"1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс: тарихы және қазiргi заман" атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда "Қазақстандағы 1916 жылғы көтерiлiске Кореяның көзқарасы" атты баяндамасын шұрайлы қазақ тiлiнде жасаған Кореяның Ханкук университетiнiң профессоры Сон Ен Хун жиналған көпшiлiктi тәнтi еттi. Өз ойын қазақ тiлiнде мүдiрмей жеткiзген тарихшы-ғалым зерттеу жұмысында қиын-қыстау кезеңдегi қазақтың басынан өткерген ауыртпалықтарын кәрiс халқының жағдайымен байланыстырыпты. "Империялық астамшыл билiк қазақ халқын қара жұмысқа салып, қанады" дегендi бiрнеше мәрте қайталаған Сон Ен Хунның мазмұнды да мағыналы баяндамасы қазақ тарихына жаңаша қарауымен құнды. Байыпты пайымдары мен қазақ елiне iштартуымен ерекшеленетiн кәрiс ғалымының алға қойған жоспары көп.

- Сон Ен Хун мырза, қазақша баяндамаңызды тыңдап, таңғалғанымыз рас. Өзiңiз жаздыңыз ба?
- Әрине. Маған қазақ тiлiнде сөйлегеннен гөрi, жазған оңайырақ тиедi. Құдай қаласа, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында осы тақырып бойынша диссертация қорғаймын.
- Сiздiң бұл тақырыпта терең зерттеу жасауыңызға не түрткi болды?

"1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс: тарихы және қазiргi заман" атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда "Қазақстандағы 1916 жылғы көтерiлiске Кореяның көзқарасы" атты баяндамасын шұрайлы қазақ тiлiнде жасаған Кореяның Ханкук университетiнiң профессоры Сон Ен Хун жиналған көпшiлiктi тәнтi еттi. Өз ойын қазақ тiлiнде мүдiрмей жеткiзген тарихшы-ғалым зерттеу жұмысында қиын-қыстау кезеңдегi қазақтың басынан өткерген ауыртпалықтарын кәрiс халқының жағдайымен байланыстырыпты. "Империялық астамшыл билiк қазақ халқын қара жұмысқа салып, қанады" дегендi бiрнеше мәрте қайталаған Сон Ен Хунның мазмұнды да мағыналы баяндамасы қазақ тарихына жаңаша қарауымен құнды. Байыпты пайымдары мен қазақ елiне iштартуымен ерекшеленетiн кәрiс ғалымының алға қойған жоспары көп.

- Сон Ен Хун мырза, қазақша баяндамаңызды тыңдап, таңғалғанымыз рас. Өзiңiз жаздыңыз ба?
- Әрине. Маған қазақ тiлiнде сөйлегеннен гөрi, жазған оңайырақ тиедi. Құдай қаласа, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында осы тақырып бойынша диссертация қорғаймын.
- Сiздiң бұл тақырыпта терең зерттеу жасауыңызға не түрткi болды?
- Тарихшы ретiнде қазақтың басынан өткерген ауыр кезеңдерiн, ХХ ғасырдың басындағы қазақ ұлтының мәдениетiн зерттеп жүрмiн. Конференцияның тақырыбы - 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерiлiске байланысты болып отыр десек, дәл осыған ұқсас жағдай Корея мемлекетiнде де болған. Екi елдiң тарихындағы ұқсас жерлердi тауып, салыстырып, әрмен қарай зерттесем деймiн. Осы уақытқа дейiн кәрiс тiлiнде Қазақстанның тiл саясаты, оның халықаралық қатынасы туралы, 1937 жылы қоныс аударған халық жайында бiрнеше еңбек жаздым. Сондай-ақ, қазақ халқының орыс бұғауындағы өмiрiн, одан кейiнгi Кеңес Одағы тұсындағы мәдениетi туралы тақырыпты тереңдетiп, баспасөзге жариялап, кiтап етiп шығарып, сол арқылы Корея тарапынан Қазақстан мен Орта Азияның зерттелуiне алғашқы боп серпiн жасағым келедi.
- Баяндамаңыздан Кеңестiк империяның қазаққа жасаған қысымы туралы ащы пiкiрлердi жиi естiдiк. Сiзге бұл жағынан сын айтылмай ма?
- Неге? Менiңше, бәрiн тура айту керек. Халықаралық қатынасты жақсарту үшiн халық шын "менiн" бiлу керек. Сiз де бала тәрбиелеп, өсiрiп жатырсыз. Келешек ұрпақ туған халқының басынан өткен тарихты тұп-тура оқуы керек. Ешқандай бұрмалау болмауы керек. Бiзде де сондай болды. Корея мен Жапония халқының қарым-қатынасы жақсы емес. Жапония империя болған кезден берi Корея халқы туралы өтiрiк айтады. Бiз соған ренжимiз. Өйткенi, ол тарихи оқиға ғой. Егер тарих ашық айтылмаса, болашаққа да зардабын тигiзедi.
- Қазақ даласындағы көтерiлiстер жайында Оңтүстiк Кореяда бiзде жоқ құпия деректер бар ма?
- Жоқ. Себебi, Корея ғалымдары Қазақстан мен Орта Азия елдерiн терең зерттегелi бес жылдың жүзi ендi болды. Бұрын кәрiс халқы Қазақстан десе, оны Ресейдiң бiр бөлiгi деп ойлайтын. Бәлкiм, екi ел арасында зерттеу шарасы аз болғаннан солай қабылдаған шығар. Негiзi уақыт өте келе құнды деректер табуға болады. 1980 жылдары Әндiжан әскерiнiң билiкке қарсы көтерiлiсi ұйымдастырылғаны белгiлi. Осы көтерiлiске байланысты деректiң 50 пайызы ғана ашылды. Себебi, сол кездегi азаматтардың билiкте отырғандығы кедергi жасауда.
- Қазақ елiнiң бастан өткiзген нәубет жылдарын Корея мемлекетi қалай қабылдайды? Жапондар мен кәрiстiң арасындағы соғысты қазақтың ұлт-азаттық көтерiлiсiмен байланыстырып айтып өттiңiз. Бұл жерде қандай ұқсастық бар?
- Жалпы, империализмнiң өзi адамгершiлiктi, адамда қалыптасқан мәдениеттi бұзатын нәрсе. Яғни, бұл екi мемлекеттiң арасындағы қарым-қатынасқа селкем түсiредi. Қазақстанда көтерiлiс 1916 жылы болса, Кореяда 1919 жылы болды. Менiң бiлуiмше, 1916 жылғы қазақтардың ұлт-азаттық көтерiлiсiнде кейбiр азаматтар ғана бас көтердi. Ал Кореядағы көтерiлiстi ешкiм басқарған жоқ, оған бүкiл халық шықты. Олар империалистiк езгiге шыдай алмады. Мәселен, Корея да 1910 жылдан бастап 45 жыл бойы Жапонияның отары болды. Бiз тәуелсiздiктi 1945 жылы алдық. Халқымыздың жағдайы өте ауыр болды. Бiздi Жапония күшпен ұстағысы келдi. Қазiргi күнге дейiн де Корея халқының көңiлiнде Жапонияға деген өшпендiлiк бар. Ал өзiм Қазақстанда жүрiп бiр нәрсеге таң қалдым. Қазақтардың орыстар тарапынан талай езгiге ұшырағаны тарихтан белгiлi. Бiрақ сонда да солардың ығына жығылып, бәйек боласыздар. Неге қазақтар орысша сөйлейдi? Мiне, маған осы жағы мүлдем түсiнiксiз. Мүмкiн, тарихты жақсы бiлмей ме екен деген ой да қылаң бередi.
- Сонда сiз үшiн қазақ қандай халық?
- Қазақтар ертеде көшпелi халық болғандықтан ба, мiнезi ашық, өте қонақжай халық. Мысалы, кәрiс халқы отырықшы халық болғандықтан басқа ұлтты, оның мәдениетi мен тiлiн, салт-дәстүрiн, әдет-ғұрпын қабылдамайды. Бiз үшiн мұның бәрiне жол жабық. Ал, Қазақстанда бәрiне жол ашық екен. Мына жақтан орыстың тiлiн, арғы жақтан Батыстың мәдениетiн сiңiрiп, өздерiңiздiкi сияқты қолданып жатырсыздар. Бұл бiр жағынан алғанда, жақсы сияқты. Кореяда мың жыл бойы бiр ғана халық тұрды. Бүгiнгi жаһандық заманда бiзге жұмыс iстеуге қазақтар да, өзбектер де, басқа ұлт өкiлдерi де ағылып жатыр. Бiрақ кәрiс халқы оларға жұмыс көзiн берсе де, мәдениет жағынан қабылдамайды. Бiздегi бiр кiлтипан осы. Содан ба екен, Корея мемлекетi басқа ұлт өкiлдерiн адамгершiлiк тұрғыдан сыйлап, көмектесу үшiн балаларына осы жағынан тәлiм-тәрибе, бiлiм берiп жатыр. Менiңше, қазақтың кемшiлiгiнiң бiрi - күштi адамдардың алдында төменшiктейдi, кедей мемлекеттiң алдында өзiн биiк санайды. Бұл жаман нәрсе деп ойлаймын. 2000 жылдары Қазақстан экономикасы бiршама даму сатысына көтерiлген кезде Корея мемлекетi министрлерiнiң Қазақстан басшылығымен кездесуi қиынға соққан едi. Себебi, олар бiзде бәрi бар, ештеңенiң керегi жоқ деп ойлады. Бiрақ дағдарыс басталғаннан кейiн қазақ тарапы бiзге келiп, ақша сұрап жатыр.
- Өзiңiз көрiп жүрген боларсыз, бiздегi басқосулардың денi ресми тiлде өтедi. Сондай кезде қандай ойда боласыз?
- Кореяның Ханкук университетiнде, мен сабақ беретiн кафедрада 10 студент қазақ тiлi мен өзбек тiлiн үйренiп жатыр. Қазақ тiлiн оқып жатқан студенттер Алматыға бiр жылда, алты айда тiл үйренуге жиi келiп тұрады. Бiр өкiнiштiсi, сол кезде олардың қазақ тiлiн үйренуге деген ынта-ықыласы су сепкендей басылып қалады. Неге? Қазақ жастары қоғамдық орында, жоғары оқу орнында орыс тiлiнде сөйлесетiндiктен, кейде бiздiң студенттер өзiне "Мен неге қазақ тiлiн үйренiп жатырмын?" деген сұрақ қойып, қазақ тiлiн тастап, бiржола орыс тiлiне көшiп кеткiсi келедi. Мұндай түсiнiктiң өзi Қазақстанның болашағына кесiрiн тигiзедi. Ең алдымен мекемеде жұмыс iстейтiн шенеунiктер, министрлер қазақ тiлiнде сөйлеп, қазақ тiлiнде жазу керек. Егер шетелдегi азаматтар қазақтың тарихын, мәдениетiн жақсы бiлгiсi келсе, ең алдымен тiлiн бiлу керек деп ойлаймын. Қазақ тiлiн үйренбесе, қазақты жақсы бiлу, тану мүмкiн емес.
- Қазақ баспасөзiнде, тiптi әлемдiк баспасөз беттерiнде кәрiстердiң арғы тегi Алтай тауының қазақтары екен деген пiкiр жиi айтылады. Осыған келiсесiз бе?
- Келiсемiн. Өткен айда сiздердiң Елбасы Кореяда болды. Н.Назарбаев пен Ли Мен Бактың айтуына қарағанда, екi елдiң тiл жағынан да ұқсастығы бар. Әсiресе, мәдениетi жағынан өте жақын. Бiз үлкендердi сыйлаймыз, сiздер де солай. Сосын қазақта "бақсы" деген сөз болса, бiзде "баксу" дейдi. Бұрынғы қазақтар Көкке, Тәңiрге табынса, мұндай дiни-наным бiзде де бар.
- Оңтүстiк Корея мен Солтүстiк Корея арасындағы мәселе қалай, қашан шешiлуi мүмкiн? Тарихшы ретiнде екi елдiң қосылуын қалайсыз ба?
- Оның бәрi ел басқарған азаматтарға байланысты. Негiзi бiрiгуi керек деп ойлаймын. Себебi, Оңтүстiк Корея Қытайға қарап отыр. Оңтүстiк Кореяда жерасты қазба-байлықтар жоқ. Тек ғана соны игеретiн маман бар. Екi елдiң бiрiгуi арқылы Оңтүстiк Кореяның бiлiмiн де пайдаланып, одан әрi дамытуға болады. Бiрақ Оңтүстiк Кореяның қазiргi президентi бұған онша көңiл бөлгiсi келмейдi.
- Кореяда демократия бар ма? Оппозицияға сөз берiле ме? Қазақстанмен салыстырғанда қандай?
- Бұл сұраққа жауап беру өте қиын. Өзiңiзге қалай? Қазақстанда демократия бар деп ойлайсыз ба?
- Қазақ қоғамы жариялылыққа ендi ғана бет бұрып келедi ғой.
- Мемлекеттiң дамуында әртүрлi жол бар. Қазақстанның Президентi Н.Назарбаев: "Бiрiншiден, экономика, содан кейiн ғана саясат пен демократияға көңiл бөлу керек" дедi. 1960-70 жылдары Кореяда да солай болған. Ал қазiр бiз ашық мемлекетпiз десек те, бүгiнгi Президенттiң басқаруына қарағанда кiшкене кертартпалықтар бар. 2000 жылдары билiк ел басқаруда қандай да бiр қателiк жiберсе, халық Президентке тура айтатын едi. Қазiр демократия кiшкене әлсiредi.
- Шет мемлекеттiң азаматы ретiнде айтыңызшы, Қазақстанның iшкi және сыртқы саясатына қандай баға берiлiп жатыр?
- Қазақстанның саясатына жоғары баға берiлiп келедi. Қазақстан тәуелсiздiк алғаннан бастап мұнда 130-дан астам ұлт пен ұлыс өкiлдерi тұрып жатыр. Сондай-ақ, Қазақстанның ядролық қарудан бас тартқаны басқа мемлекетке үлгi болды. Бiрақ Қазақстанда оппозициялық партия жоқ деп ойлаймын. Демократиялық мемлекет болу үшiн бiр билiктiң болғаны аз. Оның жанында оппозиция өкiлдерi болып, кемшiлiктердi айтып, түзету керек.
- Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалығы жөнiнде не айтасыз?
- Кореяның зиялы қауымы жоғары бағалайды. Президент Н.Назарбаев осы уақыт аралығында Қазақстан экономикасының дамуына айтарлықтай үлес қосты. Сондай-ақ, ұлттардың ынтымақтастықта, тату-тәттi бiрлiкте өмiр сүрiп жатқанына Халықаралық қауымдастық үлкен баға берiп отыр.
- Қазақстанда тiл мәселесi әлi толық шешiмiн тапқан жоқ. Оңтүстiк Кореяда қандай өткiр мәселе бар?
- Бәзбiреулер Кореяда бiр ғана халық тұрады деп ойлайды. Шын мәнiнде, бұрын 99 пайызы кәрiс ұлты едi. Бiрақ қазiр жан-жақтан жұмыс iздеп келiп жатқан адамдар көп. Мiне, солардың арасында түсiнiспеушiлiк пен кикiлжiңдер болып тұрады.
- Бiрақ Корея халқы әлеуметтiк жағынан едәуiр жақсы тұрады ғой...
- Бiз бе? Солай ойлайсыздар ма?
- Иә, сiздерде жаңа технологияның заманауи үлгiсi дамыған ғой... Кеше Елбасының iссапарында небiр соңғы үлгiдегi озық технологияларды көрсеттi ғой...
- Иә, сiздерге қарағанда жақсы дамыған деуге болады. Елбасы Н.Назарбаев Кореяға барған кезде мен де болдым. Ондай кезде ең жақсы нәрселердi ғана көрсетедi ғой.
- Кореяның қанша халқы бар?
- 45-50 млн. адам тұрады. Бiр Сеулдiң өзiнде 17 млн. халық тұрады.
- Қазақ тiлiн қанша жылда үйрендiңiз?
- 3-4 жылда үйрендiм. Сол кезде жақсы сөйледiм. Кореяда жүрiп, бiразын ұмытып қалдым.
- Қазiр отандық телеарналарда көрсетiлiп жүрген кәрiстiң киносы көрермендi ұлттық-патриоттық рухта тәрбиелеп келедi. Әсiресе, тарихи фильмдерде бұрмалаушылық байқалмайды. Бұған билiк тарапынан қысым жасалмай ма?
- Жоқ, бәрi де авторлармен келiсiп жасалады. Қазiр бiз өз тарихымызды жас ұрпаққа сiңiру үшiн осындай әрекетке көштiк.

Әңгiмелескен Динара МЫҢЖАСАРҚЫЗЫ

"Туркістан". 22 (828)