باۋىرجان عۇبايدۋللين. كيە
اۋەلكىدە ءۇن-ءتۇنسىز، توڭ-تورىس باستالعان ەكەۋىنىڭ تاڭعى شايى تاعى دا ۇرىسپەن اياقتالادى. جاس جۇبايلاردىڭ اراسىنداعى ءبىرازدان بەرگى جاعداي وسى.
- الدىرتامىن، - دەپ نىق باستادى كەزەكتى داۋدىڭ باسىن كەلىنشەگى.
- الدىرتپايسىڭ! (كۇيەۋىنىڭ داۋسى دا نىعىز شىقتى).
- الدىرتامىن، الدىرتامىن دەگەسىن الدىرتامىن!
- الدىرتساڭ، ايىرىلىسامىز!
- ايىرىلىسساق، ايىرىلىسامىز!
...بۇعان دەيىنگى كيكىلجىڭ ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ اراسىنداعى پىكىرتالاسقا كوبىرەك ۇقسايتىن. ال بۇگىن جاعدايدىڭ ءبىرجولا ۋشىققان ءتۇرى بار. شىنىن ايتسا، حاسەن كەلىنشەگىن تاپ وسىنداي قاتىگەزدىك تانىتىپ، تاپ وسىلاي مورت كەتەر دەپ ويلاماعان-دى. ال ول بولسا قازىر قانىن ىشىنە تارتىپ، ابدەن سۇرلانىپ العان، ەشتەڭەدەن تايىنار ءتۇرى جوق.
حاسەننىڭ ويىنا ستۋدەنت كەزدەرى، قىز-جىگىت بولىپ جۇرگەن شاقتارى ورالدى. قازمۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ III كۋرس ستۋدەنتى حاسەن بولاشاق قالىڭدىعى جارقىنايمەن ءوزىنىڭ كۋرستاسى گۇلنۇردىڭ تۋعان كۇن كەشىندە تانىستى. جارقىناي استاناداعى پەدينستيتۋتتىڭ بىرىندە وقيدى ەكەن. كۋرس جاعىنان ەكەۋى «قۇرداس» بولىپ شىقتى. اقسارى، بيداي ءوڭدى، بۇرىمى بەلىنە تۇسكەن (كەيىن قىرقىلدى عوي), دومبىرا، گيتاراعا قوسىلىپ ازداپ ءان سالاتىن ونەرى بار بويجەتكەن حاسەنگە بىردەن جىلى ۇشىراي كەتكەن-ءدى. ء«يمانجۇزدى ەكەنسىڭ، ماقتاۋلى جار بولاتىن شىعارسىڭ» دەپ ويلاعان جىگىت سول كەزدە. ەندى «قىز كەزىندە ءبارى جاقسى، جامان قاتىن قايدان شىعادى؟» دەپ بۇرىنعىلاردىڭ ايران-اسىر بولۋى استە تەگىن ەمەس ەكەن-اۋ. ايتپەسە، سىرت تۇلعاسى سونداي نازىك جاننان وسىنداي قاتىگەزدىكتى كىم كۇتكەن؟» دەپ سانسىراپ وتىرعان جايى بار. ويى تاعى دا ستۋدەنتتىك جىلدارعا اۋدى.
ەكەۋى رەنجىسىپ قالعان ساتتەردە (قىز بەن جىگىت كەزىندە ونداي-ونداي كىمنىڭ باسىنان وتپەدى دەيسىز؟) الدىمەن كىشىرەيىپ، تاتۋلىققا جول سالاتىن كوبىنە حاسەن بولاتىن. ونداعىسى قىزداردىڭ ورلىگىن سىيلاۋ كەرەك دەگەن ۇعىم-تۇسىنىك-ءتى. بىراق بىردە مۇنىڭ دا شورت كەتكەنى بار.
...8 ناۋرىز مەيرامى. مەزگىل ءتۇس اۋعان شاق. تاۋ باۋرايىنداعى جاتاقحانادان شىققان حاسەن تيميريازەۆ كوشەسىن بەتكە الىپ، تومەن ءتۇسىپ كەلەدى. ونداعى ويى – باس وقۋ كورپۋسىنىڭ ماڭىنداعى كيوسكىدەن گۇل شوعىن الىپ، جارقىنايدىڭ جاتاقحاناسىنا تارتۋ. بۇل كەلگەندە جارقىنايمەن ءبىر بولمەدە تۇراتىن قوس قۇربىسىنىڭ جىگىتتەرى بار، بەسەۋى داستارقان باسىندا كىشىگىرىم وتىرىس جاساپ، كوڭىلدى وتىر ەكەن. مۇنى كورگەندە قىزى بار، جىگىتى بار:
- و-و-و، حاسەن!
- قوش كەلدىڭ، تورلەت!
- ماقتاپ جۇرەدى ەكەنسىڭ، - دەپ جاعالاي جامىراسىپ قالدى. قولىنداعى ءۇش تال قىزعالداعىن جارقىنايعا ۇسىنىپ، قالعان ەكى قىزدى دا مەيرامدارىمەن قۇتتىقتاعاننان كەيىن حاسەن ستۋدەنتتەر اراسىندا اسا جوعارى باعالاناتىن سوڭعى سانمەن تىگىلگەن پلاششىن شەشىپ، ستول باسىنا جايعاستى. ونىڭ الىپ كەلگەن ءبىر شىنى اققاينارى مەن ادەمى قوراپتاعى شوكالادى مەرەكەلىك داستارقاننىڭ اجارىن اشا ءتۇستى. نەسىن ايتاسىڭ، سول ءۇش-ءتورت ساعات ۋاقىت ەستە قالارلىقتاي بولىپ ءوتىپ ەدى-اۋ. ءان شىرقالدى، بي بيلەندى. كوڭىلدى اڭگىمەلەر مەن كۇلكىلى حيكايالار دا ايتىلدى.
ىمىرت ۇيىرىلە التاۋىنىڭ جولى ەكىگە ايرىلدى. انا ەكى جىگىتتىڭ بۇگىن قىزداردىڭ قۇرمەتىنە جوسپارلاپ قويعان مەرەكەلىك وتىرىستارى بار ەكەن. حاسەن دە «قۇرالاقان» كەلگەن جوق. جارقىناي ەكەۋى حاسەننىڭ جەرلەستەرىنىڭ باسقوسۋلارىنا بارۋلارى كەرەك.
استانادان شالعاي وبلىس بولعاننان سوڭ قازمۋ-دا وقيتىن ماڭعىستاۋلىق جاستار انا ءبىر كوپ ەمەس-ءتى. سوندىقتان مەرەكە سايىن شۇيىركەلەسە باس قوسۋ – ولاردىڭ بۇلجىماس سالتى. مۇنداي كەشتەرگە ولاردىڭ باسقا وقۋ ورىندارىنداعى جەرلەستەرى دە ءجيى قاتىسادى. سول سەبەپتى دە ونداي جيىندار ستۋدەنتتىك جاتاقحانادا ەمەس، ادەتتە كوبىنە كوپ جەر ۇيدە وتەدى. بۇل جولى دا سولاي. بۇگىنگى وتىرىس زاڭ فاكۋلتەتىندە وقيتىن ماقسۇتتىڭ قاسكەلەڭدە تۇراتىن اعا-جەڭگەسىنىڭ ۇيىندە وتپەك.
كوشەگە شىعىسىمەن ەركە قىزدىڭ جاڭا عانا اشىق اسپانىن بۇلت تورلاپ، كوڭىل-كۇيى اياق استى نىلدەي بۇزىلدى دا، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى «قىرعي قاباق سوعىس» باستالىپ كەتتى. تاكسي ۇستاماق بولىپ ۇمتىلعان مۇنى جارقىناي تەجەپ:
- قاجەت ەمەس، - دەپ قيعىلىقتى سالعانى.
- نەگە؟
- بوسقا اقشا شىعارىپ قايتەسىڭ، قارنىڭ اشىپ قالار. اۆتوبۋسپەن-اق بارامىز.
- ول نە دەگەنىڭ؟ كەشە بىزدەر ستيپەنديا الدىق. ءارى جاقىندا ۇيدەن دە اقشا كەلدى.
- تاپ بۇگىن ونداي باي ەكەنىڭ بايقالمايدى.
- تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، نە ايتىپ كەتتىڭ ءوزىڭ؟
- ايساۋلە مەن عالياعا جىگىتتەرى رايحان سىيلاعاندا، سەنىڭ ماعان ارزانقول قىزعالداق الىپ كەلگەنىڭ نە؟
- وي، وندا تۇرعان نە بار؟ ماعان اۋىلدا وسكەسىن بە، گۇل اتاۋلىدان قىردىڭ قىزعالداعى ەرەكشە ۇنايدى.
- بۇگىن ءبىزدىڭ مەيرامىمىز. سول سەبەپتى ماسەلە مەنىڭ قانداي گۇلدى جاقسى كورەتىندىگىمدە.
حاسەن ءوز قاتەلىگىن كەش ۇقتى. ايتسا ايتقانداي، بۇگىن قىزداردىڭ مەرەكەسى عوي. ال بۇل كۇنى جىگىت ادامنىڭ ءوز تالعامىنا سالماي، الدىمەن قىزدىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىنداي سىي تارتۋى شارت ەمەس پە؟
- مەن ساعان نە سىيلاسام دا، شىن كوڭىلىممەن سىيلايمىن.
- سوندا دا، قىزداردىڭ الدىندا جەر قىلدىڭ.
قويشى، ايتەۋىر، سول كۇنى ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى جاراسپادى. حاسەن قانشاما كوڭىلىن اۋلاپ، جادىراتۋعا تىرىسقانىنا قاراماستان، جارقىناي سول كەش بويى تۇنجىراۋمەن بولدى. ءتىپتى حاسەننىڭ جەرلەستەرىنىڭ سوزگە تارتىپ، بيگە شاقىرۋىنا دا سەلقوستىق تانىتىپ باقتى. حاسەن بولسا كورگەن سايىن «بولاشاق جەڭگەيمەن قاشان تانىستىراسىڭ؟» دەپ سۇراپ قالاتىن جەرلەس ءىنى-قارىنداستارىنان قاتتى قىسىلدى.
ء«وشىڭدى العان شىعارسىڭ. ەندى ساعان جولاسام با، بالەم!». وسى ويعا بەكىنگەن جىگىت سول كەشتەن سوڭ ارادا اي ءوتىپ، الدەنەنى سىلتاۋراتىپ قىزدىڭ ءوزى ىزدەپ كەلگەنشە قازگۋگراد پەن جەنپي-ءدىڭ اراسىن جول قىلۋدى ساپ تىيعان بولاتىن...
كۇيەۋىنىڭ ءۇنسىز قالعانىن كەلىنشەك ونى رايىنان قايتتى، ءيى جۇمساردى دەپ قابىلداسا كەرەك. جىلامسىراپ ءسوزىن جالعادى:
- مەنى ايامايسىڭ با؟ بالا تۋىپ وتىرسام، اسپيرانتۋرادا وقىعانىم، قورعاماق بولىپ جۇرگەن ديسسەرتاتسيام ءبارى جايىنە قالىپ، ەڭبەگىم ەش بولماي ما؟
- ال سەن سوندا بالانى ايامايسىڭ با؟
- ول بالا ەمەس ءالى.
- سوندا كىم بولعانى ونىڭ؟
حاسەننىڭ داۋسى تارعىلدانىپ، قاتقىلداۋ شىقتى.
- ول ۇرىق ءالى! – دەپ شاڭق ەتە قالدى كەلىنشەگى.
- ۇرىق؟!
- ءيا، ۇرىق!
ايەلىنە تاپ قازىر ەشتەڭە دالەلدەي الماسىنا كوزى جەتكەن حاسەن از-كەم ءۇنسىز سۇلق وتىرىپ قالدى دا، سالدەن سوڭ اسىعىس-ۇسىگىس كيىنىپ، جۇمىسىنا تارتتى.
مۇنىڭ ىسساپارعا شىعاتىنىن باس رەداكتور جوسپارلاۋ كەزىندە-اق ءبىراۋىز ايتىپ ءوتتى. جاس ءجۋرناليستىڭ ىسكە العىرلىعىنا، قالامىنىڭ قارىمدىلىعىنا ىشتەي ءسۇيسىنىپ، رەداكتسيا باسشىسى گازەتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندەگى نەبىر قيىن شارۋا، جاۋاپتى تاپسىرمالارعا كوبىنە حاسەندى جۇمسايتىن. بۇل جولى دا ءسويتتى. استانادان شالعاي وبلىستىڭ الدەبىر اۋدانىنان رەداكتسياعا شاعىم حات تۇسكەن ەكەن. ەڭبەك ارداگەرىنىڭ جازۋىنشا، اۋدان كولەمىندە جەكەشەلەندىرۋ ءادىل ءجۇرىپ جاتپاعان كورىنەدى.
- قازىر ەل ىشىندە مۇنداي جايتتىڭ بار ەكەنى راس. ءوز كوزىڭمەن كورىپ قايت. بارىپ-كەلۋىڭە ءبىر اپتا. قۇجاتتارىڭدى دايىنداپ، جولاقىڭدى ال دا، كەشكى پويىزبەن ءجۇرىپ كەتكىن. مىنا حاتتى الا كەتۋدى ۇمىتپا،- دەپ باس رەداكتور ەلدەن كەلگەن الگى حاتتى ستول باسىندا وتىرعان ارىپتەستەر ارقىلى بۇعان جاعالاتتى.
رەداكتسياداعى جۇمىسى بىتىسىمەن جولعا ءبىر-ەكى كويلەك-كونشەگىن الماق نيەتپەن حاسەن ۇيىنە باس سۇققان. ءبىر كۇنگى ۇرىستىڭ قىرىق كۇنگى كەسىرىندەي بولىپ، تۇنگى توسەك تە، تاڭعى شايدىڭ ىدىس-اياعى دا جيىلماعان ەكەن. ارالارىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتىڭ ىزعارى سەزىلىپ تۇرعاندىقتان، ونىڭ ۇيدە ۇزاق كىدىرۋگە زاۋقى سوقپادى. اپىل-عۇپىل جينالىپ، كەلىنشەگىنە اسۇيدەگى ستول باسىندا «مەن ءبىر اپتاعا ىسساپارعا كەتىپ بارامىن» دەپ تىلدەي قاعاز قالدىردى دا، بيلەت قامىمەن ۆوكزالعا تارتتى. جولاي ينستيتۋتقا سوعىپ، جارقىنايعا جولىعىپ كەتسەم بە ەكەن دەگەن ويىنان تەز اينىدى.
«قاشانعى اياعىنا جىعىلا بەرەمىن؟ بۇل جولى دا ونىكى دۇرىس ەمەس ەكەنى انىق».
...حاسەننىڭ قالدىرعان قاعازىن وقىپ، ونىڭ ءبىراز كۇنگە جولساپارعا كەتكەنىن بىلگەندە جارقىنايدىڭ بويىن قۋانىش بيلەگەندەي بولدى. «نە دە بولسا، حاسەن جوقتا تىندىرىپ قويايىن. ايتپەسە، ول كەلگەسىن تاعى ۇرىس باستالادى». وسى ويعا بەكىنگەن ول ىزىنشە تەلەفونعا قول سوزىپ، ينستيتۋتتا بىرگە وقىعان سىرلاس قۇربىسىنا حابارلاستى. جارقىنايدىڭ ويىنان كوپتەن حاباردار ول، ەكى سوزگە كەلمەي مۇنى بىردەن قوستاي جونەلدى.
- رەتى كەلىپ تۇرعان جوق پا؟ ەندى كەشىكتىرەتىن نەسى بار، تۋلاپ-تۋلاپ باسىلادى دا. تۋىپ ۇلگەرەسىڭ ءالى. مىنە، مەن وتىرمىن ەمەس پە، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەكى بالانى تۋىپ الىپ، قىزىقتان دا، قىزمەتتەن دە قۇر قالىپ. اۋەلى اسپيرانتۋراڭدى ءبىتىرىپ، ديسسەرتاتسياڭدى قورعاپ ال. بالا قايدا قاشار دەيسىڭ؟..
...تالايدى كورگەن ساقا دارىگەر مۇنىڭ ويىن ەستىگەندە تاڭدانىستان جاعاسىن ۇستاپ جاتپادى. ادەتتەگىدەي ۇزاق سونار اقىل ايتىپ، ۇگىت-ناسيحات تا جۇرگىزىپ جارىتقان جوق. تەك بار بولعانى، از-كەم تەكسەرىپ، جالپى جاعدايمەن تانىسقاننان كەيىن شارشاڭقى داۋىسپەن:
- تۇڭعىش نارەستەڭىز ەكەن. مۇنان كەيىن بالا كوتەرمەۋىڭىز ابدەن كادىك. ءارى بويىڭىزداعى بالا بەس ايدان اسقان. دەمەك، ول اجەپتاۋىر ادام بولىپ قالدى، - دەگەندى عانا ايتتى. بۇل سەلت ەتپەدى. سول كەزدە عانا كەكسە دارىگەردىڭ قاباعىنا كىربىڭ ۇيالاعانداي بولدى.
«قۇداي-اۋ، ايەل اتاۋلى بويىنا بىتكەن بالامەن الىساتىنداي قانداي زامانعا تاپ كەلدىك؟ اقىرزامان دەگەن سۇمدىعىڭ وسى بولىپ جۇرمەسىن. ادامدى ءبىز اقىل يەسى دەيمىز-اۋ. ال ودان باسقا بىردەن-ءبىر ماقۇلىقتىڭ ويىنا ءوز ۇرپاعىنا ءوزى قول كوتەرۋ كىرىپ تە شىقپايدى. ويتكەن ادامي اقىلىڭدى تاپ..! اناسىنىڭ قۇرساعىنداعى پەرىشتەگە قول كوتەرىپ، ونى ءجانتاسىلىم قىلىپ، وبالىنا قالىپ دارىگەر اتانىپ جۇرگەنشە ەكى قولىڭدى توبەڭە قويىپ تەنتىرەپ كەتكەنىڭ ءجون شىعار...» حيرۋرگ-گينەكولوگتىڭ ويىن مەدبيكە قىزدىڭ، - اقجان تولەگەنۇلى، ءبارى دايىن، - دەگەن داۋسى بۇزدى. مۇنان ءارى سەزىمگە ەرىك بەرۋگە حاقى دا، ۋاقىتى دا جوق دارىگەر تەز بويىن جيىپ، كاسىبي مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن جاساندى تۇسىك (ابورت) جاسايتىن بولمەگە قاراي اسىعىس اياڭداي جونەلدى. ويتكەنى دالىزدە ءوز كەزەكتەرىن كۇتىپ، ءوز سابيلەرىنە وزدەرى ۇكىم شىعارىپ، ولارعا جازىقسىزدان-جازىقسىز ءولىم جازاسىن كەسكەن ايەل اتىن جامىلعان ءالى ءۇش-ءتورت پاتشاعار وتىر ەدى.
...اناسىنىڭ جاتىرىنا، ءوزىنىڭ جىلى ۇياسىنا دارىگەردىڭ سۋىق قۇرال-سايمانى ەنگەننەن-اق بايعۇس بالا جانىن قويارعا جەر تاپپادى. الدەبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي ءجۇزىن الەمتاپىراق ۇرەي بيلەپ، ءتونىپ كەلە جاتقان تاجالدان قايدا تىعىلارىن بىلمەي، اناسىنىڭ اعزاسىمەن جالعاسىپ جاتقان كىندىگىن ءۇزىپ جىبەرە جازداپ شارق ۇردى. جانى تۇرشىككەنى سونشالىق، تيتىمدەي جۇرەگى كەۋدەسىن جارىپ جىبەرۋگە شاق قالىپ، اتقاقتاي جونەلدى. جىپ-جىلى، جۇپ-جۇمساق ءسابي تانىنە العاش ىسكەك تەمىر ءتيىپ، جانىن كوزىنە كورسەتىپ ءبۇرىپ الا جونەلگەندە ول بار داۋسىمەن شىڭعىرماققا نيەتتەنىپ، ويماقتاي اۋزىن بارىنشا اشتى. ونىسىنان تۇك ونبەدى. قانشا جانتالاسسا دا، ءۇنى شىقپادى. ءۇنى شىققان كۇندە دە ونىڭ جاعدايىنا قاراپ، جانىن تۇسىنەتىن پەندەنىڭ تابىلۋى ەكىتالاي-اۋ. اناسىنىڭ ۇيعارىمى الگىندەي بولعاسىن، باسقا كىمنەن نە ءۇمىت نە قايىر؟!؟
ءسويتىپ، جاراتقاننىڭ جازۋى، جاراتىلىستىڭ زاڭى بويىنشا الەمنىڭ جارىعىن سىيلار اناسىنىڭ جاتىرى كوپ كەشىكپەي ونىڭ كورىنە اينالدى. اۋەلى الگى مۇزداي تەمىرلى سۋماڭداعان سۋىق قول ءسابي ءجۇزىپ ءجۇرىپ داميتىن شارانانى جاردى. سوسىن بەيشارا بالانىڭ جانىن كوزىنە كورسەتىپ، كىندىگىن ءۇزدى. سونان سوڭ بەيكۇنا بوبەكتىڭ بىلق-سىلق ەتكەن شالا-جانسار دەنەسىن جاتىردا جاتقان قالپى قولىن قول، بۇتىن بۇت قىلىپ بولشەكتەپ، سىرتقا شىعارىپ، ستول ۇستىنە قويا باستادى. بۇلاي ىستەۋ دارىگەر ءۇشىن جاساندى تۇسىكتىڭ تولىق، ياكي “ساپالى” جاسالعاندىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن قاجەت-ءتى. ەڭ سوڭىندا اناسىنىڭ جاتىرىندا قالعان نارەستەنىڭ باسىن دارىگەر قولىنداعى سايمانىمەن اكەسىنىڭ قۇنى كەتكەندەي اياۋسىز ەزىپ، ارمانسىز مىجعىلاپ، ونى دا بولەك-بولەك قىلىپ الىپ شىقتى....
البىرتتىققا بوي الدىرىپ، جاساندى تۇسىك جاساتۋدىڭ قانداي قاسىرەت ەكەندىگىن ەلەپ-ەكشەپ ۇلگەرمەگەن جاس كەلىنشەكتىڭ اقىلى بولار ءىس بولىپ، بوياۋى سىڭگەسىن ءبىر-اق كىردى. تۇلا بويى تۇڭعىشىمنىڭ ەڭ بولماسا، جىنىسىن ءبىلىپ قالايىن دەپ كوز اۋدارعاندا، ستول ۇستىندەگى سۇمدىقتى كورىپ ونىڭ ەسى اۋىپ كەتتى...
اعىل-تەگىل جىلاپ، كەشىرىم سۇراپ، اياعىنا جىعىلعانىمەن حاسەن مۇنى كەشىرمەدى. كەشىرە المادى. اقىرى اجىراسىپ تىندى. حاسەننەن كەيىن جارقىناي تاعى ەكى مارتە تۇرمىسقا شىقتى. بىراق ءبارىبىر ول ايەل رەتىندە ءبىر شاڭىراقتىڭ شامشىراعى بولىپ وپا تاپپادى. بالا كوتەرمەگەسىن الگى ازاماتتار دا مۇنى قويا بەردى.
...كەزىندە بويىنا بىتكەن تۇلا بويى تۇڭعىشىن قۇرباندىققا شالىپ، قورعاماق بولعان ديسسەرتاتسياسى الدەقاشان ادىرەم قالعان جارقىنايدىڭ قازىرگى ءحالى تىم ايانىشتى. تاعدىردىڭ الگىندەي سىن-سوقپاعىن كوتەرە الماعان ول اقىر اياعىندا جۇيكە اۋرۋىنا شالدىعىپ، جىندىحانادان ءبىر-اق شىقتى. ەگەر ءسىز الدەقالاي الدەبىر جىندىحانانىڭ شارباعىنان ءبىر ساۋساعىن جازىپ، ءبىر ساۋساعىن بۇگىپ وزىمەن-ءوزى، - ۇل ما، قىز با؟ ۇل ما، قىز با؟ - دەپ تىنىمسىز كۇبىرلەپ وتىرعان كىسى كەيىپتى كەيۋانانى كورسەڭىز، سول دەپ ويلاڭىز. جۇرت «جارقىنايدى ءسابي-پەرىشتەنىڭ كيەسى ۇردى» دەسەدى...
Abai.kz
