"1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس: تاريحى جانە قازiرگi زامان" اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيادا "قازاقستانداعى 1916 جىلعى كوتەرiلiسكە كورەيانىڭ كوزقاراسى" اتتى بايانداماسىن شۇرايلى قازاق تiلiندە جاساعان كورەيانىڭ حانكۋك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ پروفەسسورى سون ەن حۋن جينالعان كوپشiلiكتi ءتانتi ەتتi. ءوز ويىن قازاق تiلiندە مۇدiرمەي جەتكiزگەن تاريحشى-عالىم زەرتتەۋ جۇمىسىندا قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەگi قازاقتىڭ باسىنان وتكەرگەن اۋىرتپالىقتارىن كارiس حالقىنىڭ جاعدايىمەن بايلانىستىرىپتى. "يمپەريالىق استامشىل بيلiك قازاق حالقىن قارا جۇمىسقا سالىپ، قانادى" دەگەندi بiرنەشە مارتە قايتالاعان سون ەن حۋننىڭ مازمۇندى دا ماعىنالى بايانداماسى قازاق تاريحىنا جاڭاشا قاراۋىمەن قۇندى. بايىپتى پايىمدارى مەن قازاق ەلiنە iشتارتۋىمەن ەرەكشەلەنەتiن كارiس عالىمىنىڭ العا قويعان جوسپارى كوپ.

- سون ەن حۋن مىرزا، قازاقشا بايانداماڭىزدى تىڭداپ، تاڭعالعانىمىز راس. ءوزiڭiز جازدىڭىز با؟
- ارينە. ماعان قازاق تiلiندە سويلەگەننەن گورi, جازعان وڭايىراق تيەدi. قۇداي قالاسا، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا وسى تاقىرىپ بويىنشا ديسسەرتاتسيا قورعايمىن.
- سiزدiڭ بۇل تاقىرىپتا تەرەڭ زەرتتەۋ جاساۋىڭىزعا نە تۇرتكi بولدى؟

"1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس: تاريحى جانە قازiرگi زامان" اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيادا "قازاقستانداعى 1916 جىلعى كوتەرiلiسكە كورەيانىڭ كوزقاراسى" اتتى بايانداماسىن شۇرايلى قازاق تiلiندە جاساعان كورەيانىڭ حانكۋك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ پروفەسسورى سون ەن حۋن جينالعان كوپشiلiكتi ءتانتi ەتتi. ءوز ويىن قازاق تiلiندە مۇدiرمەي جەتكiزگەن تاريحشى-عالىم زەرتتەۋ جۇمىسىندا قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەگi قازاقتىڭ باسىنان وتكەرگەن اۋىرتپالىقتارىن كارiس حالقىنىڭ جاعدايىمەن بايلانىستىرىپتى. "يمپەريالىق استامشىل بيلiك قازاق حالقىن قارا جۇمىسقا سالىپ، قانادى" دەگەندi بiرنەشە مارتە قايتالاعان سون ەن حۋننىڭ مازمۇندى دا ماعىنالى بايانداماسى قازاق تاريحىنا جاڭاشا قاراۋىمەن قۇندى. بايىپتى پايىمدارى مەن قازاق ەلiنە iشتارتۋىمەن ەرەكشەلەنەتiن كارiس عالىمىنىڭ العا قويعان جوسپارى كوپ.

- سون ەن حۋن مىرزا، قازاقشا بايانداماڭىزدى تىڭداپ، تاڭعالعانىمىز راس. ءوزiڭiز جازدىڭىز با؟
- ارينە. ماعان قازاق تiلiندە سويلەگەننەن گورi, جازعان وڭايىراق تيەدi. قۇداي قالاسا، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا وسى تاقىرىپ بويىنشا ديسسەرتاتسيا قورعايمىن.
- سiزدiڭ بۇل تاقىرىپتا تەرەڭ زەرتتەۋ جاساۋىڭىزعا نە تۇرتكi بولدى؟
- تاريحشى رەتiندە قازاقتىڭ باسىنان وتكەرگەن اۋىر كەزەڭدەرiن، حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ مادەنيەتiن زەرتتەپ ءجۇرمiن. كونفەرەنتسيانىڭ تاقىرىبى - 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسكە بايلانىستى بولىپ وتىر دەسەك، ءدال وسىعان ۇقساس جاعداي كورەيا مەملەكەتiندە دە بولعان. ەكi ەلدiڭ تاريحىنداعى ۇقساس جەرلەردi تاۋىپ، سالىستىرىپ، ارمەن قاراي زەرتتەسەم دەيمiن. وسى ۋاقىتقا دەيiن كارiس تiلiندە قازاقستاننىڭ تiل ساياساتى، ونىڭ حالىقارالىق قاتىناسى تۋرالى، 1937 جىلى قونىس اۋدارعان حالىق جايىندا بiرنەشە ەڭبەك جازدىم. سونداي-اق، قازاق حالقىنىڭ ورىس بۇعاۋىنداعى ءومiرiن، ودان كەيiنگi كەڭەس وداعى تۇسىنداعى مادەنيەتi تۋرالى تاقىرىپتى تەرەڭدەتiپ، باسپاسوزگە جاريالاپ، كiتاپ ەتiپ شىعارىپ، سول ارقىلى كورەيا تاراپىنان قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ زەرتتەلۋiنە العاشقى بوپ سەرپiن جاساعىم كەلەدi.
- بايانداماڭىزدان كەڭەستiك يمپەريانىڭ قازاققا جاساعان قىسىمى تۋرالى اششى پiكiرلەردi جيi ەستiدiك. سiزگە بۇل جاعىنان سىن ايتىلماي ما؟
- نەگە؟ مەنiڭشە، ءبارiن تۋرا ايتۋ كەرەك. حالىقارالىق قاتىناستى جاقسارتۋ ءۇشiن حالىق شىن "مەنiن" بiلۋ كەرەك. سiز دە بالا تاربيەلەپ، ءوسiرiپ جاتىرسىز. كەلەشەك ۇرپاق تۋعان حالقىنىڭ باسىنان وتكەن تاريحتى تۇپ-تۋرا وقۋى كەرەك. ەشقانداي بۇرمالاۋ بولماۋى كەرەك. بiزدە دە سونداي بولدى. كورەيا مەن جاپونيا حالقىنىڭ قارىم-قاتىناسى جاقسى ەمەس. جاپونيا يمپەريا بولعان كەزدەن بەرi كورەيا حالقى تۋرالى وتiرiك ايتادى. بiز سوعان رەنجيمiز. ويتكەنi, ول تاريحي وقيعا عوي. ەگەر تاريح اشىق ايتىلماسا، بولاشاققا دا زاردابىن تيگiزەدi.
- قازاق دالاسىنداعى كوتەرiلiستەر جايىندا وڭتۇستiك كورەيادا بiزدە جوق قۇپيا دەرەكتەر بار ما؟
- جوق. سەبەبi, كورەيا عالىمدارى قازاقستان مەن ورتا ازيا ەلدەرiن تەرەڭ زەرتتەگەلi بەس جىلدىڭ ءجۇزi ەندi بولدى. بۇرىن كارiس حالقى قازاقستان دەسە، ونى رەسەيدiڭ بiر بولiگi دەپ ويلايتىن. بالكiم، ەكi ەل اراسىندا زەرتتەۋ شاراسى از بولعاننان سولاي قابىلداعان شىعار. نەگiزi ۋاقىت وتە كەلە قۇندى دەرەكتەر تابۋعا بولادى. 1980 جىلدارى ءاندiجان اسكەرiنiڭ بيلiككە قارسى كوتەرiلiسi ۇيىمداستىرىلعانى بەلگiلi. وسى كوتەرiلiسكە بايلانىستى دەرەكتiڭ 50 پايىزى عانا اشىلدى. سەبەبi, سول كەزدەگi ازاماتتاردىڭ بيلiكتە وتىرعاندىعى كەدەرگi جاساۋدا.
- قازاق ەلiنiڭ باستان وتكiزگەن ناۋبەت جىلدارىن كورەيا مەملەكەتi قالاي قابىلدايدى؟ جاپوندار مەن كارiستiڭ اراسىنداعى سوعىستى قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسiمەن بايلانىستىرىپ ايتىپ ءوتتiڭiز. بۇل جەردە قانداي ۇقساستىق بار؟
- جالپى، يمپەرياليزمنiڭ ءوزi ادامگەرشiلiكتi, ادامدا قالىپتاسقان مادەنيەتتi بۇزاتىن نارسە. ياعني، بۇل ەكi مەملەكەتتiڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا سەلكەم تۇسiرەدi. قازاقستاندا كوتەرiلiس 1916 جىلى بولسا، كورەيادا 1919 جىلى بولدى. مەنiڭ بiلۋiمشە، 1916 جىلعى قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسiندە كەيبiر ازاماتتار عانا باس كوتەردi. ال كورەياداعى كوتەرiلiستi ەشكiم باسقارعان جوق، وعان بۇكiل حالىق شىقتى. ولار يمپەرياليستiك ەزگiگە شىداي المادى. ماسەلەن، كورەيا دا 1910 جىلدان باستاپ 45 جىل بويى جاپونيانىڭ وتارى بولدى. بiز تاۋەلسiزدiكتi 1945 جىلى الدىق. حالقىمىزدىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولدى. بiزدi جاپونيا كۇشپەن ۇستاعىسى كەلدi. قازiرگi كۇنگە دەيiن دە كورەيا حالقىنىڭ كوڭiلiندە جاپونياعا دەگەن وشپەندiلiك بار. ال ءوزiم قازاقستاندا ءجۇرiپ بiر نارسەگە تاڭ قالدىم. قازاقتاردىڭ ورىستار تاراپىنان تالاي ەزگiگە ۇشىراعانى تاريحتان بەلگiلi. بiراق سوندا دا سولاردىڭ ىعىنا جىعىلىپ، بايەك بولاسىزدار. نەگە قازاقتار ورىسشا سويلەيدi? مiنە، ماعان وسى جاعى مۇلدەم تۇسiنiكسiز. مۇمكiن، تاريحتى جاقسى بiلمەي مە ەكەن دەگەن وي دا قىلاڭ بەرەدi.
- سوندا سiز ءۇشiن قازاق قانداي حالىق؟
- قازاقتار ەرتەدە كوشپەلi حالىق بولعاندىقتان با، مiنەزi اشىق، وتە قوناقجاي حالىق. مىسالى، كارiس حالقى وتىرىقشى حالىق بولعاندىقتان باسقا ۇلتتى، ونىڭ مادەنيەتi مەن تiلiن، سالت-ءداستۇرiن، ادەت-عۇرپىن قابىلدامايدى. بiز ءۇشiن مۇنىڭ بارiنە جول جابىق. ال، قازاقستاندا بارiنە جول اشىق ەكەن. مىنا جاقتان ورىستىڭ تiلiن، ارعى جاقتان باتىستىڭ مادەنيەتiن سiڭiرiپ، وزدەرiڭiزدiكi سياقتى قولدانىپ جاتىرسىزدار. بۇل بiر جاعىنان العاندا، جاقسى سياقتى. كورەيادا مىڭ جىل بويى بiر عانا حالىق تۇردى. بۇگiنگi جاھاندىق زاماندا بiزگە جۇمىس iستەۋگە قازاقتار دا، وزبەكتەر دە، باسقا ۇلت وكiلدەرi دە اعىلىپ جاتىر. بiراق كارiس حالقى ولارعا جۇمىس كوزiن بەرسە دە، مادەنيەت جاعىنان قابىلدامايدى. بiزدەگi بiر كiلتيپان وسى. سودان با ەكەن، كورەيا مەملەكەتi باسقا ۇلت وكiلدەرiن ادامگەرشiلiك تۇرعىدان سىيلاپ، كومەكتەسۋ ءۇشiن بالالارىنا وسى جاعىنان ءتالiم-تاريبە، بiلiم بەرiپ جاتىر. مەنiڭشە، قازاقتىڭ كەمشiلiگiنiڭ بiرi - كۇشتi ادامداردىڭ الدىندا تومەنشiكتەيدi, كەدەي مەملەكەتتiڭ الدىندا ءوزiن بيiك سانايدى. بۇل جامان نارسە دەپ ويلايمىن. 2000 جىلدارى قازاقستان ەكونوميكاسى بiرشاما دامۋ ساتىسىنا كوتەرiلگەن كەزدە كورەيا مەملەكەتi مينيسترلەرiنiڭ قازاقستان باسشىلىعىمەن كەزدەسۋi قيىنعا سوققان ەدi. سەبەبi, ولار بiزدە ءبارi بار، ەشتەڭەنiڭ كەرەگi جوق دەپ ويلادى. بiراق داعدارىس باستالعاننان كەيiن قازاق تاراپى بiزگە كەلiپ، اقشا سۇراپ جاتىر.
- ءوزiڭiز كورiپ جۇرگەن بولارسىز، بiزدەگi باسقوسۋلاردىڭ دەنi رەسمي تiلدە وتەدi. سونداي كەزدە قانداي ويدا بولاسىز؟
- كورەيانىڭ حانكۋك ۋنيۆەرسيتەتiندە، مەن ساباق بەرەتiن كافەدرادا 10 ستۋدەنت قازاق تiلi مەن وزبەك تiلiن ۇيرەنiپ جاتىر. قازاق تiلiن وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەر الماتىعا بiر جىلدا، التى ايدا تiل ۇيرەنۋگە جيi كەلiپ تۇرادى. بiر وكiنiشتiسi, سول كەزدە ولاردىڭ قازاق تiلiن ۇيرەنۋگە دەگەن ىنتا-ىقىلاسى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالادى. نەگە؟ قازاق جاستارى قوعامدىق ورىندا، جوعارى وقۋ ورنىندا ورىس تiلiندە سويلەسەتiندiكتەن، كەيدە بiزدiڭ ستۋدەنتتەر وزiنە "مەن نەگە قازاق تiلiن ۇيرەنiپ جاتىرمىن؟" دەگەن سۇراق قويىپ، قازاق تiلiن تاستاپ، بiرجولا ورىس تiلiنە كوشiپ كەتكiسi كەلەدi. مۇنداي تۇسiنiكتiڭ ءوزi قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا كەسiرiن تيگiزەدi. ەڭ الدىمەن مەكەمەدە جۇمىس iستەيتiن شەنەۋنiكتەر، مينيسترلەر قازاق تiلiندە سويلەپ، قازاق تiلiندە جازۋ كەرەك. ەگەر شەتەلدەگi ازاماتتار قازاقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتiن جاقسى بiلگiسi كەلسە، ەڭ الدىمەن تiلiن بiلۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. قازاق تiلiن ۇيرەنبەسە، قازاقتى جاقسى بiلۋ، تانۋ مۇمكiن ەمەس.
- قازاق باسپاسوزiندە، تiپتi الەمدiك ءباسپاسوز بەتتەرiندە كارiستەردiڭ ارعى تەگi التاي تاۋىنىڭ قازاقتارى ەكەن دەگەن پiكiر جيi ايتىلادى. وسىعان كەلiسەسiز بە؟
- كەلiسەمiن. وتكەن ايدا سiزدەردiڭ ەلباسى كورەيادا بولدى. ن.نازارباەۆ پەن لي مەن باكتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەكi ەلدiڭ تiل جاعىنان دا ۇقساستىعى بار. اسiرەسە، مادەنيەتi جاعىنان وتە جاقىن. بiز ۇلكەندەردi سىيلايمىز، سiزدەر دە سولاي. سوسىن قازاقتا "باقسى" دەگەن ءسوز بولسا، بiزدە "باكسۋ" دەيدi. بۇرىنعى قازاقتار كوككە، تاڭiرگە تابىنسا، مۇنداي دiني-نانىم بiزدە دە بار.
- وڭتۇستiك كورەيا مەن سولتۇستiك كورەيا اراسىنداعى ماسەلە قالاي، قاشان شەشiلۋi مۇمكiن؟ تاريحشى رەتiندە ەكi ەلدiڭ قوسىلۋىن قالايسىز با؟
- ونىڭ ءبارi ەل باسقارعان ازاماتتارعا بايلانىستى. نەگiزi بiرiگۋi كەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبi, وڭتۇستiك كورەيا قىتايعا قاراپ وتىر. وڭتۇستiك كورەيادا جەراستى قازبا-بايلىقتار جوق. تەك عانا سونى يگەرەتiن مامان بار. ەكi ەلدiڭ بiرiگۋi ارقىلى وڭتۇستiك كورەيانىڭ بiلiمiن دە پايدالانىپ، ودان ءارi دامىتۋعا بولادى. بiراق وڭتۇستiك كورەيانىڭ قازiرگi پرەزيدەنتi بۇعان ونشا كوڭiل بولگiسi كەلمەيدi.
- كورەيادا دەموكراتيا بار ما؟ وپپوزيتسياعا ءسوز بەرiلە مە؟ قازاقستانمەن سالىستىرعاندا قانداي؟
- بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ وتە قيىن. وزiڭiزگە قالاي؟ قازاقستاندا دەموكراتيا بار دەپ ويلايسىز با؟
- قازاق قوعامى جاريالىلىققا ەندi عانا بەت بۇرىپ كەلەدi عوي.
- مەملەكەتتiڭ دامۋىندا ءارتۇرلi جول بار. قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتi ن.نازارباەۆ: "بiرiنشiدەن، ەكونوميكا، سودان كەيiن عانا ساياسات پەن دەموكراتياعا كوڭiل ءبولۋ كەرەك" دەدi. 1960-70 جىلدارى كورەيادا دا سولاي بولعان. ال قازiر بiز اشىق مەملەكەتپiز دەسەك تە، بۇگiنگi پرەزيدەنتتiڭ باسقارۋىنا قاراعاندا كiشكەنە كەرتارتپالىقتار بار. 2000 جىلدارى بيلiك ەل باسقارۋدا قانداي دا بiر قاتەلiك جiبەرسە، حالىق پرەزيدەنتكە تۋرا ايتاتىن ەدi. قازiر دەموكراتيا كiشكەنە السiرەدi.
- شەت مەملەكەتتiڭ ازاماتى رەتiندە ايتىڭىزشى، قازاقستاننىڭ iشكi جانە سىرتقى ساياساتىنا قانداي باعا بەرiلiپ جاتىر؟
- قازاقستاننىڭ ساياساتىنا جوعارى باعا بەرiلiپ كەلەدi. قازاقستان تاۋەلسiزدiك العاننان باستاپ مۇندا 130-دان استام ۇلت پەن ۇلىس وكiلدەرi تۇرىپ جاتىر. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتقانى باسقا مەملەكەتكە ۇلگi بولدى. بiراق قازاقستاندا وپپوزيتسيالىق پارتيا جوق دەپ ويلايمىن. دەموكراتيالىق مەملەكەت بولۋ ءۇشiن بiر بيلiكتiڭ بولعانى از. ونىڭ جانىندا وپپوزيتسيا وكiلدەرi بولىپ، كەمشiلiكتەردi ايتىپ، تۇزەتۋ كەرەك.
- قازاقستاننىڭ ەقىۇ-عا توراعالىعى جونiندە نە ايتاسىز؟
- كورەيانىڭ زيالى قاۋىمى جوعارى باعالايدى. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. سونداي-اق، ۇلتتاردىڭ ىنتىماقتاستىقتا، تاتۋ-ءتاتتi بiرلiكتە ءومiر ءسۇرiپ جاتقانىنا حالىقارالىق قاۋىمداستىق ۇلكەن باعا بەرiپ وتىر.
- قازاقستاندا تiل ماسەلەسi ءالi تولىق شەشiمiن تاپقان جوق. وڭتۇستiك كورەيادا قانداي وتكiر ماسەلە بار؟
- بازبiرەۋلەر كورەيادا بiر عانا حالىق تۇرادى دەپ ويلايدى. شىن مانiندە، بۇرىن 99 پايىزى كارiس ۇلتى ەدi. بiراق قازiر جان-جاقتان جۇمىس iزدەپ كەلiپ جاتقان ادامدار كوپ. مiنە، سولاردىڭ اراسىندا تۇسiنiسپەۋشiلiك پەن كيكiلجiڭدەر بولىپ تۇرادى.
- بiراق كورەيا حالقى الەۋمەتتiك جاعىنان ەداۋiر جاقسى تۇرادى عوي...
- بiز بە؟ سولاي ويلايسىزدار ما؟
- ءيا، سiزدەردە جاڭا تەحنولوگيانىڭ زاماناۋي ۇلگiسi دامىعان عوي... كەشە ەلباسىنىڭ iسساپارىندا نەبiر سوڭعى ۇلگiدەگi وزىق تەحنولوگيالاردى كورسەتتi عوي...
- ءيا، سiزدەرگە قاراعاندا جاقسى دامىعان دەۋگە بولادى. ەلباسى ن.نازارباەۆ كورەياعا بارعان كەزدە مەن دە بولدىم. ونداي كەزدە ەڭ جاقسى نارسەلەردi عانا كورسەتەدi عوي.
- كورەيانىڭ قانشا حالقى بار؟
- 45-50 ملن. ادام تۇرادى. بiر سەۋلدiڭ وزiندە 17 ملن. حالىق تۇرادى.
- قازاق تiلiن قانشا جىلدا ۇيرەندiڭiز؟
- 3-4 جىلدا ۇيرەندiم. سول كەزدە جاقسى سويلەدiم. كورەيادا ءجۇرiپ، بiرازىن ۇمىتىپ قالدىم.
- قازiر وتاندىق تەلەارنالاردا كورسەتiلiپ جۇرگەن كارiستiڭ كينوسى كورەرمەندi ۇلتتىق-پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەپ كەلەدi. اسiرەسە، تاريحي فيلمدەردە بۇرمالاۋشىلىق بايقالمايدى. بۇعان بيلiك تاراپىنان قىسىم جاسالماي ما؟
- جوق، ءبارi دە اۆتورلارمەن كەلiسiپ جاسالادى. قازiر بiز ءوز تاريحىمىزدى جاس ۇرپاققا سiڭiرۋ ءۇشiن وسىنداي ارەكەتكە كوشتiك.

اڭگiمەلەسكەن دينارا مىڭجاسارقىزى

"تۋركىستان". 22 (828)