«التاي – تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى»

التاي، التاي تاۋ جۇيەسى - ازيا قۇرلىعىنىڭ ورتا تۇسىنداعى تاۋلى ولكە. ۇزىندىعى باتىستان شىعىسقا قاراي 2000 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. التاي سولتۇستىك-باتىستان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي باتىس ءسىبىر ويپاتىنان گوبي شولىنە دەيىن جان-جاققا تارالعان. وڭتۇستىكتەگى تابيعي شەكاراسى قارا ەرتىس وزەنى مەن زايسان كولى، ال باتىس بولىگى سارىارقادان قالبا جوتاسى ارقىلى بولىنەدى. سولتۇستىك-شىعىستا شىعىس التايدىڭ شاپشالى جوتاسى باتىس سايانمەن جالعاسادى. التاي تاۋلارى 4 مەملەكەتتىڭ شەكارالاسقان تەرريتوريالارىندا ورنالاسقان:

رەسەيدە: التاي رەسپۋبليكاسى - رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى ءسىبىر فەداراتسيا وكرۋگىنە كىرەدى.  سولتۇستىگىندە التاي ايماعى، باستىسىندا قازاقستان، وڭتۇستىگىندە قىتاي مەن مونعول،  شىعىسىندا تۋۆا مەن حاقاسيا، سولتۇستىك شىعىسىندا رەسەيدىڭ كەمەر وبلىسىمەن شەكارالاسادى. ورتالىعى بارناۋىل. رەسەي قۇرامىنداعى التاي اتتى توپونيمدەر: التاي رەسپۋبليكاسى — رەسەي فەدەراتسياسىنداعى سۋبەكت; 

التاي ولكەسى — رەسەي فەدەراتسياسىنداعى سۋبەكت . 

التاي اۋدانى — التاي ولكەسىندەگى ءمۋنيتسيپالى. 

التايسكوە — اۋىل، التاي ولكەسىندەگى التاي اۋدانىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى.

التاي اۋدانى — حاكاسيا رەسپۋبليكاسىنداعى ءمۋنيتسيپالدى ءبولىمى.

التاي — حاكاسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ التاي اۋدانىنداعى اۋىل.

التايسكوە — حاكاسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ التاي اۋدانىنداعى كول.

التاي تاۋلى وكرۋگى — 1834—1896 جىلدار ارالىعىنداعى وڭتۇستىك-باتىس سىبىردەگى اكىمشىلىك-تەرريتوريالدىق قۇرىلىم.

التاي — رەسەي اۋىلى، كوندين رايونى، حانتى-مانسي اۆتونوميالىق وكرۋگىنداعى ورنالاسقان.

قىتايدا: التاي ايماعى — قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىنا قاراستى اكىمشىلىك ايماق. باتىسىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىمەن، سولتۇستىگىندە رەسەيدىڭ التاي رەسپۋبليكاسىمەن (رەسەيمەن 2-رەتكى شەكارالاسۋى (52 كم)), سولتۇستىك-باتىس جانە باتىسىندا موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي (450 كم) قوبدا ايماقتارىمەن شەكتەسەدى. اكىمشىلىك جاعىنان 6 اۋدانعا (شىڭگىل، كوكتوعاي، بۋرىلتوعاي، بۋىرشىن، قابا، جەمەنەي), 1 قالاعا (التاي قالاسى) بولىنەدى. 2000  جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا، حالقىنىڭ 51,38 % قازاقتار قۇرايدى.

التاي قالاسى — التاي ايماعىنىڭ ورتالىعى.

مۇڭاليادا: مۇڭاليانىڭ (موڭعوليا) باتىسى مەن وڭتۇستىك-باتىسىندا مۇڭال التايى (ەڭ بيىك نۇكتەسى – 4374 م), گوبي التايى مەن قاڭعا (حانگاي) تاۋلارى، ەلدىڭ ورتالىق بولىگىندە كەنتاي (حەنتەي) تاۋلى قىراتى ورنالاسقان. وڭتۇىستىگى مەن وڭتۇستىك-شىعىسىندا گوبي ءشولى سوزىلىپ جاتىر. نەگىزگى وزەندەرى – سەلەنگا، كەرۋلەن، قوبدا. مۇڭال التايىنا: بايان-ولگەي ايماعى، قوبدا ايماعى، التاي ايماعى، ۋۆس ايماعى كىرەدى.  ەلدىڭ باتىسىندا حالقى نەگىزىنەن قازاقتاردان تۇراتىن بايان ولگەي ايماعى ورنالاسقان.

گوب-التاي ايماعى — ەلدىڭ وڭتۇستىك باتىسىنداعى ايماق.

التاي — قالا، گوۆ-التاي ايماعىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى.

التاي — گوب-التاي ايماعىنداعى اۋدان.

التاي — بايان-ولگەي ايماعىنداعى اۋدان.

التاي — بايان-ولگەي ايماعىنداعى التاي اۋدانىنىڭ ورتالىعى.

قازاقستاندا:  التاي كەنتى — شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى كەنت.

كەندى التاي — تاۋ-كەن وندىرىسىندە ۇلكەن رول وينايتىن شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى التاي تاۋلى وكرۋگىنىڭ رەسمي ەمەس اتاۋى.

بىزگە قاراستى قولىمىزداعى التىنىمىز كەندى التايدىڭ استاناسى –  وسكەمەن. 

تۇركى حالىقتارىنىڭ التىن بەسىگى سانالاتىن التاي ءوڭىرى – ەرەكشە ايماق. ۇستىنەن ءتورت ەلدىڭ — قازاقستان، موڭعوليا، قىتاي جانە رەسەيدىڭ شەكارالارى ءوتىپ جاتسا دا، تاۋدىڭ ءتورت جاعىن تۇگەل قونىستاپ وتىرعان نەگىزگى حالىق — قازاقتار.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ءبىر كەزدە ۇلى اتالارىمىز تۋ تىگىپ، ءتۇتىن تۇتەتكەن التىن التاي تاعدىر تالكەگىمەن قازىر ءتورت بولىككە بولىنگەن، ءتورت ەلدىڭ يەلىگىندە. الايدا، اتا قونىس التايدى قاستەرلەيتىن ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدى ەشبىر شەكارا شەكتەي الماسا كەرەك. ءبىز ونىڭ ءاربىر اتتام جەرىنە، تاۋى مەن تاسىنا، سۋى مەن ورمانىنا، ونداعى ءوز اتامەكەندەرىندە وتىرعان قانداس باۋىرلارىمىزعا جانە بارىمىزگە ورتاق تەكتىك (رۋلىق) شەجىرەمىزگە ماحابباتپەن قاراۋعا ءتيىسپىز. ءور التايدىڭ كەشەگى تۇركىلەردىڭ، بۇگىندە ونىڭ ۇرپاعى، ياعني قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى قازاقتاردىڭ تاريحي اتامەكەنى ەكەنىن ايتۋدان جانە ونى  ايداي الەمگە جار سالۋدان ەشقاشان تانباۋىمىز قاجەت.

 «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ» سان مىڭداعان جىلدار بويى الەم استاناسى بولدى. ول بۇكىل الەم تاريحىندا «ماد (ماداي، مااداي، مان اداي) پاتشالىعى دەگەن اتاۋمەن حاتتالدى.  وسى پاتشالىقتا ادام بالاسى (مۇسا پايعامبار)  ۇلى جاراتۋشى – اللانى جانە ونىڭ اقيقاتىن تانىدى. «تورى ات (تاۋرات)» ارقىلى ادام بالاسى اق پەن قارانى، جاقسى مەنەن جاماندى، وتىرىك پەن شىندى، ادىلەت پەن ادىلەتسىزدىكتى اجىراتا ءبىلدى.

ولار: «اسپان مەن جەر، اي مەن كۇن

قاراڭعى-جارىق، كۇن مەن ءتۇن

اۋەلدەن جولداس نەكەلى

ءفاني مەن باقي – ەكەۋى

ەكەۋىنىڭ اراسى

الىس بولسا ەكى ەلى» دەپ بۇكىل فيلوسوفيانى ءتورت شۋماققا سىيدىرىپ، دالا دانالىعىن دالەلدەدى. وسى ماد پاتشالىعى اتاۋىنان بۇكىل الەمگە «مادەنيەت» دەگەن ۇعىم، سول مادتاردىڭ «اۆتورلىق قۇقىعىمەن» تاراپ كەتتى.  بۇكىل الەم ەلدەرى وسى پاتشالىقتان «ەنشى الىپ، وتاۋ تىكتى»، وسى وڭىردە بولىپ وتكەن وقيعالاردى وزدەرىمەن بىرگە اتا-بابالارىنىڭ شەجىرە-داستاندارى ارقىلى الا كەتتى.

مىسالى، قىرعىزدار «ماناس» داستانىن الا كەتسە، قوڭىراتتار «الپامىس باتىردى»، تۋۆا حالقى «الىپ مااداي» ەپوسىن، بۋريات، ساحا-ياكۋت، التايلىقتار «مااداي – قارا»، ءازىربايجاندار «دادام قورقىت» داستاندارىن، پارسىلار «اۆەستانى» ت.ت. الا كەتتى. ادەبيەتى مەن مادەنيەتى، ارتىندا قالعان مول مادەني  مۇرالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇكىل الەمنىڭ «اۋزىن اشتىرىپ، كوزىن جۇمدىرعان» شۋمەرلەر دە وزدەرىن «قاراباستار» دەپ اتاعان. ولاردىڭ دا باستاۋ العان جەرى ماڭعىستاۋ. ول جەر كۇنى بۇگىندە دە «قاراباس» (قاراماندىباس) دەپ اتالادى.  وسىلايشا، بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ شەجىرە-داستاندارىندا، جىرلارىندا، اڭىز-ەرتەگىلەرىندە الەم مادەنيەتىنىڭ العاشقى باستاۋ كوزى  ساقتالىپ قالدى.

«ر.بەردىباي تۇركى حالىقتارى ەپوسىنداعى تاريحي-گەنەتيكالىق جانە تاريحي-مادەني ۇقساستىقتاردى تالداپ، «دادە قورقىت كىتابى»، «ماناس»، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «الپامىس باتىر»،  «مااداي-قارا»، «التىن ارىگ» ەپوستارىنداعى ورتاق سارىنداردى كورسەتتى، قازاق وقۋشىلارىنا ساحا، حاكاس، تۋۆا، التاي، ۇيعىر، قىرعىز، وزبەك، قاراقالپاق، تۇرىكمەن، تاتار، باشقۇرت، تۇرىك، ءازىربايجان، قۇمىق، قاراشاي-مالقار حالىقتارىنىڭ ەلەۋلى ادەبي ەسكەرتكىشتەرىن تانىستىردى» [1, 169-ب]، - دەپ باعا بەرىلەدى. (قازاق ادەبيەتى ەنتسيكلوپەدياسى).

التاي حالقىندا وتە باي اۋىز ادەبيەتى مۇراسى بار. التايلىقتار وزدەرىنىڭ جىر بايلىعىن «التاي باتىرلارى» دەگەن اتاۋمەن توعىز توم ەتىپ شىعارىپتى.

التايلىقتاردىڭ تەگى بىزبەن ءبىر ەكەندىگى كەز-كەلگەن ۇعىمنان كورىنەدى. مىسالى، ولار جىردى دا، ەرتەگىنى دە شورشەك دەپ اتايدى. داۋىس كوتەرىپ ايتۋدى قايلاپ ايتۋ دەۋ وتە كونە ۇعىم.  جىردى ەرتەگىدەن ايىرىپ كورسەتۋ ءۇشىن قايلاپ ايتار شورشەك دەيدى ەكەن. سول «قايلاۋدىڭ» قازاق اندەرىنىڭ سوڭىندا كەلەتىن «قايىرمامەن» تۇبىرلەس بولۋى ءبىزدىڭ كەلتىرىپ وتىرعان تۇجىرىمىمىزدىڭ دۇرىستىعىن كورسەتەدى. التايلىقتار جىردى بەلگىلى اۋەن، ىرعاقپەن ايتۋشىنى قايشى دەپ اتاعان... ال جىردى قايلاپ (اندەتىپ) ايتۋدىڭ ءتۇرلى ءداستۇرى بولعان.

التاي ەپيكالىق جىرلارى قاھارماندىق ەپوسى توبىنا جاتادى. التاي ەپوستارىنىڭ قازاق ەرتەگىلەرىمەن تۋىس ەكەندىگى ايقىن كورىنەدى. قاھارماننىڭ اجداھالارمەن ايقاسى، جەر استىنىڭ بيلەۋشىلەرىمەن كۇرەسى، باتىردىڭ قالىڭدىق ىزدەۋى مەن ۇيلەنۋى، جات ەلدىك حاندارمەن سايىس سارىندارى وسىنى دالەلدەيدى.

قازاق ەرتەگىلەرىندە ايتىلاتىن جەتى قات كوك، جەتى قات جەر دەگەن ۇعىمدار التاي ەپوسىندا ءجيى كەزدەسەدى. باتىردىڭ اتىنىڭ كەرەك جەرىندە ء«تىل ءبىتىپ» سويلەۋى دە، كەڭەسشى بولۋى دا «باتىرلار جىرىنان» اۋمايدى. سول سەكىلدى جىر قاھارماندارى اڭ مەن قۇستىڭ ءتىلىن بىلەتىن بولىپ كورىنەدى. التاي ەپوسىندا اسىرەلەۋدىڭ (گيپەربولانىڭ) نەشە اتاسى كەزدەسەدى.

وسى ايتىلعان سيپاتتار تۇگەلگە جۋىق التايدىڭ «مااداي-قارا» اتالعان جىرىنان تابىلادى. موسكۆادان سسسر حالىقتارى ەپوسىنىڭ سەرياسىمەن شىققان (1973) بۇل جىر التاي اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسا كورنەكتى ەسكەرتكىشى بولىپ سانالادى. جىردىڭ اتى «مااداي-قارا» بولعانىمەن، نەگىزگى وقيعاعا ارالاساتىن باس قاھارمان مااداي-قارانىڭ ۇلى كوگەدەي-مەرگەن. ەپوستىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە عانا مااداي-قارا مەن ونىڭ ايەلى التىن-تارعانىڭ قارتايعان شاعىندا بۇلاردىڭ ەلىن قارا-قۇلا دەگەن حاننىڭ زورلىقپەن باسىپ العانى ايتىلادى. جىردىڭ ەڭ ۇلكەن بولىگى كوگەدەي-مەرگەنننىڭ تۋ، ەسەيۋ، ۇيلەنۋ، جاۋىن جەڭىپ، مۇراتىنا جەتۋ تاريحىن ايتۋعا ارنالعان. التاي ەپوسىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن اڭعارتۋ ءۇشىن جىردىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىنە كىدىرە كەتەيىك:

جىردىڭ باسىندا مااداي-قارا ەلىنىڭ بەيبىت ءومىرى ەلەستەتىلەدى. التايدىڭ «قوي ۇستىندە بوز تورعاي جۇمىرتقالايدى» دەيتىندەي بەيبىت قالپىن قارا-قۇلا حاننىڭ وكتەم وزبىرلىعى بۇزادى. ول «جەردىڭ ءۇستىن جەمىرگەن، جەتپىس حاندى بيلەگەن» جالماۋىز دەلىنەدى. ەرتەكتەگىدەي ونىڭ «جانى» باسقا جەردە جاسىرۋلى بولادى. ال بۇعان قارسى كۇرەسەتىن جاس باتىر – كوگەدەي-مەرگەننىڭ سيپاتى ەرەكشە اسەرلى بەينەلەنەدى. ونىڭ ء«جۇزى تولعان ايداي، كوزى شولپان جۇلدىزداي، ءتىلى وت-جالىنداي، بەلىنە بەسون (ەلۋ), ارقاسىنا الپىس ءۇيىر جىلقى جايىلعانداي» دەپ ماداقتالادى.

جاس باتىردىڭ ەرجەتكەنىن جۇيەلى تۇردە سيپاتتاۋ دا التاي ەپوسىن باسقا ەلدەر جىرلارىمەن ۇندەستىرەدى. كوگەدەيدىڭ ەكى كۇندە «انا»، التى كۇندە «اتا» دەۋگە ءتىلى كەلەدى. باتىر بالانىڭ بەسىگى دە، يەلەنگەن قۇلىنى دا، اسىنعان قارۋى دا ەرەكشە بولىپ كورسەتىلەدى. التاي يەسىنىڭ (بىزدەگى قايبىرەن قىرىق شىلتەن سەكىلدى) كومەگىمەن بالا باتىردىڭ عاجايىپ ەسەيۋى كەي تۇستا «مۇڭلىق-زارلىق» وقيعاسىن ەسكە تۇسىرەدى. كوگەدەيدىڭ بۇكىل التايدى جالماعان قارا-قۇلادان قۇتىلۋى، نەبىر عالامات تاجال كەدەرگىلەردەن امان ءوتۋى، اتىنىڭ «اقىل قوسۋى» سەكىلدى تۇستار عاجايىپ ەرتەگىنىڭ داستۇرىمەن بەرىلگەن. قارا-قۇلا بۇتىندەي بيلەپ العان التاي ەلىنىڭ ءحالىن كورگەن كوگەدەي ءبىر ساتتە جاۋ زىندانىنان شىعىپ، ەلىنە ديۋانا كيىمىمەن جاسىرىنىپ كەلگەنى الپامىس باتىردان اۋمايدى. باسىنا قاۋىپ تونگەندە كوگەدەي تاستاراقايعا (تازشا بالاعا) «اينالىپ»، ەلەۋسىز بولىپ جۇرەدى. بۇل تۇس «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرىندا قوزىنىڭ قويشى بولىپ كيىنىپ، قاراباي ەلىنە كەلگەن جەرىن ەسكە تۇسىرەدى. قاھارلى قارا-قۇلا حاننىڭ ايەلى – جەر استى ءامىرشىسى ەرليكتىڭ قىزى – قارا تاادي باسىنا جەزتىرناق پەن مىستاننىڭ زۇلىمدىقتارى جيىلىپ بەرىلگەن. ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن كوگەدەي مەرگەن وسىنداي ايلالى، ايبارلى جاۋلاردان كۇشىن، قۋلىعىن اسىرادى. كوگەدەيدىڭ شەككەن بەينەتى بىتپەيدى. ەندىگى ونىڭ قاس جاۋى – سيقىرشى، زالىم ايەل قارا-تاادي بولادى. سونىڭ قۇرعان تورىنا كوگەدەي تالاي رەت ىلىنسە دە، ايلا تاۋىپ قۇتىلىپ جۇرەدى.

كوگەدەيدىڭ ايحاننىڭ قىزى – التىن كوزگىگە ۇيلەنۋ جولىندا كەزدەسكەن قيىندىقتار جىردا كەڭ باياندالادى. قالىڭدىق ىزدەۋ ساپارىندا كوگەدەيگە تاۋسوعار، كولتاۋسار، جەلاياق، سۇرمەرگەن، ساققۇلاق ءتارىزدى دوستار كەزدەسەدى. وسىلاردىڭ كومەگىمەن كوگەدەي ايحاننىڭ قىز بەرمەۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان نەشە ءتۇرلى قيىن سىن جارىستارىندا جەڭىپ شىعادى. ەپوستىڭ بۇل تۇسى قازاقتىڭ «ەر توستىك» ەرتەگىسىنە وتە ۇقساس ەكەنىن اركىم اڭعارسا كەرەك... ايحاننىڭ ەلىندەگى تويدىڭ كولەمى مەن كوركى وراسان اسىرەلەنىپ بەرىلەدى («توقسان جىلداي توي تويلاۋ، جەتپىس جىلداي جىرعالۋ»...). قىزىن كوگەدەيگە قيماعان ايحان كوپ قاراۋلىق جاساعانمەن، ايلاسى ىسكە اسپاي قالا بەرەدى («ەر تارعىنداعى اقشاحان، حانزاداحان سەكىلدى). اقىرىندا اتا جۇرتى – التايدى ءوز قاراۋىنا العان كوگەدەي جەر استىنداعى جاۋى ەرليكتى دە ءولتىرىپ، ودان قىسىم كورگەندەردى بوساتادى. اڭىزى، قيالى، شىندىعى، اسىرەلەۋى ارالاس جىر ادىلەتتىڭ جەڭىسىمەن اياقتالادى. كوگەدەي-مەرگەن ءوزىنىڭ باتىر جولداستارىمەن كوككە ۇشىپ، جەتى حان (بىزدەگى جەتى قاراقشىعا ۇقساس) اتتى جۇلدىزعا، ونىڭ سۇيگەن جارى التىن-كوزگى التىن قازىق (تەمىر قازىق) جۇلدىزىنا اينالىپتى-مىس، كوگەدەيدىڭ التىن-كۇمىس جيھازى جەردىڭ استىنا كومىلىپ، مالى التايدا قالىپتى-مىس... التاي حالقىنىڭ «مااداي - قارا» اتتى ادەمى اڭىز-جىرىنىڭ قىسقاشا جەلىسى وسىنداي. دەرەككوزگە «قازاق فولكلورىنىڭ تيپولوگياسى» (girniy.ru/metisa/قازاق./part-4.html) اتتى ماقالا پايدالانىلدى.

جىر وقيعالارىن قازاق ەپوسىمەن سالىستىرساق، ءبىز ولاردىڭ ەگىز قوزىداي ۇقساس ەكەندىگىن ايقىن اڭعارامىز. جىر جولدارىنىڭ ىرعاعى دا، ۇيقاسى دا جاعىنان قازاق ەپوسىمەن سارىنداس.

ەپوستىڭ باستاپقى جولى – «الىپتىڭ ءجۇزى قىزىل ورتتەي» دەگەن تىركەستەگى «ورتتەي» دەگەن سياقتى تەڭەمە سوزدەر وسى جىردا دا، ءبىزدىڭ شەجىرە داستاندارىمىزدا دا وتە كەڭ قولدانىلادى.

جىردىڭ اتاۋىنداعى مااداي – قارا،  مان اداي، ياعني  «ماد» پاتشالىعى اتاۋىن بەرسە، جىردا كەزدەسەتىن ەپيكالىق مەكەن – ويعىلىق پەن قيعىلىق – ءبىزدىڭ ويىل مەن قيىلىمىزدى ايقىن كورسەتىپ تۇر.

 وسى دەرەكتەردى ارى قاراي ساباقتار بولساق، التاي تاۋى جۇيەسىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى - اقتاۋ (مۇزتاۋ) (4056 م) دەپ اتالادى. اقتاۋ ماڭعىستاۋدىڭ باس قالاسى بولسا، مۇزتاۋ – بۇزاۋدىڭ بالاما اتاۋى. ەكەۋىنىڭ «ۇز» دەگەن ءبىر تۇبىردەن ء(بىر اتادان) بولاتىنى وسىدان.

ماڭعىستاۋدا ۇلاناق، قىر، تەڭگە، قىزىل سۋ، قىزىل وزەن، باياندى دەگەن توپونوميكالىق اتاۋلار بولسا، وندا دا ۇلان، ۇلاعان، قىرلىق، تەڭگە، قىزىل سۋ، بايان ولگەي دەگەن اتاۋلار بار.

ماڭعىستاۋدا اقپان، بالىقشى، بۇزاۋ-جەمەنەي، توبىش، مۇڭال ء(بارى ادايدان تارايدى) دەگەن رۋلار بولسا، وندا اقتاۋ اتتى تاۋ، بالىقشى دەگەن ەلدى مەكەن، بۇزاۋ دەگەن كول، جەمەنەي (اۋدان مەن قالا), گوبي دەگەن ءشول مەن ايماق، مۇڭاليا اتتى ەل مەن دالا بار.

تاۋلى التايداعى بۇكىل الەم بويىنشا ەڭ تەرەڭ كول بۇزاۋ (تەلەتسكوە), باستى وزەن قاتىن (كاتۋن), وزگە وزەندەر بي (بيا), شۋ (چۋيا), جانە ارعىن (ارگۋت) دەپ اتالادى. قىسقاسى ونداعى ەجەلگى اتاۋلاردىڭ ءبارىن قازاقي اتاۋلار دەسە بولادى.       

ماڭعىستاۋلىق قاز ادايلاردىڭ شەجىرە-داستاندارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك وتە كوپ قولدانىلاتىن ەپيكالىق ساندار: جەتى، توعىز، قىرىق، الپىس، جەتپىس، توقسان التاي جىرلارىندا وتە ءجيى قايتالانىپ وتىرادى.

ال، ايحان، جەتىحان (جەتى قاراقشى), التىن قازىققا (تەمىر قازىققا) كەلسەك، بۇل ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ اۆتورى ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى قاز ادايلار، ياعني بۇگىنگى ادايلاردىڭ اتا-بابالارى. ايتپەسە، ادايدىڭ «بەس جۇيرىگى» اتانعان جىر دۇلدىلدەرىنىڭ ءبىرى اقتان كەرەيۇلى (1850-1912):

           «مەن ادايدىڭ اقتانى

           سويلەگەن ءسوزىم تاقتالى.

           ارىدەن بەرى سويلەسەم

           ولدا ءوزىمنىڭ مەرەيىم.

           تۋعان ايعا ات بەرگەن، (اسپانداعى ايعا «اي» دەپ، ات قويعان مەنىڭ اتام اداي دەپ وتىر).

           اق قاعاز بەن حات بەرگەن (اق قاعازدىڭ دا، حاتتىڭ دا، جازۋدىڭ دا اۆتورى سولار).

           ەكى ەرىن مەن ءتىل-تاڭداي

           سويلەسىن دەپ جاق بەرگەن. (العاشقى ءتىلى شىعىپ سويلەگەن دە سولار).

ايتقان سوزگە تۇسىنبەس

ادامنىڭ مىيسىز اقىماعى»، — دەپ جىرلاماعان بولار ەدى (جىر-داريا «ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى» اقتاۋ-1995. 159 بەت);

ال، رەسەيگە قاراستى التاي ولكەسىنىڭ ورتالىعى بارناۋل قالاسى اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگىنە كەلسەك:

«216. مۇڭال شىندىعى بويىنشا، بىزدە نوياندىق شەن – بەكى قوياتىن ءداستۇر بار. بودانشاردىڭ ۇلكەن ۇلى بارىننىڭ تۇقىمدارى وسىنداي شەنگە يە بولعان...» (مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى. 154 بەت.) ماڭعىستاۋداعى جەتىباي كەنتى (قاراقيا اۋدانى) مەن شەتپەنىڭ (ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ورتالاعى) اراسىنداعى ەلدى مەكەن كۇنى بۇگىندە دە سول ءداۋىردىڭ ءتىرى كۋاسىندەي «بەكى»، سول سياقتى كاسپي – ارال ايماعى جەم وزەنى بويىندا كازبەك دەگەن جەر، قازىرگى گرۋزيانىڭ الاندار ەلىندەگى (سولتۇستىك وسەتيا) تاۋ مەن ەلدى مەكەن «كازبەك»، ياعني قازاقتىڭ بەگى دەپ اتالادى.

سول بودانشار مۇڭالدىڭ (سول زامانعى جازبالاردىڭ بارىندە دە بودانشاردىڭ تەگى مۇڭال دەپ جازىلعان) ۇلكەن بالاسىنىڭ اۋىلىنان بارناۋل (بارىن اۋىل) دەگەن توپونوميكالىق اتاۋ قالدى.

قالا التايدىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا ورنالاسقان، 2014  جىلعى ساناق بويىنشا 819 000 ادامدى قۇرايدى. بۇگىنگى بارناۋىلدىقتار (رەسەيلىكتەر) بارناۋل دەگەن ءسوزدىڭ قايدان شىققانىن بىردە-ءبىرى ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. سەبەبى، بۇل اتاۋ ولاردىكى ەمەس. اتاسى، بالاسىنا ات قوياردا، ونىڭ ماعىناسىن تەك سول اتالارى عانا بىلەدى.

بۇعان دالەل رەتىندە «اسىل اڭىزعا» جۇگىنەيىك:

شىڭعىسحان ءتورت ۇلىنا ۇلەس ءبولىپ بەرگەندە: «243. شىڭعىسحان ودان ءارى بىلاي دەپ جالعاستىردى: ...شاعاتايعا – ۇشەۋىن: قاراشاردى، موڭكەنى جانە ۇدەڭ ادايدى».  

شاعاتايعا بولىنگەن قاراشار نويان وسى شىڭعىسحان قۇرعان الىپ يمپەريانى قۇلاتقان ءامىر تەمىردىڭ (اقساق تەمىردىڭ) باباسى بولاتىن. ول 1221 جىلدىڭ 22 قازان ايىندا يراننىڭ نيشاپۋر قالاسىن الۋ كەزىندە قازا تاپتى. ال، ءامىر تەمىردىڭ ءوزى شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ كۇيەۋ بالاسى، تۋىستىق جاعىنان شىڭعىس حانعا توعىزىنشى اتادان بارىپ قوسىلادى، ياعني ءامىر تەمىر دە، شىڭعىس حاندا بودانشار مۇڭالدىڭ ۇرپاقتارى. بودانشار مۇڭال – قابىش باتىر – مەنىن تۋدىڭ – قاشۋىن (بارلاس رۋى تارادى) – بارۋل اداي...قاراشار نويان... ءامىر تەمىر.

بارىن اۋىل (بارناۋل),  بارلاس رۋى، بارۋل اداي - بۇل اقساق تەمىر شىققان رۋدىڭ اتى.

بۇل جايلى وزبەكستاننىڭ كورنەكتى جازۋشىسى بەرەزيكوۆ ە.ە. ءوزىنىڭ «ۆەليكي تيمۋر» اتتى رومان-حرونيكاسىندا بىلاي دەپ جازادى. ء«امىر تەمىر، سەن ەسىڭدە ۇستا، ەشقاشان ۇمىتپا. سەن تەمىر تاراعايدىڭ بالاسىسىڭ، ال تاراعاي - ءامىر بارعۇلايدىڭ بالاسى، بارعۇلاي - ءامىر يلىنعىزدىڭ بالاسى، يلىنعىز – باحادۋردىڭ بالاسى، باحادۋر – انجال نوياننىڭ بالاسى، انجال نويان – ءسۋيىنىشتىڭ بالاسى، ءسۇيىنىش – ەردامشى بارلاستىڭ بالاسى، ەردامشى بارلاس – قاراشار نوياننىڭ بالاسى. ال قاراشار نويان بولسا شىڭعىسحاننىڭ تۋمالاسى» (56 بەت).

وسى تاريحي جاعدايلارعا اتالارىمىزدىڭ قانداي باعا بەرگەندىكتەرىن سارالايتىن بولساق، كەز كەلگەن تاريحتان ءسال-ءپال بولسا دا حابارى بار جاندار مىنا جاعدايدى اڭعارارى ءسوزسىز: شىڭعىس حان جايلى قازاق شەجىرەسى بىردە-ءبىر ارتىق ءسوز ايتپايدى. ونى حان، قاعان (الەم بيلەۋشىسى), اۋليە دەپ اسپەتتەيدى. ال، اقساق تەمىرگە اتالارىمىز ونداي قۇرمەت كورسەتپەيدى. مىنا كورشى وزبەكتەر ونى ءامىر تەمىر، ساقىپقىران، كورەگەن دەپ قۇرمەتپەن اتاسا، ءبىزدىڭ اتالارىمىز ونى جاي عانا اۋىل، ءۇيدىڭ اياعى اقساق تەنتەك بالاسى سياقتى اقساق تەمىر دەپ اتايدى. دەمەك، ادام بالاسى دۇنيەگە كەلەدى، ولەدى، ولگەسىن ۇمىت بولادى. تەك ەكى ادام عانا ماڭگى ولمەيدى: ءبىرىنشىسى ەلىن جاقسىلىققا جاقىنداتقان ادام، ەكىنشىسى ەلىن سورلاتقان ادام.   

التايدا ونعى اداي (ونعىداي) دەگەن توپونوميكالىق اتاۋ بار. «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» ايتىلاتىن شىڭعىسحاننىڭ بالا كەزدەن ءۇش رەت انتتاسىپ دوس بولعان، كەيىننەن سول وڭىردەگى 13 تايپا ەلدىڭ بارلىعى بىرىگىپ حان سايلاعان جامۋقانىڭ تەگىن تايشۋىت دەمەۋشى مە ەدى. سول تايشۋىتتىڭ دا (دايجۋىت) تولىق ماعىناسى داي جۇرتى. جامۇقانىڭ تەگى توبىش. بۇل ادايدىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعى. سول شەجىرە دە جامۇقانىڭ رۋى جاجير اداي – جادىران دەپ ايقىن كورسەتىلگەن. جادىران اتتى رۋ قاز ادايدىڭ رۋلىق شەجىرەسىندە توبىش-وراز-الىپ-شەگەم-بابىق-جۇماعۇل-ۇلعاي-بودات-جادىران بولىپ تاراتىلادى. بۇل باياعى ءۇ عاسىرداعى ريمگە دەيىن بيلىگىن جۇرگىزگەن ەدىل (ەۋروپادا اتتيلا دەگەن اتپەن بەلگىلى) پاتشا شىققان ەل. سول اتتيلانىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى ماڭعىستاۋ دا قاراش دەگەن رۋ اتىمەن كۇنى بۇگىندە دە عۇمىر كەشىپ جاتىر. سول جەردەگى تايپالاردىڭ شىڭعىسحاندى حان سايلاماي، جامۇقانى سايلاعاندارىنىڭ دا سىرى وسى. توبىشتار اداي اتانىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعى. شىڭعىس قاعان تۋىنىڭ توعىز شاشاقتى بولاتىنىنىڭ دا سىرى وسى.

موڭعوليا التايى – گوبي التاي ايماعى، ونداعى ءشول دالا گوبي ءشولى دەپ اتالىپ،  گوبي مەن توبىشتىڭ تۇبىرلەس ء(بىر اتادان) بولاتىنى وسىدان. 

ال، مۇڭال (مونعول) بۇل اداي  اتانىڭ ونىنشى بۋىن ۇرپاعى. ول جەردەگى ونعى اداي (ونعىداي) دەگەن توپونوميكالىق اتاۋدىڭ بولاتىن سەبەبى وسى.

قورىتىندى: ماد، مااداي، مان اداي، مان اتا، ماداي (ماتاي), ماديان ءبارى سينونيم سوزدەر بولىپ تابىلادى. ماد - ماادايدىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسى. كسرو (سسسر) دەگەن سياقتى. مان اتانىڭ مولاسى ماڭعىستاۋدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. سول بۇرىنعىشا مان اتا دەپ اتالادى.

ال، قاراعا كەلسەك: «بۇكىل ساق، كۇن (عۇن), تۇرىك حالىقتارىنىڭ قارا شاڭىراعى قازاق حالقى، سول سياقتى قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ يەسى بايۇلى – ادايلار سول ەجەلگى كاسپيدىڭ جاعاسىندا ءالى وتىر. ارال، كاسپي وڭىرىنەن باستاپ، سوناۋ ريمگە دەيىنگى ۇلان عايىر ايماقتاعى جەر، سۋ، تاۋ، ەل، ەلدى مەكەن اتاۋلارىندا قازاقتىڭ كىشى جۇزىنە كىرەتىن رۋ، تايپا اتاۋلارى تۇنىپ تۇر. كوبى كۇنى بۇگىندە دە سول ەجەلگى اتاۋلارىمەن اتالادى. كۇن بيلەۋشىلەرىن (ەدىل پاتشا ولاردىڭ ارعى اتا-بابالارى مەن ۇرپاقتارىن) قاراكوكتىڭ تۇقىمى دەپ اتاعان. مىسالى، «جاساسىن اداكەر باحادۋر! اداكەر ورداباسى بولسىن! ەدىگە دە قاراكوكتىڭ تۇقىمى. ەندەشە، اداكەر حان سايلانسا، ءداستۇر-سالتقا قايشى كەلمەيدى» (تۇرسىن جۇرتباەۆ دۋلىعا 2. 59 بەت). «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» قازىرگى مۇڭالياداعى سەڭگىر وزەنىنىڭ باستاۋىنداعى ايماق، «قارا جۇرەكتىڭ كوك كولى»، ياعني قاراكوك دەپ اتالعان. سول تاۋدىڭ اتى «قارا جۇرەك»، كولدىڭ اتى «كوك» دەپ كۇنى بۇگىندە دە اتالادى.  ال، ەندى وسى قاراكوكتىڭ ءتۇسىن تۇستەپ، تەگىن انىقتايتىن بولساق، ونىڭ نەگىزگى تاريحي وتانى ماڭعىستاۋ مەن التاي (مااداي-قارانىڭ ۇلىنىڭ اتى كوگەدەي (كوكە اداي ەكەنىن ەسكە الىڭىز)  ەكەنىن كورەمىز. سەبەبى، ادايلاردىڭ قىس قىستاۋى ماڭعىستاۋدىڭ تەڭىزگە سۇعىنعان ايماعى قاراعانتۇپ، قاراعان تۇبەك،  تۇپقاراعان دەپ اتالسا، سول تۇبەككە جالعاسقان تاۋ قاراتاۋ، ودان ارى ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويى، ودان ارى قىرعا كوتەرىلەتىن جەر قاراعان بوساعا دەپ اتالادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ەدىل پاتشا دا، شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتالارى قارا حاننىڭ دا، وگىز حاننىڭ دا ءتول ۇلىسى وسى ارال-كاسپي ايماعىنان، اتاپ ايتقاندا ماڭعىستاۋداعى تۇپقاراعاننان باستاۋ العان. بۇگىندە ول جەرگە تۇپقاراعان اۋدانىنىڭ ورتالىعى فورت-شەۆچەنكو (ەجەلگى اتاۋى اق كەتىك) قالاسى ورنالاسقان. وسى ايتىلعانداردىڭ توپونوميكالىق ايعاقتاماسى رەتىندە ايتارىمىز، قاراعان تۇبەكتە «قاڭعا بابا» دەگەن تاريحي، ساۋلەت نىسانى مەن «قاراعان اۋليە» دەگەن كيەلى نىسان بار. ەكەۋى دە كونە كەرۋەن جولدىڭ بويىندا ورنالاسقان. وداندا باسقا بوزاشى تۇبەگىندە قارا اۋليە، قاراباراقتى اۋليە (قىزان، اقشىمىراۋ ايماعىندا), قاراعاشتى اۋليە (قاراعاشتى اۋليە ماڭعىستاۋدا ەكەۋ، بىرەۋى قاراعان تۇبەكتە، فورت-شەۆچەنكو قالاسىنان شىعىستا 47 كم. جەردە، ءبورلى وڭىرىندە. ەكىنشىسى قاراتاۋدىڭ شىعىس بەت تۇسىنداعى «كۇيەك جولدىڭ» بويىندا), قارامان اتا (قارامان اۋليە كەسەنەسى شەتپەدەن 35 كم. جەردە، بەكى ەلدى مەكەنىنىڭ باتىس جاعىنداعى قاندىباس قىرقاسىنا جاقىن جەردە), قاراقيا اۋليە (قاراقيا ويپاتىنىڭ تۇبىندە) جانە وسىلار سياقتى ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ ءار جەرىندە قارابۇگىجە، قاراوبا (ەكەۋ), قاراتاش، قاراشاساۋرا، قاراعاش، قاراتام (ۇشەۋ), قاراعانجال، قارامولا (تورتەۋ), قاراباقتى (ەكەۋ), قاراكوز، قاراشىمىراۋ (ۇشەۋ), قارامۇرات، قاراويىق، قاراقيسۋ، قاراشوقى، قاراكۇمبەت، قاراتوبە، قاراشالا، قارعالىتام، قارازىم، قاراباراق، قاراماي، قاراقوجا، قاراۋدان، قاراشا، قاراشەلەك اۋليە اتتى كيەلى ورىندار بار. ودان ارى قاراباتىر بۇلاعى، قاراۇلەك قۇدىعى (قىزاننان 33 كم. جەردە), تۇششىقۇدىق اۋلىنان باتىستا 35 كم. جەردە قارازىم اتتى كونە اۋليە (قورىم), قاراتون (قارادوڭ) اتتى جەر، قاراجانباس، قاراماندىباس، قاراماندىسور، قاراماندى، ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنان قىرعا شىعاتىن جول قاراتۇيە، قاراعان-بوساعا، كەندىرلى قۇمىمەن كەندىرلى سورىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى قارامايا-قاراشەك، اتىراۋ وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىمەن ىرگەلەس جاتقان سارىقامىس كەنتىنەن 15 كم. جەردە قاراقۇم اتتى سور مەن قاراقۇم اتتى قۇمدى ماسسيۆ، قاراقۇم اتتى ەلدى مەكەن، قاراقۇدىق دەگەن جەر، قارا توبە دەگەن توبە، قاراتۇلەي دەگەن سەكسەۋىل توعايى، قاراباراقتى دەگەن وي، تاۋلى ماڭعىستاۋداعى جىڭعىلدى اۋىلىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا 8 كم. جەردە، وڭتۇستىك اقتاۋ جوتاسىنىڭ ۇستىندە «قاراقوجا اۋليە» دەگەن بەيىت، ماڭعىستاۋدىڭ شىعىسىندا قارابۇعاز اتتى جەر بار. قاراعان بوساعادان شىققاسىن كوش جولى جاز جايلاۋدىڭ ءبىرىنشى نۇكتەسى قازىرگى اقتوبە وبلىسى جەرىندەگى وزەن قارا قوبدا، وسى وزەننىڭ باستاۋ الاتىن تاۋىنىڭ اتى قاراعان تاۋ،   ەكىنشى نۇكتەسى سارىارقاداعى ۇلان-عايىر ايماق قاراعان (بۇل كۇندەرى قاراعاندى وبلىسى) دەپ اتالادى. ودان ارى سىر ءوڭىرى قاراتاۋ جانە ەسكى قالا ورنى قاراقورىمعا تاپ بولاسىز. سول سياقتى، قازىرگى التاي، مۇڭال دالاسىنداعى بايۇلى تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى 70-80 شاقىرىم ايماعى قارا دالا، كەرىلگەن وزەنىنىڭ سول جاق ايىرىعىنداعى وزەن قارا سۋ، سول مۇڭال دالاسىنداعى تولى وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ جىنىس قارا ورمان، سول دالاداعى ەسكى قالانىڭ ورنى قاراقورىم دەپ اتالادى. ال «كوك» تەرمينىنە كەلسەك، كوك اسپان، كوك ءتاڭىرى مەن كوك بورىگە  قوسىمشا   «ارال مەن بالحاش» اتتى كوك كولدەر بار.   بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ەدىل پاتشا يەلىك ەتكەن الىپ مەملەكەتتىڭ اتى «قازاق» دەپ اتالعان جانە ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى قازاق ءتىلى بولعان. ال ولاردىڭ گۇن، گۋنن، حۇن، حۋن، حۋننۋ، حۋننۋ، عۇن، ھۇن دەپ جازىپ جۇرگەندەرى، وگىز قاعاننىڭ تاق مۇراگەرى كۇن حان اتامىزدىڭ اتىنان شىققان. وسى قاپتاپ كەتكەن قارالاردى ارى قاراي تۇگەندەيتىن بولساق، اتىراۋ وبلىسىندا قاراباۋ; اقتوبە دە قارابۇتاق; ورال دا قارا توبە; قىزىلوردا دا قاراكول; جەزقازعان دا قاراجال; قاراعاندى دا قارقارا، قاراعايلى; اقمولا دا قارابۇلاق، قاراتال،  قاراقاسقا; سەمەيدە قاراۋىل; شىمكەنتتە قارابۇلاق; الماتى دا قاراساي; قىرعىز ەلىندە قارا-سۋ، قارا-قۇلجا، قارا-قاباق، قارا-مىق، قاراقولقا، قاراساي، قاراۋىل توبە، قارا-بالتا اتتى ەلدى مەكەندەر; اقتوبە وبلىسى جەرىندە قاراتوعاي اتتى وزەن، ارال ماڭىندا، ياعني امۋ مەن سىر اتتى ەكى وزەننىڭ اراسىندا قاراقۇم اتتى ۇلكەن قۇمدى ماسسيۆ; قاراعاندى دا قاراسور اتتى كول; تۇرىكمەنستاندا قارازىم (حورەزم) اتتى ولكە; تاجىكستان دا قاراكول اتتى كول، قاراسۋ اتتى وزەن; وزبەكستان دا قاراداريا اتتى وزەن; قىرىمدا قارا تەڭىز اتتى تەڭىز; تۇرىك ەلىندە قارا، قارامان، قاراكەسە، قاراحيسار، قارابيۋك، قاراپىقار اتتى ەلدى مەكەندەر مەن قاراسۋ اتتى وزەن، انكارانىڭ باتىسىندا قاراجاتاق اتتى ولكە; ءازىربايجاندا تاۋلى قاراباق;  قاراقالپاق، قاراشاي اتتى ۇلتتار بار. ەرتەرەكتە قازاقتار قىتايلاردى قاراقىتاي، قىپشاقتاردى قارا قىپشاق دەپ اتاعان.  ونىڭ ۇستىنە ازيا كارتاسىنان تەڭىز دەڭگەيىنەن 8611 مەتر بيىكتىكتىگى بار قاراقورىم تاۋى مەن قاراقيا ارالىن تاباسىز. جالپى الەم  كارتاسىندا (اتلاس) ءسوز تۇبىرىندە قارا دەگەن اتاۋمەن اتالاتىن 878 توپونيم بار. ال، كارتاعا تۇسپەگەنى قانشا ما؟ وسى بۇكىل الەمدى جاۋلاعان قارا-قاراكوكتەردىڭ ءبارىنىڭ باستاۋ العان جەرى جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي مانقىستاۋ مەن التاي بولىپ تابىلادى. بۇل قاراعاننىڭ ءتۇبى دەپ اتىنىڭ ءوزى-اق ايتىپ تۇرعانداي داۋعا جاتپايتىن تۇجىرىم. دەمەك، بۇل كەزىندە باستاۋىن تۇپقاراعاننان (قاراعانتۇپ، قاراعانتۇبەك) الىپ، كەيىننەن بۇكىل الەمدى بيلەگەن قارالار (قاراحاندار) اۋلەتىنىڭ تەگى قازاق دەگەن ءسوز.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، وسى ەڭبەكتە كوپتەگەن جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارى، نەگىزىنەن التايدا، سىر وڭىرىندە، ارال – كاسپي، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە مانقىستاۋ وڭىرىندە اسەم ءاننىڭ قايىرماسىنداي بولىپ، ء بىرىن-ءبىرى ۇنەمى قايتالاپ وتىرادى. بۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى، وسى وڭىرلەردى مەكەندەگەن (قىستاعان) ەلدەردىڭ ءبارى ءبىر حالىق، الاش ۇرپاقتارى. مەن وسى ءبىرىن – ءبىرى قايتالاپ جاتقان ەلدى مەكەندەردى زەردەلەي باستاعاننان، نەگىزگى ەكى مەكەننىڭ (سىر مەن مانقىستاۋ) قايسىسى نەگىزگى وردا ء(تۇپ قازىق) دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەنمىن. بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن اتالارىمىز جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، تۇبەكتىڭ اتىن مانقىستاۋ، وسى مانقىستاۋعا قاراشاڭىراقتىڭ (باس وردانىڭ) سۋرەتىن سالىپ، اتىن وشپەستەي ەتىپ ماڭعىستاۋدىڭ ەڭ تۇپكىرىنە تۇپقاراعان (قاراعانتۇپ، قاراعان تۇبەك، قارالاردىڭ ءتۇبى), وعان جالعاس تاۋدىڭ اتىن قاراتاۋ، وسى قاراتاۋعا جالعاس ويدىڭ اتىن ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويى، وسى ويدان قىرعا (ۇستىرتكە) كوتەرىلەتىن جالعىز جولدى  قاراعان بوساعا (قارا تۇيە) دەپ ايشىقتاپ-اق جازىپتى. 

بۇنى ازسىنساڭىز مانقىستاۋعا  قارا-مان اتامىزدىڭ اتقا مىنگەن بەينەسى دە تولىقتاي سۋرەتتەلگەن. قاراجانباستىڭ تەڭىزگە سۇعىنىپ تۇرعان جەرى شىنىندا دا سۋىر اتقا (قازار (قازاق) تەڭىزىنە) ءمىنىپ وتىرعان ادامنىڭ جانباسى، ال اقتاۋ باعىتىنان تاۋشىققا جاقىن جەردەگى تەڭىزدىڭ قۇرلىققا سۇعىنعان جەرى ادامنىڭ شاتىنان (بۇتىنان) اينىماعاندىقتان شات دەپ قويىلسا، قاراماننىڭ كەۋدەسى (جۇرەگى) جەتىباي مەن شەتپەنىڭ اراسىنداعى بەكى مەن قاراقيا ويىنىڭ ورتا جەرىندەگى قارامان اتا اتتى القاپپەن وسى اتامىزدىڭ اتىنداعى اۋليە قورىمى بولسا، باسى جەتىباي مەن جاڭاوزەننىڭ ورتاسىندا قاراماندىباس، ياعني قارالاردىڭ باسى دەپ اتالادى.  قارامان اتامىزدىڭ قولىندا قۇرىقتا بار. ول جەر تەڭىز جاعاسىنىڭ اقتاۋ مەن وزەن قالاسى اراسىندا، تۋرا جەتىبايدىڭ تۇسىندا، كۇنى بۇگىندە دە قۇرىق (قاراقيا اۋدانىنىڭ ورتالىعى) دەپ اتالادى. ال، اينالاسىندا قۇلاندى اتتى بىرنەشە توپونيم بار. سونىڭ ءبىرى وسى قاراقيا اۋدانىنىڭ اۋماعىندا، قۇرىققا جاقىن جەردە ورنالاسقان. ەندى بۇعان ساناسىندا ساڭلاۋى بار ادام داۋ ايتپاسا كەرەكتى. سوندا ەجەلدەن بەرگى قازاقتىڭ اتا مەكەنى قاپقاز (تاۋ), قازار (تەڭىز) جانە مانقىستاۋ (جەر) اتتى توپونيمنەن قازاقتىڭ ۇلى تاۋى قاپقازدىڭ باۋرايىندا، سۋىر اتقا ءمىنىپ، قۇرىقپەن قۇلان اۋلاپ جۇرگەن «قارعا بويلى قازتۋعاننىڭ» (قازاقتان تۋعان قازاقتىڭ), ياعني قارامان اتانىڭ بەينەسىن كورەمىز. مىنە، اتالارىمىز تاريحتى وسىلاي جازعان. تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. تاريحتى بۇلاي جازۋ قازاقتان باسقا ەش ءبىر ەلدىڭ قولىنان كەلىپ كورگەن ەمەس. سوندىقتان دا ولاردىڭ تاڭبالارىن ء«تىل»   جانە وزدەرىن قاس بي (قاز بي، كاسپي) دەپ اتاعان.

بۇگىنگى عىلىمي اينالىستا العاشقى ادامدار التايدا ومىرگە كەلىپ، الەم مادەنيەتى سول جەردەن تاراعان دەلىنەدى. ولاي ەمەس ەكەنىن التاي دەگەن اتاۋىنان دا ايقىن كورە الامىز. بۇل ماسەلەنى بىزگە شەشىپ بەرەتىن دە وسى ءسوزدىڭ ءوزى. التاي قىسقارتىلعان ءسوز. بالاما ماعىناسى العى (الدىڭعى، العاشقى) تاي. ال تاي بولسا جىلقىنىڭ ەكى جاسار قۇلىنىنىڭ اتاۋى. تايدىڭ الدىندا قۇلىن (قۇلىنشاق) مەن سول قۇلىندى دۇنيەگە اكەلگەن بايتال مەن ايعىردىڭ بار ەكەنىنە مەنىمەن ەشكىم تالاسا قويماس. ولاردىڭ ءبارى ماڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. ات (قازان ات) دەگەن اتاۋ قاز اداي قاۋىمىنىڭ بالاما اتاۋى. بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتورلىق قۇقىق» ساقتالىپ وتىر. التاي اتا ەمەس. بۇل ەسىمگە اتا ءسوزى قوسىلىپ ايتىلمايدى. بىراق، ءسوز قۇرامىنداعى ال «العى، العاشقى، الدىڭعى) تۇبىرىنە قاراپ الدىڭعى التى ەلدىڭ (الاشقا جاتقان التى ەلدىڭ) مەكەنى ەكەنىن كورەمىز.

ازياەۋرو (ەۋروازيا) كەڭىستىگىندەگى بۇكىل تۇركى حالىقتارى  ەپوستارىندا ەر قاناتى – جۇيرىك ات پەن حالىق قامقورى بولعان ءباھادۇر-باتىر تەڭ دارەجەلى، باستاس تۇلعالار رەتىندە تەل سۋرەتتەلەدى. كونە ەپوس كەيىپكەرلەرى – باس قاھارماننىڭ اتى وزىمەن بىرگە تىزە بىرىكتىرىپ ءجۇرىپ، ەرلىك جاسايدى. ءبىر عاجابى، ەپوس جاساۋشى جىرشى-جىراۋلار بۇل ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ايرىقشا كوڭىل بولەدى. ويتكەنى، جۇيرىك ات – باتىردىڭ جەبەۋشىسى، جول باستاۋشىسى، دوسى ءارى اقىلشىسى. قاناتتى تۇلپارىنىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسپاۋ – ەپوستا باتىردى سانسىز ساتسىزدىكتەرگە ۇرىندىرىپ وتىرادى. قاھارماندىق ەپوستارىمىزداعى باتىردىڭ جاۋعا مىنەتىن اتىنىڭ بەينەسى كوپقاباتتى جانە سان قىرلى. ياكۋت-ساحا حالقىنىڭ ايگىلى “ولونحو” جىرىندا باتىردى بايتال-قۇدايدىڭ بالاسى دەپ تە سۋرەتتەيتىن موتيۆتەر كەزدەسەدى. مۇنداي موتيۆ باشقۇرتتاردىڭ “بۇزانشى باتىر” جىرىندا دا سول قالپى ۇشىراساتىندىعى ەرىكسىز تاڭعالدىرادى. كوپتەگەن ەپوستاردا ارعىماق-قۇلىن مەن بالا-باتىر جاس كۇنىنەن بىرگە وسەدى. مىسالى، قىرعىزدىڭ “ماناس” ەپوسىندا المامبەت پەن سارىالا، التاي حالقىنىڭ “مااداي قارا” ەپوسىندا كوگۋدەي مەرگەن ءتورت قۇلاقتى بيەدەن تۋعان قۇلىنمەن بىرگە ءوسىپ، كەيىن مەرگەننىڭ جاۋعا مىنەتىن اتىنا اينالادى. “كورۇعلى” جىرىنىڭ كوپتەگەن نۇسقالارىندا تۇركىمەندەردىڭ كورۇعلى باتىرى دا عيرات اتپەن ءبىر ەنەنى تەل ەمەدى دەلىنەدى. بۇل موتيۆ قازاقتىڭ «باتىرلار جىرىندا» تولىقتاي كورىنىس تابادى. سويىلعان اتتىڭ جالى، سۇيەگى مەن تەرىسى دە تابيعات-انامەن تىلدەسىپ، كوشپەندى ءومىر-سالت تىزگىنىن ۇستانعان حالىقتاردىڭ ناقتى كۋلتتەرىنەن بەرىك ورىن العان. مۇنداي كۋلتتىك جانە ميفولوگيالىق جۇرناقتار ەپوستاردا دا تاماشا بەينەلەنگەن. ياكۋت حالقىندا جۇيرىك اتتىڭ قۇيرىعىن باقسى القاقوتان زىكىر كەزىندە پايدالانادى ەكەن. قازاقتا قاسيەتتى قارا قوبىزعا ەڭ جۇيرىك دەگەن جىلقىنىڭ قۇيرىعىنان ىشەك تاعاتىن ءراسىم-جورالعى بولعان. بۇل دا باتىر-باقسىنىڭ ىلكىدەگى تۇتاس تۇلعا كەزىنەن قالعان اتريبۋتتار ەكەنى بايقالادى.

«ات – ەردىڭ سەرىگى». «ات – ەردىڭ قاناتى». ات – ادتاردىڭ «اۆتورلىق» قۇقى. ات قازاق دالاسىنىڭ ادامنان كەيىنگى ەكىنشى ەسىمى. اد پەن ات قازاق ۇعىمىندا بىرىنەن-ءبىرى اجىرامايتىن ەگىز ۇعىم. مىسالى، «اتىڭ كىم؟» دەپ سۇرايمىز. «اتىم پالەنشە» دەپ جاۋاپ بەرەمىز. ولار ۇنەمى بىرىنە – ءبىرى بالاما رەتىندە قولدانىلا بەرەدى. اد – ات، ادا – اتا، ادام – اتام، اداي – اتاي، داي – تاي، ماداي – ماتاي، داي جۇرتى (دايجۋىت) – تاي جۇرتى (تايجۋىت) بولىپ ايتىلا دا، جازىلا دا بەرەدى. «ادتىڭ ورنىن داي باسار» دەلىنبەي «اتتىڭ ورنىن تاي باسار» دەلىنەتىنىنىڭ دە سىرى وسى. باتىرلاردىڭ جان سەرىگى استىنداعى اتىمەن، ياعني اتالارىنىڭ ارۋاعىمەن سىرلاساتىندارىنىڭ جانە ولاردى ۇنەمى قورعاپ جۇرەتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

التاي دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى قايدان شىقتى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەر بولساق، التاي بىرىككەن ءسوز. تولىق ماعىناسى الدىڭعى (العى، العاشقى) داي بولىپ وقىلادى. تاريح تا دايلار (داي-داحي، ماسساگەتتەر، بۇل باياعى كيردىڭ باسىن تورسىققا سالىپ، قاقپاعا ءىلىپ قوياتىن تۇمار حانىمنىڭ ەلى) دەپ اتالعان، ۇلى حالىقتىڭ بولعانىن تاريحتان شامالى دا بولسا حابارى بار جانداردىڭ ءبارى بىلسە كەرەك. سول داي ەشقايدا جوعالىپ كەتكەن جوق. بار-جوعى داي دەگەن سوزىمىزدەگى "د" دىبىسى "ت" دەپ وقىلادى. التاي ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى وسى. مۇنى ماڭعىستاۋدا بىلمەيتىن ادام جوقتىڭ قاسى. بۇل بىزدە ەكى ءسوزدىڭ بىرىندە قولدانىلادى. مىسالى، جوعارىدا ايتقانىمداي اد - ات، اداي - اتاي، ادام - اتام، داي – تاي، ماد – مات، ماداي - ماتاي ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. بۇل قاعيدا قازاق تا تەك قانا "د" مەن "ت" دىبىسىنا قاتىستى ەمەس، قازاق تا مۇنداي مىسالدار وتە كوپ: اۋا-اۋە، از – ءاز، ءتاز-تاز، اسان-ەسەن، اد - ءاد، ماد – ءماد (مادينا، مادينە، مەدينە), اسىل - ءاسىل، اسەم - اسەم، اجا - اجە، اس - ءاس، ارى - ءارى، اق - اك، باز – ءباز، قازىر – كازىر، مانقىستاۋ-ماڭعىستاۋ، جانبىر-جاڭبىر، ان-اڭ، مان-ماڭ، قاس بي-كاسپي، وش - وس، قوساي - قوشاي، قۇس - كۇش، عۇن - كۇن، قوساي نۇق - قوس نۇكتە، ءدىن-دين، ءبىر-ءپىر، قاز-قاس، قاز بي-قاس بي، قازساق-قاسساق ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. جالپى مۇنداي مىسالداردى ونداپ، جۇزدەپ، مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى.   

تاعى ءبىر نۇسقا دا الەم مادەنيەتىنىڭ باستاۋى ءۇندى اريلەر دەلىنەدى. ولاردا التاي سياقتى العاشقى بولا المايدى. ءۇندىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى - ءۇن. ءيا، ءيا كادىمگى داۋىس. سەبەبى، ءۇن ءوز-وزىنەن شىقپايدى. ونىڭ الدىندا ءۇندى شىعاراتىن ءتىل بار. ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ادام اتامىز بەن اۋا انامىزدىڭ ءتىلى شىققانى ەشقانداي داۋعا جاتپاسا كەرەك. ال، ءتىل بولسا قاز ادايلاردىڭ باس تاڭباسى. بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ولاردى ء«تىل تاڭبالى ادايلار»، قاس بيلەر (كاسپي تەڭىزى اتاۋىنىڭ تەگى وسى) دەيتىندەرى وسىدان. بۇلار بۇگىنگى قاز ادايلاردىڭ مان (ادام) اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعى ەكەندىگىن ايعاقتايتىن باستى دالەلدەردىڭ ءبىرى.

بۇل تۇجىرىمىمىزدىڭ ماڭعىستاۋداعى توپونوميكالىق ايعاقتاماسى «داۋىستى» اتتى بىرنەشە توپونوميكالىق اتاۋلاردىڭ بولۋى.

اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرە دەرەگى بويىنشا ءۇش انادان تۋعان قازاقتىڭ ۇلكەن بالاسىنىڭ اتتارى ايتىپ تۇرعانداي ۇلى ءجۇز – اعا ارىس (45 تاڭبالى), ورتا ءجۇز – جانارىس (35 تاڭبالى، كەنجەسى كىشى ءجۇز – بەكارىس (25 تاڭبالى) دەلىنەدى. كىشى ءجۇزدىڭ ۇلكەنى التى اتا ءالىم (6 تاڭبالى), ورتانشىسى جەتى اتا «جەتىرۋ» (7 تاڭبالى), كەنجەسى ون ەكى اتا بايۇلى (12 تاڭبالى). ون ەكى اتا بايۇلدارىنىڭ ۇلكەنى الاشا، كەنجەسى اداي.

شەجىرە دەرەگى كىشى ءجۇزدى الشىن جانە كەنشىن دەپ ەكىگە دە بولەدى. كەنشىنگە «جەتىرۋدى» جاتقىزادى.

جەتىرۋ دەمەكشى، ريم (يتاليا) يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعاندار الشىننىڭ (الاشتىڭ) وسى جەتى رۋى. بۇل ولاردىڭ تاريحىندا دا تايعا تاڭبا باسقانداي بولىپ، «ەترۋريلەر» دەپ جازۋلى تۇر.  ريم قالاسىنىڭ قاق ورتاسىندا  رەم مەن رومۋلعا جانە قانشىق قاسقىرعا ارناپ ەسكەرتكىش قويىلعان.

تۇسىنىكتەمە: ءبورى (قاسقىر) الشىننىڭ لاقاپ اتى. رەم مەن رومۋلدىڭ – جەمەنەي جانە ونىڭ ۇرپاعى جومارتپەن تۇبىرلەس بولاتىنى دا وسىدان. جەمەنەي مەن جومارت ادايدىڭ التىنشى نەمەرەسى بۇزاۋدان تارايدى. ەۆرەيلەر مەن ارابتار (سەميتتەر) بۇزاۋدىڭ  جەمەنەيىنەن بولىنەدى.

اداي شەجىرەسى قازاقتىڭ كوپتەگەن قاراپايىم رۋلارىنىڭ شەجىرەسى ەمەس، ادام اتانىڭ شەجىرەسى. شەجىرە دەرەگىندەگى، ادايدىڭ قازاقتىڭ رۋلىق جۇيەسىنىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرعان سەبەبى دە وسى. بۇل قاز ادايلاردىڭ ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى ەكەندىگىن بىلدىرەدى.

اد (ات), ادا (اتا), اداي (اتاي), ادام (اتام), ماد ء(ماد، مات، اراپتىڭ مەكە، مادينەسى مەن ورىستاردىڭ اناسىن «مات» دەيتىندەرى وسىدان), مااداي، ماداي (ماتاي), داي (تاي) دەگەن اتاۋلاردى (ەل ەسىمدەردى) دۇنيەگە اكەلگەن بۇگىنگى قاز ادايلاردىڭ اتا-بابالارى، ياعني ولار وسى ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ «اۆتورى». بۇگىنگى قاز ادايلار ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا، ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ 70 000 جىلعى شەجىرە-تاريحى اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا ساقتالىپ وتىر.

التايدىڭ تاعى ءبىر ماعىناسى التى اي. التى سانىنىڭ بالىقشى اتامىزدىڭ لاقاپ اتى، ياعني ساندىق اتاۋى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، بۇل ۇعىمنىڭ نەگىزگى ماعىناسىنىڭ بالىقشى اداي ەكەندىگىن كورەمىز. بالىقشى ادايدا ءبىرىنشى بولا المايدى. سەبەبى، بالىقشى اتامىزدىڭ الدىندا اداي اتامىز، ونىڭ ەكى بالاسى جانە ءتورت نەمەرەسى بار. ەجەلدە قالانى بالىق دەپ اتاعان. مىسالى، قازىرگى پەكيندى (قىتايدىڭ استاناسى) ءبىزدىڭ اتالارىمىز حانبالىق دەپ اتاعان. ەندى وسىنىڭ قاسىنا بالاساعۇندى دا (بالىقشى ساق كۇن) جانە بالىقشى اتاۋى ءتۇبىرىنىڭ «بال (بالا)» ەكەنىن قوسىپ قويساڭىز ءتىپتى دە جاڭىلىسپايسىز.

التى، الپىس، التى ءجۇز، التى مىڭ، التى مىڭ التى ءجۇز الپىس التى ت.ت. ءبارى وسى الاشقا جاتقان التى ەلدىڭ ساندىق اتاۋلارى. ول زامانداردا بۇكىل الەم ەلدەرى ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا، ءبارى ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى ەكەندىكتەرىن ايقىن سەزىنە وتىرىپ تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشكەن.

سىزدەردىڭ مەنەن مۇنىڭ ايعاعى قايدا دەپ سۇرايتىندارىڭىز ايقىن. بۇنىڭ دا جاۋابىن بەرە كەتەيىن. بۇتكىل جەر شارىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە قاپتاتا سالىنعان الىپ پيراميدالار بار. سول پيراميدالاردى دا سالعان ءبىزدىڭ اتالارىمىز. وعان ەگيپەت پيراميداسىنىڭ ىشىندەگى بولمەنىڭ قابىرعاسىنان تابىلعان «دومبىرا مەن ادايدىڭ ء«تىل تاڭباسى» تولىقتاي كۋالىك ەتە الادى. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە كاير (ەگيپەت) مۇراجايىنا قويىلعان تۋتانحاموننىڭ (ەگيپەت پەرعاۋىنى، مۇردەسى پيراميدا ىشىنە جەرلەنگەن) بالا كەزىندە ويناعان ويىنشىعى قويدىڭ اسىعى جانە پيراميدالاردىڭ ەڭ بيىك شىڭىنىڭ ادايدىڭ تاڭباسى «جەبەمەن» سايكەس كەلەتىندىگىن  جانە قۇران كارىمدە پەرعاۋىن اسكەرىنىڭ «قازىق» دەپ اتالعانىن قوسىڭىز.

جەر بەتىندە الەمگە ايگىلى پيراميدالار كوپ. ولاردىڭ ساناتىنا قىتايدىڭ سيان جازىعىنداعى پيراميدا، مەكسيكانىڭ يۋكاتان جازىعىنداعى كۋكۋلكان پيراميداسى، انداداعى نورتە-چيكو مادەنيەتى پيراميدالارى جاتادى. وسى پيراميدالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ايگىلىسى جوعارىدا ايتىلعان ەگيپەتتەگى گازە (قاز) پيراميدالارى. عالىمداردىڭ دالەلدەۋىنشە وسى پيراميدالاردىڭ ءبارى ءبىر مەزگىلدە سالىنعان. وسى پيراميدالار سوڭعى كەزدە «ۇيقىدان» ويانىپ، ءبارى دە اسپانعا ساۋلە (جارىق) شاشا باستاعان. بۇعان تۇسىنىك بەرۋگە عالىمداردىڭ بىلىمدەرى جەتپەۋدە.

جاقىندا وسى پيراميدالاردى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار  پيراميدالار شوعىرى ورنالاسقان ارا قاشىقتىقتىڭ ارالارى 6666 كم. ەكەندىكتەرىن جاريالادى.

دەمەك، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ دا، سونىڭ ىشىندەگى سانالى تىرشىلىك يەلەرى ادامزاتتىڭ دا  باستاۋى ءبىر، ءبارىن ءبىر اللا جاراتتى. ۇلى جاراتۋشى – اللا ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى «ال» بولاتىنى دا وسىدان. وسى «ال» دەگەن ءتۇبىردى  كەرى جالعاۋ ارقىلى اللا دەگەن ۇعىمىمىزدىڭ دا دۇنيەگە كەلگەنىن ايقىن اڭعارا الامىز. ءبىز بۇل جەردەن قۇدايدىڭ ءبىر اتى حالىق دەگەندەي، اللانىڭ دا ءبىر اتى حالىق ەكەنىن كورەمىز.

ادايدىڭ رۋلىق شەجىرەسى بالىقشىلاردى بىلايشا تاراتادى:

ادايدان ەكى بالا – ۇلكەنى قۇدايكە، كىشىسى كەلىمبەردى ء(بىرىنشى بۋىن),  قۇدايكەدەن ەكى بالا – ۇلكەنى تازىكە (ەكىنشى بۋىن), كەنجەسى قوساي ء(ۇشىنشى بۋىن). كەلىمبەردىدەن التى بالا: ۇلكەنى قۇنانورىس (رىسقۇل، ءتورتىنشى بۋىن), اقپان (اق مان، بەسىنشى بۋىن), بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاق، التىنشى بۋىن), جەمەنەي (بۇزاۋ، جەتىنشى بۋىن), سەميت (اراپ پەن ەبرەيدىڭ اتاسى، سەگىزىنشى بۋىن), توبىش (توعىزىنشى بۋىن) جانە كەنجەسى مۇڭال (مونعول، ونىنشى بۋىن). مۇڭالدار قاز اداي اتانىڭ كەنجە نەمەرەسى، ياعني ولاردىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى. اداي (ادام) اتامىزدىڭ جاققان وتى مۇڭالداردا، سوندىقتان ولار «مۇڭال وشاق» دەپ اتالادى. مۇڭالداردىڭ مونعول ء(سوز ءتۇبىرى «ون») اتانىپ جۇرگەندەرى دە وسىدان. ون سانى مۇڭالداردىڭ ساندىق اتاۋى.

بالىقشى – بىرىككەن ءسوز.  ال ء(سوز ءتۇبىرى), بال (بالا), ىق (سۋ), لىق (لىقا تولۋ),  بالىق (قالا، بالاماسى سۋداعى بالىق) دەگەن سوزدەر  مەن «شى» (سۋشى، تەڭىزشى، مالشى، ەگىنشى، ساۋىنشى ت.ت.) جالعاۋلىعىنان تۇرادى. التايداعى «ال» دەگەن تۇبىردەن باستالاتىن بارلىق ۇعىمدار مەن «بالىقشى» اتتى توپونيم مەن ەلدى مەكەننىڭ بولۋى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

التى الاشقا بايلانىستى قاي ۇعىمداردىڭ قايسىسى، قايسىسىنان بۇرىن دۇنيەگە كەلگەندەرىن انىقتاۋ ءۇشىن ساندىق (ەسەپتىك) جۇيەگە ءسوز بەرەمىز:

          1.  ال 1-14;

          2.  العا 1-14-5-1;

          3.  العي 1-14-5-10;

          4.  الان 1-14-1-16;                 

          5.  الاشا 1-14-1-28-1;

          6.  الىنشا 1-14-29-16-28-1

          7.  الاش 1-14-1-28; 

          8.  التى الاش 1-14-23-29  1-14-1-28;

          9. بالىقشى 3-1-14-29-13-28-29. دەمەك، بالىقشى بارلىعىنىڭ، ياعني التى الاشتىڭ جيىنتىق اتاۋلارىن قۇراپ وتىر.

قازاق حالقى ءوز تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتايدى. انانىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ان» مەن ماننىڭ تۇبىرلەس ء(بىر اتادان) بولاتىنى وسى. قازاقتان جانە قازاققا ەڭ جاقىن تۋىس ەلدەردەن وزگە ەلدەر تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتامايدى. بارلىعى تۋعان (رودنوي) ءتىل، نەمەسە ورىس ءتىلى، قىتاي ءتىلى، پارسى ءتىلى، اراپ ءتىلى، اعىلشىن ءتىلى ت.ت. دەپ  ۇلتىنىڭ اتىمەن اتايدى. ولاردىڭ ءوز تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتاۋعا قۇقىقتارى جوق. بۇل مانقىستاۋلىق مان (ادام) اتامىزدىڭ، ياعني مااداي-قارالاردىڭ جانە ونىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى قاز ادايلاردىڭ «اۆتورلىق» قۇقى. ونى مويىندايىق، مويىندامايىق ودان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ەشكىم ءبارىبىر اتالارىمىزدىڭ «اۆتورلىق قۇقىعىن» ەشقاشان تارتىپ الا المايدى، ياعني بولىپ وتكەن وقيعا بولىپ ءوتتى، ەندى ول ەشقاشان وزگەرمەيدى. وزگەرەتىن ادامداردىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن ءبىلىم دەڭگەيلەرى عانا.

بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعى ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ العاشقى جاراتقان سانالى تىرشىلىك يەسىن ادام جانە مان، ال ەڭ العاشقى ەلدى (مەملەكەتتى) قاز (از، ازيا), قاز، قازاق) دەپ اتاعان. وسىلاردىڭ ۇشەۋى دە مانقىستاۋداعى ماد (مااداي-قارا) پاتشالىعى داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. ازيا دەگەن الەمدەگى ەڭ ۇلكەن قۇرىلىق اتاۋى دا سولاردان قالعان. ال، بۇگىندە سوناۋ تۇپكىردەگى ادام اتانىڭ اتىن اداي ۇستاپ وتىرسا، مانداردىڭ اتىن مانقىستاۋ ۇستاپ وتىر. ال بۇگىنگى كۇنگە قازاق دەگەن اتپەن جەتكەن ۇلى ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى ءاز اۋليەنىڭ دە مولاسى وسى ماڭعىستاۋدا. سوندىقتان دا ول 360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ دەپ اتالادى. ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزداعى «ول نە سونشاما، ءاز اۋليە مە؟»، «ول ءاز اۋليە ەمەس قوي»، «تاستاشى ءارى ءاز اۋليە قىلماي» دەيتىندەرىمىزدىڭ سىرى وسى. ءاز اۋليە ماڭعىستاۋلىق 360 اۋليەنىڭ باس اۋليەسى، ياعني ەڭ ءبىرىنشىسى، ەڭ ۇلىسى بولىپ تابىلادى. قازاق ەلى اتاۋىنىڭ ءتۇبىرى از ء(از) بولاتىنى وسىدان. اتام قازاق تا ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس.

ادايلاردىڭ اتا-بابالارىنا اس بەرگەندە بۇكىل اقارىس پەن جانارىستىڭ، الشىنداعى التى اتا ءالىم مەن جەتىرۋدىڭ جانە ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ بارىنە «اعا بالاسى» دەپ تورىنەن ورىن بەرىپ، يىقتارىنا ارنايى «شاپان جاباتىندارى» وسىدان.

بۇل ءداستۇر قاز ادايلاردا سان مىڭداعان جىلداردان بەرى ساقتالىپ كەلەدى. مىسالى، سونىڭ ءبىرى وعىز تاريحىندا بىلايشا سۋرەتتەلەدى: «بارلىعى وعىز تۇسىندا مۇسىلمان بولدى، كەيبىر حالىقتار، اعالارى، اعالارىنىڭ بالالارى وعىزدان باسقا جەردە ەدى. ولار كۇنشىعىس جاقتى مەكەن ەتتى. موعولداردىڭ بارلىق جيىنتىعى سولاردىڭ ناسىلىنەن (ۇرپاعىنان) تارادى. ول زاماندا ولاردىڭ بارشاسى كاپىر ەدى. كەيىن ولاردىڭ ۇرپاقتارى «ۇكىش قاۋىمى» بولىپ ءجۇردى، ويتكەنى وعىز بارلىق ءۋالاياتتاردى، سونداي-اق ولاردى دا وزىنە باعىندىرىپ ۇلكەن پاتشالىق قۇردى. سول جەردە التىننان وردا تىكتى، ۇلى توي جاسادى. ءوز تۋىستارىن، جاسى ۇلكەندەرىن قۇرمەتتى ورىندارعا وتىرعىزىپ بارشاسىنا شاپان جاۋىپ، سىيلىقتار بەردى» (ق. جالايري «شەجىرەلەر جيناعى» الماتى-1997. 30 بەت).

تۇسىنىكتەمە: ۇكىش قاۋىمى – نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ ەجەلگى اتاۋى. نۇقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) ۇق (ۇك) بولاتىنى وسىدان. قازاق كەلىندەرىنىڭ ساۋكەلەسى مەن قارا دومبىراعا تاعىلاتىن ۇكىنىڭ جانە ءۇمىتىمىزدى ۇكىلەيتىنىمىزدىڭ سىرى وسى. قازىرگى «ۇكىم» (جارلىق), «ۇكىمەت» دەگەن ۇعىمىمىزدىڭ دا اۆتورى وسى ۇكىش (نۇق) قاۋىمى. بىزدەن باسقا ەشبىر ەل ءوز بيلىگىن ۇكىمەت دەپ اتامايدى. ولار ونى بىلمەيدى دە. ۇكاشا اتانىڭ (نۇق پايعامباردىڭ) مولاسى قازىعۇرت تاۋى ماڭايىندا.

ەجەلگى يران تاريحى بىلايشا سۋرەتتەيدى: «قالعان التى كىسى دە ونىڭ شارتتارىمەن كەلىستى. پاتشالىقتان باس تارتقان ۋتان ءوز ەركىنە كەتتى. سودان ونىڭ اۋلەتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن پارسىلاردىڭ ەركىن جۇرەتىن جالعىز اۋلەتى بولىپ قالدى. ولار زاڭعا قايشى «ارەكەت جاساماسا، ءوز قالاۋىنشا جۇرە الادى. التى كىسىنىڭ ءبىرى پاتشالىققا قولى جەتكەننەن كەيىن ۋتان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا ەرەكشە جەڭىلدىكتەر جاساۋعا مىندەتتەندى. اتالمىش جەڭىلدىكتەر ىشىندە جىل سايىن ءبىر ماد كيىمىن (مادتاردىڭ ۇزىن، جەڭى كەڭ شاپانىن كيۋ پارسى اقسۇيەكتەر اراسىندا داستۇرگە اينالعان ەدى، جانە بۇل كيىم پاتشانىڭ ەڭ جاقسى شاپاندارىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن – اۋد.) سىيلاۋ جانە پارسىلاردىڭ سالتىندا ەڭ باعالى سىيلىقتاردى تارتۋ ەتۋ. التى ادامنىڭ ۋتان شارتتارىنا كەلىسۋ سەبەبى ول توڭكەرىس جوباسىن جاساپ، ءبارىنىڭ باسىن قوسقان العاشقى ادام ەدى. ...بۇل وقيعا ب.ز.ب. 522 جىلى 29-قىرقۇيەكتە بولدى. وسىلايشا داريۋش مەملەكەت تىزگىنىن قولعا الدى» (ريزا شاباني «يران تاريحى» الماتى. 2002. 35 بەت).

بۇل وقيعا بۇدان 2500 جىل شاماسى بۇرىن بولعان. ماد - قىسقارتىلعان ءسوز. ماعىناسى، بۇگىنگىشە ايتقاندا مان اداي (مااداي، ماتاي), ياعني مانعىستاۋلىق ادايلار پاتشالىعى بولىپ تابىلادى. ال، يران (پارسى) تاريحى ءوز تەگىن مادتاردان باستايتىنىن بۇكىل الەم بىلەدى. بۇكىل الەم مادەنيەتى دە ءوز تەكتەرىن وسى ماد-تاردان الادى. مىنا كورشى ورىستاردىڭ انالارىن «مات» دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى. دەمەك، ەجەلگى ورىستار شىققان تەكتەرىن بىلگەن. بۇگىنگىلەرى بىلمەسە، ەستەرىنە سالىپ ەسكەرتىپ قويۋ قاجەت. مادەنيەت دەگەنىمىزدەگى ءسوز ءتۇبىرىنىڭ ءماد (ماد) بولاتىنى دا وسىدان. دەمەك، ادەپ، ادەت، ءادىس، ادەبي، ادەبيەت، مادەني، مادەنيەت، ماداق، ماداقتاۋ دەگەن سياقتى كيەلى ۇعىمداردىڭ اۆتورى وسى ادتار مەن ماد-تار. بۇگىنگى اراب ەلىندەگى مادينە (مادينا) قالاسىنىڭ اتاۋىن قويعاندار دا ءبىزدىڭ اتالارىمىز. الەم تاريحىندا ءوز تەكتەرىنىڭ وسى بىزدەن باستالاتىنىن بىلەتىن ەلدەر تولىپ جاتىر. مىسالى، ادىق، ادىگەي، ادجاريا، ماداي (ماتاي), ماديار، ماديان، ماداگاسكار، مادريد (يسپانيا، امەريكا، فيليپپين), ماديسون (امەريكا) ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

قازىرگى «ادامزاتتىڭ اتاسى مايمىل، ادام مايمىلدان جاراتىلعان» دەلىنەتىن ءدارۆيننىڭ ساندىراق ءىلىمىن باسشىلىققا الىپ، شىنىمەن دە «مايمىلعا» بالا بولۋعا جاقىنداپ جۇرگەندەرگە ايتارىم، بۇل شىندىقتى بۇگىن مويىنداماساڭ، ەرتەڭ مويىندايسىڭ; ەرتەڭ مويىنداماساڭ، ارعى كۇنى مويىندايسىڭ; ارعى كۇنى مويىنداماساڭ، ونىڭ ارعى كۇنى مويىندايسىڭ. اتام قازاق سول ۇشىندە «ات اينالىپ قازىعىن تابار، ەر اينالىپ ەلىن تابار» دەپ شەگەلەپ ايتىپ كەتكەن. دەمەك، مۇنداي اداسۋشىلىق بۇرىندا دا سان رەت بولعان، بارىندە دە قايتا اينالىپ كەلىپ وتىرعان. اتام قازاق ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن جازعان. ءبىر اۋىز سوزگە توقتاعان. جاۋدان (قىلشىلداعان قىلىش پەن سولقىلداعان نايزادان) قايتپاسا دا، ءبىر اۋىز سوزدەن قايتىپ سان مىڭداعان جىلداردان بەرى عۇمىر كەشىپ كەلەدى.

اداي  - اد (ات), ادا (اتا), اي جانە داي (تاي) بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى.      

         ا. اد - ەڭ العاشقى مادەنيەت دەگەن ۇعىمدى دۇنيەگە اكەلگەن العاشقى قاۋىم.

         ءا. ات – ادامنىڭ اتى (ەسىمى). اتىڭ كىم؟    

         ب. قولعا ۇيرەتىلگەن ءمىنىس اتى. (ات ەردىڭ قاناتى). ءمىنىس اتىنىڭ اۆتورى وسىلار.

          گ. اتا، ءوز اتاڭنان باستاپ ءتۇپ اتاڭا، ياعني ادام اتاڭا دەيىنگى جيىنتىق اتاۋ. اداعا جالعانعان «ي»، بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ەجەلدە اتالارىمىز قازىرگى «وۆ» پەن «يچ» تەردىڭ ورنىنا وسى دىبىستى قولدانعان.

          اتام قازاقتا سوناۋ ادام اتادان بەرى  قوجا احمەت ياسساۋي، احمەت يۋگىنەكي، ءال-فارابي، الىشەر ناۋاي، فيرداۋسي (شاحناما), ءابدىراحمان ءجامي (پارسى-تاجىك ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى),   قادىرعالي جالايري، جارى اداي، ءجۇسىپ بالاساعۇني ت.ت. دەپ قولدانىلىپ كەلەدى. بۇل قاعيدا قازاقتا كۇنى بۇگىندە  قولدانىستا بار. مۇستافا شوقاي، عابدوللا توقاي، تۇڭعىشباي ءال تارازي، انەس ساراي، يسلام جەمەنەي، وردالى قوساي، ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. بۇل ۇعىم باستاۋىن ادا (ي), ياعني اتا (ادا) دەگەن ۇعىمىمىزعا «ي» دىبىسىن جالعاعان جەردەن الادى، ياعني اداي اتانىڭ بالاسى، ۇرپاعى دەپ وتىر. قازاق شەجىرەسىندە ادايدىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرۋى، ادايلار ادام اتانىڭ دا، بۇكىل قازاقتىڭ دا كەنجەسى، «قاراشاڭىراق» يەلەرى دەگەن ءسوز. مۇنى مويىنداۋ دا، مويىنداماۋ دا اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى. اركىم ءوز ساناسىنىڭ، ياعني اقىلى مەن ءبىلىمىنىڭ جەتكەن جەرىنىڭ قوناعى بولماق.  ءبىلىمىڭ جەتپەگەن جەرگە «قوناق» بولا المايسىڭ. ماڭگى باقي «مەكتەپ پارتاسىنان دا» قالاتىن بولاسىڭ.

         ع.  الەم تاريحىنداعى اتتارى اڭىزعا اينالعان داي تايپاسى. كەيبىر تاريحشىلاردىڭ بۇگىنگى ادايلارعا قاتىسى جوق دەپ جۇرگەن دايلارى وسى. اقىل-ەسى دۇرىس جاندارعا سول ەجەلگى دايلاردىڭ قازىرگى قازاقتار مەكەندەگەن جەردى قونىستانۋى جانە داي اتاۋىنىڭ اداي اتا ەسىمىنىڭ قۇرامىندا بولۋى، ولاردىڭ تەگىنىڭ قازاق ەكەندىگىنىڭ ايداي ايعاعى بولماق. ەسكە ۇستا! ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس. «اتتىڭ (ادتىڭ) ورنىن تاي (داي) باسار» دەگەن ماقالدىڭ سىرى وسى. بۇگىنگى التاي ەلى، التاي تاۋى اتاۋلارىنىڭ دا شىعۋ تەگى وسى.

         د. اداي ەكى بۋىننان تۇرادى، اد جانە اي. اي – اسپاندا اي، جەردە ايەل (بايبىشە), نەگىزىنەن بۇل ەسىم ايەل ادامدارعا ءتان. ايگۇل، ايمان، ايجان، ايسۇلۋ، اينا، اينۇر، ايارۋ ت.ت. اي اسپاندا جەردى اينالسا، جەردە ايەل ەرىن اينالادى. دەمەك، ادايدىڭ  تاعى ءبىر ماعىناسى ەر ادام مەن ايەل ادام دەگەن ءسوز.

التى الاشتىڭ، ياعني بالىقشى رۋى اتاۋىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، اتاسى) - ال، ارى قاراي وسى تۇبىردەن الا (دالا مەن قالا), الاۋ (وت), العا، العي، الان، التا، التاي، التاۋ، الاتاۋ، الاش، التى اۋىل، التى الاش، الشىن ۇعىمدارى دۇنيەگە كەلدى. قازاقتىڭ ەسكى جىر-داستاندارىندا بۇل وڭىرلەر العيدىڭ الا ءشولى، العيدىڭ الا تاۋى، العي دالاسى دەپ جىرلانادى. دەمەك بۇل ءوڭىر الاشتىڭ اتاسى، ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ ۇلكەنى الاشا حان اتامىزدىڭ ەلى، ياعني بۇل وڭىرلەر الاشتىڭ اتامەكەنى. بۇنى الاتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنىڭ «حان ءتاڭىرى» دەپ اتالۋىنان دا كورۋگە بولادى. بۇنداي ءداستۇر قازاقتا ەجەلدەن بار. مىسالى، ماڭعىستاۋداعى قاراتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭدارىنىڭ ءبىرى وتمان (وت ادام), ماعىناسى الاۋ اتانىڭ بالاما اتى (الاۋ مەن وت سينونيم); شىڭعىس تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭدارىنىڭ ءبىرى مۇڭال شىڭى، حان بيىگى; قازاقتىڭ قاپ تاۋىنىڭ (كاۆكاز) بيىك شىڭدارىنىڭ ءبىرىنىڭ اداي شىڭى; التاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى اقتاۋ; وڭتۇستىكتەگى قاراتاۋدىڭ شىڭدارىنىڭ ءبىرى قازىعۇرت (قازىق جۇرت)  دەپ اتالادى.  العى، الدىڭعى، العاشقى (ەڭ ءبىرىنشى دەگەن ماعىنا بەرەدى), العي – قاز ادايدىڭ ەجەلگى ۇرانى، الاش (بۇكىل قازاقتىڭ ۇرانى), المان (المانيا، بۇگىنگى گەرمانيا ەلىن شەتەل قازاقتارى كۇنى بۇگىندە دە وسىلاي اتايدى), التاي تاۋى مەن ولكەسى، الىپ ء(الپى) تاۋى، ارى قاراي الىس، العىس، الىپ، الۋ، الماۋ ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

التاي،  كەندى التاي، ءور التاي، اسقار التاي، موڭعول التاي جايىندا تولعانساڭ، “التاي، التاي بولعالى نە كورمەگەن، كىمدەر كەلىپ بۇل جەرگە كىم كەتپەگەن” دەپ تولعاناتىن “اعاجاي التاي” ءانى ەسكە تۇسەدى. كوشپەندى تۇرىكتەردىڭ اتامەكەنى، ءيىسى تۇركىگە ورتاق التاي ولكەسى كىمدەردىڭ كوز قۇرتىنا اينالمادى. كىمدەر سۇعىن قادامادى. ىرگەسىندە وتىرعان ورىس پەن قىتايدىڭ قۇدايى بەردى. التايدى شامالارىنشا بولشەكتەدى. تۇركىنىڭ التىن بەسىگى  4-كە ءبولىندى. ءور التاي – وسپان بابامىزدىڭ 15 جىل اتتان تۇسپەي، جان الىپ، جان بەرىسىپ، قورعاماق بولعان التايى قىزىل كوز قىتايعا، التاي تۇركىلەرىنىڭ مەكەنى – ورىسقا، موڭعول التاي – گەوساياسي ويىنداردىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن موڭعولياعا، كەندى التاي – التاي ولكەسىنىڭ ءبىر تۇتامى عانا قازاققا بۇيىردى. بىزگە قاراستى قولىمىزداعى التىنىمىز كەندى التايدىڭ استاناسى –  وسكەمەن.  بۇگىندە ورىسى باسىم، سولجەنيتسىن مەن گورباچەۆتىڭ، جيرينوۆسكيدىڭ ورىستىڭ مەكەنى دەپ بايبالام سالاتىن وسكەمەنى – رەسمي قازاقتىڭ اتا مەكەنى بولسا، التايدىڭ وزگە وڭىرلەرى دە ەجەلگى قازاقتىڭ اتامەكەنى بولىپ تابىلادى.

        وسكەمەننىڭ تەگى جەمەنەيدەن (بۇزاۋدان) تارايدى. وسكەمەن ءسوزىنىڭ قۇرامىنداعى ەم ء(سوز ءتۇبىرى), مەن، ەمەن، كەمە دەگەن سوزدەردىڭ بولۋى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. بۇل اتاۋدىڭ تاعى ءبىر قۇپياسى بار. بۇل «مەنىڭ وسكەن جەرىم» دەگەن ءسوز. وزدەرىڭىز كورىپ تۇرعانداي «وسكەن» ءسوزى سىرتىندا، ال «مەن» دەگەن ءسوز ورتاسى مەن سوڭىندا تۇر. تاعى ءبىر ماعىناسى «مەن بۇل جەردە العاش رەت ەمەننەن (قاتتى اعاشتان) كەمە جاسادىم» دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل داۋعا جاتپايدى. ءسوز جاساساڭ وسىلاي جاسا. تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. بۇل تاريحتى جويۋ، اللادان عانا بولماسا، ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. بۇتكىل جەر بەتىندەگى ەجەلگى اتاۋلاردىڭ ءبارى وسىلاي، مەنىڭ اتامنىڭ (قازاقتىڭ) انا تىلىندە قويىلعان. بۇنى كەز-كەلگەن ءبىلىمدى، ياعني قازاقتىڭ انا ءتىلىن مەڭگەرگەن جان ارقاشاندا وقي الادى. ولار ءۇشىن ۋاقىتتىڭ شەكاراسى بولمايدى. ولار ەشقاشان تاريح ساحناسىنان كەتپەيدى.  «قازىر (قاز ءبىر، قاز ءپىر)»، ء«دال قازىر» جانە «بۇگىن» دەگەن ۋاقىت ولشەمدەرىنىڭ قازاقتىڭ جانە نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ جانە ونىڭ قاۋىمىنىڭ لاقاپ اتتارى بولاتىنى وسىدان. بۇگىنگى كۇن (نۇقتىڭ الدىنداعى قاۋىمدار سياقتى، نۇق قاۋىمى دا) وتەدى، ال قازىرگى ۋاقىت (قازاق) ەشقاشان وتپەيدى.  سول ۇشىندە اتالارىمىزدىڭ تاڭباسى ء«تىل» بولىپ، ولاردى بۇكىل الەم تاۋ بي، كوپ بي، قاس بي (كاسپي) دەپ، ال مىنا باتىستىقتار (ورىستار) دالدەپ تۇرىپ ەڭ العاشقى ءتىلى شىققاندار (تىلدىلەر، يازىچنيكي) دەپ اتاعان.

ون سەگىز مىڭ  عالام دەگەندەگى «عالامنىڭ» ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى), ياعني سولاردىڭ ءبارىنىڭ اتاسى «ال»، بۇزاۋ-جەمەنەيلەر سولاردىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى. جەتى اتا بولىنبەيدى. ءبولىنۋ سەگىز-سەميتتەردەن باستالادى.

تاريح تاعلىمى: بۇگىنگى تاڭدا ادامزاتتىڭ اتاسى مايمىل، ادامدار مايمىلدان جارالعان دەگەن ساندىراق ءىلىمدى دۇنيەگە اكەلگەن ءبولىنۋشى سەگىز-سەميتتەر تاۋبەگە كەلمەي الەم ەلدەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ وڭايعا سوقپايتىنى ايقىن. بىراق، ءبارى ءبىر اللانىڭ قالاۋىندا ەكەنىندە بىلە جۇرگەنىمىز ابزال.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz