۇرىقتاندىرۋ كەزiندە قۇرامىندا جىلقى قانى بار سجك پرەپاراتى قولدانىلعاندىقتان، سۋىققا ءتوزiمدi كەلەدi ءارi ءتولدi كوپ بەرەدi. ساۋلىقتارى كۇيلi بولسا، قويدىڭ بۇل ءتۇرi جىلىنا ەكi-ءۇش قوزىدان بەرە الادى.

بۇگiندە دۇكەندەردە قاراكول ەلتiرiسiنەن دايىندالعان قىز-كەلiنشەكتەرگە ارنالعان توننىڭ باعاسى كۇزەن iشiكپەن (نوركا) بارابار. اسكەري قۇرىلىمداردىڭ باستىقتارى، گەنەرالدار مەن جوعارى شەندi وفيتسەرلەر قاراكول تەرiسiنەن دايىندالعان باس كيiم كيەدi. قىستىق سىرت كيiمدەرiنiڭ جاعاسى ەلتiرiمەن قاپتالادى. سوندا قورعانىس سالاسىنىڭ وزiنەن قىرۋار قارجى تابۋعا بولادى ەكەن. مال تەرiلەرi تيىن-تەبەنگە ساتىلىپ، الىس-جاقىن شەتەل اسىپ، ەلiمiزگە كيiم بولىپ قايتىپ كەلiپ جاتىر. ال، پۇل بولماعاندارى اۋىل-ايماقتىڭ iرگەسiندە iرiپ-شiرiپ، كۇل-قوقىسقا اينالۋدا. ەندەشە، قاراكولگە كەلگەندە قىرسىزدىق تانىتىپ، مول قاراجاتتان قاعىلىپ وتىرعانىمىزدى ويلانايىق.

قۋانىش نۇرماشەۆ، جۋرناليست

Abai.kz