Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Mәiekti 39928 3 pikir 21 Jeltoqsan, 2015 saghat 11:22

ALTAY ATAUY QAYDAN ShYQTY?

                                       

     «Altay – týrki әlemining altyn besigi»

Altay, Altay tau jýiesi - Aziya qúrlyghynyng orta túsyndaghy tauly ólke. Úzyndyghy batystan shyghysqa qaray 2000 shaqyrymgha sozylyp jatyr. Altay soltýstik-batystan ontýstik-shyghysqa qaray Batys Sibir oipatynan Goby shóline deyin jan-jaqqa taralghan. Ontýstiktegi tabighy shekarasy Qara Ertis ózeni men Zaysan kóli, al batys bóligi Saryarqadan Qalba jotasy arqyly bólinedi. Soltýstik-shyghysta Shyghys Altaydyng Shapshaly jotasy Batys Sayanmen jalghasady. Altay taulary 4 memleketting shekaralasqan territoriyalarynda ornalasqan:

Reseyde: Altay Respublikasy - Resey Federasiyasynyng qúramyndaghy Sibir fedarasiya okrugine kiredi.  Soltýstiginde Altay aimaghy, bastysynda Qazaqstan, ontýstiginde Qytay men Monghol,  shyghysynda Tuva men Haqasiya, soltýstik shyghysynda Reseyding Kemer oblysymen shekaralasady. Ortalyghy Barnauyl. Resey qúramyndaghy Altay atty toponimder: Altay Respublikasy — Resey Federasiyasyndaghy subekt; 

Altay ólkesi — Resey Federasiyasyndaghy subekt . 

Altay audany — Altay ólkesindegi munisipali. 

Altayskoe — auyl, Altay ólkesindegi Altay audanynyng әkimshilik ortalyghy.

Altay audany — Hakasiya Respublikasyndaghy munisipaldi bólimi.

Altay — Hakasiya Respublikasynyng Altay audanyndaghy auyl.

Altayskoe — Hakasiya Respublikasynyng Altay audanyndaghy kól.

Altay tauly okrugi — 1834—1896 jyldar aralyghyndaghy ontýstik-batys Sibirdegi әkimshilik-territorialdyq qúrylym.

Altay — Resey auyly, Kondin rayony, Hanty-Mansiy avtonomiyalyq okrugyndaghy ornalasqan.

Qytayda: Altay aimaghy — Qytay Halyq Respublikasy Shynjang Úighyr avtonomiyalyq audanynyng Ile Qazaq avtonomiyalyq oblysyna qarasty әkimshilik aimaq. Batysynda Shyghys Qazaqstan oblysymen, soltýstiginde Reseyding Altay Respublikasymen (Reseymen 2-retki shekaralasuy (52 km)), soltýstik-batys jәne batysynda Mongholiyanyng Bayan-Ólgey (450 km) Qobda aimaqtarymen shektesedi. Ákimshilik jaghynan 6 audangha (Shingil, Kóktoghay, Buryltoghay, Buyrshyn, Qaba, Jemeney), 1 qalagha (Altay qalasy) bólinedi. 2000  jylghy halyq sanaghy boyynsha, halqynyng 51,38 % qazaqtar qúraydy.

Altay qalasy — Altay aimaghynyng ortalyghy.

Múnaliyada: Múnaliyanyng (Mongholiya) batysy men ontýstik-batysynda Múnal Altayy (eng biyik nýktesi – 4374 m), Goby Altayy men Qangha (Hangay) taulary, elding ortalyq bóliginde Kentay (Hentey) tauly qyraty ornalasqan. Ontýistigi men ontýstik-shyghysynda Goby shóli sozylyp jatyr. Negizgi ózenderi – Selenga, Kerulen, Qobda. Múnal Altayyna: Bayan-Ólgey aimaghy, Qobda aimaghy, Altay aimaghy, Uvs aimaghy kiredi.  Elding batysynda halqy negizinen qazaqtardan túratyn Bayan Ólgey aimaghy ornalasqan.

Gob-Altay aimaghy — Elding ontýstik batysyndaghy aimaq.

Altay — qala, Govi-Altay aimaghynyng әkimshilik ortalyghy.

Altay — Gob-Altay aimaghyndaghy audan.

Altay — Bayan-Ólgey aimaghyndaghy audan.

Altay — Bayan-Ólgey aimaghyndaghy Altay audanynyng ortalyghy.

Qazaqstanda:  Altay kenti — Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy kent.

Kendi Altay — Tau-ken óndirisinde ýlken roli oinaytyn Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy Altay tauly okrugining resmy emes atauy.

Bizge qarasty qolymyzdaghy altynymyz kendi Altaydyng astanasy –  Óskemen. 

Týrki halyqtarynyng altyn besigi sanalatyn Altay óniri – erekshe aimaq. Ýstinen tórt elding — Qazaqstan, Mongholiya, Qytay jәne Reseyding shekaralary ótip jatsa da, taudyng tórt jaghyn týgel qonystap otyrghan negizgi halyq — qazaqtar.

Ózderiniz kórip otyrghanday, bir kezde Úly atalarymyz tu tigip, týtin týtetken altyn Altay taghdyr tәlkegimen qazir tórt bólikke bólingen, tórt elding iyeliginde. Alayda, ata qonys Altaydy qasterleytin bizding jýregimizdi eshbir shekara shektey almasa kerek. Biz onyng әrbir attam jerine, tauy men tasyna, suy men ormanyna, ondaghy óz atamekenderinde otyrghan qandas bauyrlarymyzgha jәne bәrimizge ortaq tektik (rulyq) shejiremizge mahabbatpen qaraugha tiyispiz. Ór Altaydyng keshegi týrkilerdin, býginde onyng úrpaghy, yaghny qarashanyraghynyng iyesi qazaqtardyng tarihy atamekeni ekenin aitudan jәne ony  aiday әlemge jar saludan eshqashan tanbauymyz qajet.

 «360 әuliyeli kiyeli Manghystau» san myndaghan jyldar boyy әlem astanasy boldy. Ol býkil әlem tarihynda «MAD (Maday, Maaday, Man Aday) patshalyghy degen ataumen hattaldy.  Osy patshalyqta adam balasy (Músa payghambar)  úly Jaratushy – Allany jәne onyng aqiqatyn tanydy. «Tory at (Taurat)» arqyly Adam balasy aq pen qarany, jaqsy menen jamandy, ótirik pen shyndy, әdilet pen әdiletsizdikti ajyrata bildi.

Olar: «Aspan men jer, ay men kýn

Qaranghy-jaryq, kýn men týn

Áuelden joldas nekeli

Fәny men baqy – ekeui

Ekeuining arasy

Alys bolsa eki eli» dep býkil filosofiyany tórt shumaqqa syidyryp, dala danalyghyn dәleldedi. Osy MAD patshalyghy atauynan býkil әlemge «mәdeniyet» degen úghym, sol Madtardyng «avtorlyq qúqyghymen» tarap ketti.  Býkil әlem elderi osy patshalyqtan «enshi alyp, otau tikti», osy ónirde bolyp ótken oqighalardy ózderimen birge Ata-babalarynyng shejire-dastandary arqyly ala ketti.

Mysaly, Qyrghyzdar «Manas» dastanyn ala ketse, Qonyrattar «Alpamys batyrdy», Tuva halqy «Alyp Maaday» eposyn, Buryat, Saha-Yakut, Altaylyqtar «Maaday – Qara», Ázirbayjandar «Dadam Qorqyt» dastandaryn, parsylar «Avestany» t.t. ala ketti. Ádebiyeti men mәdeniyeti, artynda qalghan mol mәdeniy  múralary kýni býginge deyin býkil әlemning «auzyn ashtyryp, kózin júmdyrghan» shumerler de ózderin «Qarabastar» dep ataghan. Olardyng da bastau alghan jeri Manghystau. Ol jer kýni býginde de «Qarabas» (Qaramandybas) dep atalady.  Osylaysha, býkil әlem elderining shejire-dastandarynda, jyrlarynda, anyz-ertegilerinde әlem mәdeniyetining alghashqy bastau kózi  saqtalyp qaldy.

«R.Berdibay týrki halyqtary eposyndaghy tarihiy-genetikalyq jәne tarihiy-mәdeny úqsastyqtardy taldap, «Dәde Qorqyt kitaby», «Manas», «Qozy Kórpesh - Bayan súlu», «Alpamys batyr»,  «Maaday-Qara», «Altyn aryg» epostaryndaghy ortaq saryndardy kórsetti, qazaq oqushylaryna saha, hakas, tuva, altay, úighyr, qyrghyz, ózbek, qaraqalpaq, týrikmen, tatar, bashqúrt, týrik, әzirbayjan, qúmyq, qarashay-malqar halyqtarynyng eleuli әdeby eskertkishterin tanystyrdy» [1, 169-b], - dep bagha beriledi. (Qazaq әdebiyeti Ensiklopediyasy).

Altay halqynda óte bay auyz әdebiyeti múrasy bar. Altaylyqtar ózderining jyr baylyghyn «Altay batyrlary» degen ataumen toghyz tom etip shygharypty.

Altaylyqtardyng tegi bizben bir ekendigi kez-kelgen úghymnan kórinedi. Mysaly, olar jyrdy da, ertegini de shórshek dep ataydy. Dauys kóterip aitudy qaylap aitu deu óte kóne úghym.  Jyrdy ertegiden aiyryp kórsetu ýshin qaylap aitar shórshek deydi eken. Sol «qaylaudyn» qazaq әnderining sonynda keletin «qayyrmamen» týbirles boluy bizding keltirip otyrghan tújyrymymyzdyng dúrystyghyn kórsetedi. Altaylyqtar jyrdy belgili әuen, yrghaqpen aitushyny qayshy dep ataghan... Al jyrdy qaylap (әndetip) aitudyng týrli dәstýri bolghan.

Altay epikalyq jyrlary qaharmandyq eposy tobyna jatady. Altay epostarynyng qazaq ertegilerimen tuys ekendigi aiqyn kórinedi. Qaharmannyng ajdahalarmen aiqasy, jer astynyng biyleushilerimen kýresi, batyrdyng qalyndyq izdeui men ýilenui, jat eldik handarmen sayys saryndary osyny dәleldeydi.

Qazaq ertegilerinde aitylatyn jeti qat kók, jeti qat jer degen úghymdar Altay eposynda jii kezdesedi. Batyrdyng atynyng kerek jerinde «til bitip» sóileui de, kenesshi boluy da «Batyrlar jyrynan» aumaydy. Sol sekildi jyr qaharmandary ang men qústyng tilin biletin bolyp kórinedi. Altay eposynda әsireleuding (giyperbolanyn) neshe atasy kezdesedi.

Osy aitylghan sipattar týgelge juyq Altaydyng «Maaday-Qara» atalghan jyrynan tabylady. Moskvadan SSSR halyqtary eposynyng seriyasymen shyqqan (1973) búl jyr Altay auyz әdebiyetining asa kórnekti eskertkishi bolyp sanalady. Jyrdyng aty «Maaday-Qara» bolghanymen, negizgi oqighagha aralasatyn bas qaharman Maaday-Qaranyng úly Kógedey-mergen. Epostyng birinshi bóliminde ghana Maaday-Qara men onyng әieli Altyn-Targhanyng qartayghan shaghynda búlardyng elin Qara-Qúla degen hannyng zorlyqpen basyp alghany aitylady. Jyrdyng eng ýlken bóligi Kógedey-mergennning tuu, eseng, ýilenu, jauyn jenip, múratyna jetu tarihyn aitugha arnalghan. Altay eposynyng keybir erekshelikterin anghartu ýshin jyrdyng negizgi kezenderine kidire keteyik:

Jyrdyng basynda Maaday-Qara elining beybit ómiri elestetiledi. Altaydyng «qoy ýstinde boz torghay júmyrtqalaydy» deytindey beybit qalpyn Qara-Qúla hannyng óktem ozbyrlyghy búzady. Ol «Jerding ýstin jemirgen, jetpis handy biylegen» jalmauyz delinedi. Ertektegidey onyng «jany» basqa jerde jasyruly bolady. Al búghan qarsy kýresetin jas batyr – Kógedey-mergenning sipaty erekshe әserli beynelenedi. Onyng «jýzi tolghan aiday, kózi Sholpan júldyzday, tili ot-jalynday, beline beson (elu), arqasyna alpys ýiir jylqy jayylghanday» dep madaqtalady.

Jas batyrdyng erjetkenin jýieli týrde sipattau da Altay eposyn basqa elder jyrlarymen ýndestiredi. Kógedeyding eki kýnde «ana», alty kýnde «ata» deuge tili keledi. Batyr balanyng besigi de, iyelengen qúlyny da, asynghan qaruy da erekshe bolyp kórsetiledi. Altay iyesining (bizdegi qaybiren qyryq shilten sekildi) kómegimen bala batyrdyng ghajayyp eseyi key tústa «Múnlyq-Zarlyq» oqighasyn eske týsiredi. Kógedeyding býkil Altaydy jalmaghan Qara-Qúladan qútyluy, nebir ghalamat tajal kedergilerden aman ótui, atynyng «aqyl qosuy» sekildi tústar ghajayyp ertegining dәstýrimen berilgen. Qara-Qúla býtindey biylep alghan Altay elining halin kórgen Kógedey bir sәtte jau zyndanynan shyghyp, eline diuana kiyimimen jasyrynyp kelgeni Alpamys batyrdan aumaydy. Basyna qauip tóngende Kógedey Tastaraqaygha (tazsha balagha) «aynalyp», eleusiz bolyp jýredi. Búl tús «Qozy Kórpesh-Bayan súlu» jyrynda Qozynyng qoyshy bolyp kiyinip, Qarabay eline kelgen jerin eske týsiredi. Qaharly Qara-Qúla hannyng әieli – jer asty әmirshisi Erlikting qyzy – Qara Taady basyna jeztyrnaq pen mystannyng zúlymdyqtary jiylyp berilgen. Elining azattyghy ýshin kýresken Kógedey mergen osynday ailaly, aibarly jaulardan kýshin, qulyghyn asyrady. Kógedeyding shekken beyneti bitpeydi. Endigi onyng qas jauy – siqyrshy, zalym әiel Qara-Taady bolady. Sonyng qúrghan toryna Kógedey talay ret ilinse de, aila tauyp qútylyp jýredi.

Kógedeyding Ayhannyng qyzy – Altyn Kózgige ýilenu jolynda kezdesken qiyndyqtar jyrda keng bayandalady. Qalyndyq izdeu saparynda Kógedeyge Tausoghar, Kóltausar, Jelayaq, Súrmergen, Saqqúlaq tәrizdi dostar kezdesedi. Osylardyng kómegimen Kógedey Ayhannyng qyz bermeu ýshin oilap tapqan neshe týrli qiyn syn jarystarynda jenip shyghady. Epostyng búl túsy qazaqtyng «Er Tóstik» ertegisine óte úqsas ekenin әrkim angharsa kerek... Ayhannyng elindegi toydyng kólemi men kórki orasan әsirelenip beriledi («Toqsan jylday toy toylau, jetpis jylday jyrghalu»...). Qyzyn Kógedeyge qimaghan Ayhan kóp qaraulyq jasaghanmen, ailasy iske aspay qala beredi («Er Targhyndaghy Aqshahan, Hanzadahan sekildi). Aqyrynda ata júrty – Altaydy óz qarauyna alghan Kógedey jer astyndaghy jauy Erlikti de óltirip, odan qysym kórgenderdi bosatady. Anyzy, qiyaly, shyndyghy, әsireleui aralas jyr әdiletting jenisimen ayaqtalady. Kógedey-mergen ózining batyr joldastarymen kókke úshyp, Jeti han (bizdegi jeti qaraqshygha úqsas) atty júldyzgha, onyng sýigen jary Altyn-Kózgi Altyn qazyq (temir qazyq) júldyzyna ainalypty-mys, Kógedeyding altyn-kýmis jihazy jerding astyna kómilip, maly Altayda qalypty-mys... Altay halqynyng «Maaday - Qara» atty әdemi anyz-jyrynyng qysqasha jelisi osynday. Derekkózge «Qazaq foliklorynyng tipologiyasy» (girniy.ru/metisa/Qazaq./part-4.html) atty maqala paydalanyldy.

Jyr oqighalaryn qazaq eposymen salystyrsaq, biz olardyng egiz qozyday úqsas ekendigin aiqyn angharamyz. Jyr joldarynyng yrghaghy da, úiqasy da jaghynan qazaq eposymen saryndas.

Epostyng bastapqy joly – «Alyptyng jýzi qyzyl órttey» degen tirkestegi «Órttey» degen siyaqty teneme sózder osy jyrda da, bizding shejire dastandarymyzda da óte keng qoldanylady.

Jyrdyng atauyndaghy Maaday – Qara,  Man Aday, yaghniy  «MAD» patshalyghy atauyn berse, jyrda kezdesetin epikalyq meken – Oighylyq pen Qighylyq – bizding Oiyl men Qiylymyzdy aiqyn kórsetip túr.

 Osy derekterdi ary qaray sabaqtar bolsaq, Altay tauy jýiesining eng biyik shyny - Aqtau (Múztau) (4056 m) dep atalady. Aqtau Manghystaudyng bas qalasy bolsa, Múztau – Búzaudyng balama atauy. Ekeuining «Úz» degen bir týbirden (bir atadan) bolatyny osydan.

Manghystauda Úlanaq, Qyr, Tenge, Qyzyl su, Qyzyl ózen, Bayandy degen toponomikalyq ataular bolsa, onda da Úlan, Úlaghan, Qyrlyq, Tenge, Qyzyl su, Bayan ólgey degen ataular bar.

Manghystauda Aqpan, Balyqshy, Búzau-Jemeney, Tobysh, Múnal (bәri Adaydan taraydy) degen rular bolsa, onda Aqtau atty tau, Balyqshy degen eldi meken, Búzau degen kól, Jemeney (audan men qala), Goby degen shól men aimaq, Múnaliya atty el men dala bar.

Tauly Altaydaghy býkil әlem boyynsha eng tereng kól Búzau (Teleskoe), basty ózen Qatyn (Katuni), ózge ózender By (Biya), Shu (Chuya), jәne Arghyn (Argut) dep atalady. Qysqasy ondaghy ejelgi ataulardyng bәrin qazaqy ataular dese bolady.       

Manghystaulyq Qaz Adaylardyng shejire-dastandarynyng barlyghynda derlik óte kóp qoldanylatyn Epikalyq sandar: jeti, toghyz, qyryq, alpys, jetpis, toqsan Altay jyrlarynda óte jii qaytalanyp otyrady.

Al, Ayhan, Jetihan (Jeti qaraqshy), Altyn qazyqqa (Temir qazyqqa) kelsek, búl úghymdardyng bәrining avtory Adam atanyng qarashanyraghy Qaz Adaylar, yaghny býgingi Adaylardyng ata-babalary. Áytpese, Adaydyng «bes jýirigi» atanghan jyr dýldilderining biri Aqtan Kereyúly (1850-1912):

           «Men Adaydyng Aqtany

           Sóilegen sózim taqtaly.

           Áriden beri sóilesem

           Olda ózimning mereyim.

           Tughan aigha at bergen, (Aspandaghy aigha «Ay» dep, at qoyghan mening atam Aday dep otyr).

           Aq qaghaz ben hat bergen (Aq qaghazdyng da, hattyng da, jazudyng da avtory solar).

           Eki erin men til-tanday

           Sóilesin dep jaq bergen. (Alghashqy tili shyghyp sóilegen de solar).

Aytqan sózge týsinbes

Adamnyng myisyz aqymaghy», — dep jyrlamaghan bolar edi (Jyr-dariya «Manghystaudyng aqyn jyraulary» Aqtau-1995. 159 bet);

Al, Reseyge qarasty Altay ólkesining ortalyghy Barnaul qalasy atauynyng shyghu tegine kelsek:

«216. Múnal shyndyghy boyynsha, bizde noyandyq shen – beki qoyatyn dәstýr bar. Bodanshardyng ýlken úly Barynnyng túqymdary osynday shenge ie bolghan...» (Múnaldyng Qúpiya shejiresi. 154 bet.) Manghystaudaghy Jetibay kenti (Qaraqiya audany) men Shetpening (Manghystau audanynyng ortalaghy) arasyndaghy eldi meken kýni býginde de sol dәuirding tiri kuәsindey «Beki», sol siyaqty Kaspiy – Aral aimaghy Jem ózeni boyynda Kazbek degen jer, qazirgi Gruziyanyng Alandar elindegi (soltýstik Osetiya) tau men eldi meken «Kazbek», yaghny Qazaqtyng begi dep atalady.

Sol Bodanshar múnaldyng (sol zamanghy jazbalardyng bәrinde de Bodanshardyng tegi Múnal dep jazylghan) ýlken balasynyng auylynan Barnaul (Baryn auyl) degen toponomikalyq atau qaldy.

Qala Altaydyng soltýstik-shyghysynda ornalasqan, 2014  jylghy sanaq boyynsha 819 000 adamdy qúraydy. Býgingi Barnauyldyqtar (Reseylikter) Barnaul degen sózding qaydan shyqqanyn birde-biri týsindirip bere almaydy. Sebebi, búl atau olardiki emes. Atasy, balasyna at qoyarda, onyng maghynasyn tek sol Atalary ghana biledi.

Búghan dәlel retinde «Asyl anyzgha» jýgineyik:

Shynghyshan tórt úlyna ýles bólip bergende: «243. Shynghyshan odan әri bylay dep jalghastyrdy: ...Shaghataygha – ýsheuin: Qarashardy, Mónkeni jәne Ýdeng Adaydy».  

Shaghataygha bólingen Qarashar noyan osy Shynghyshan qúrghan alyp imperiyany qúlatqan Ámir Temirding (aqsaq Temirdin) babasy bolatyn. Ol 1221 jyldyng 22 qazan aiynda Irannyng Nishapur qalasyn alu kezinde qaza tapty. Al, Ámir Temirding ózi Shynghyshan әuletining kýieu balasy, tuystyq jaghynan Shynghys hangha toghyzynshy atadan baryp qosylady, yaghny Ámir Temir de, Shynghys handa Bodanshar Múnaldyng úrpaqtary. Bodanshar Múnal – Qabysh Batyr – Menin Tudyng – Qashuyn (Barlas ruy tarady) – Barul Aday...Qarashar noyan... Ámir Temir.

Baryn auyl (Barnaul),  Barlas ruy, Barul Aday - búl Aqsaq Temir shyqqan rudyng aty.

Búl jayly Ózbekstannyng kórnekti jazushysy Berezikov E.E. ózining «Velikiy Timur» atty roman-hronikasynda bylay dep jazady. «Ámir Temir, sen esinde ústa, eshqashan úmytpa. Sen Temir Taraghaydyng balasysyn, al Taraghay - әmir Barghúlaydyng balasy, Barghúlay - әmir Ilynghyzdyng balasy, Ilynghyz – Bahadurdyng balasy, Bahadur – Anjal Noyannyng balasy, Anjal noyan – Suyinishting balasy, Sýiinish – Erdamshy Barlastyng balasy, Erdamshy Barlas – Qarashar noyannyng balasy. Al Qarashar noyan bolsa Shynghyshannyng tumalasy» (56 bet).

Osy tarihy jaghdaylargha atalarymyzdyng qanday bagha bergendikterin saralaytyn bolsaq, kez kelgen tarihtan sәl-pәl bolsa da habary bar jandar myna jaghdaydy angharary sózsiz: Shynghys han jayly qazaq shejiresi birde-bir artyq sóz aitpaydy. Ony han, qaghan (әlem biyleushisi), әulie dep әspetteydi. Al, Aqsaq Temirge atalarymyz onday qúrmet kórsetpeydi. Myna kórshi ózbekter ony Ámir Temir, Saqypqyran, Kóregen dep qúrmetpen atasa, bizding atalarymyz ony jay ghana auyl, ýiding ayaghy aqsaq tentek balasy siyaqty Aqsaq Temir dep ataydy. Demek, adam balasy dýniyege keledi, óledi, ólgesin úmyt bolady. Tek eki adam ghana mәngi ólmeydi: birinshisi elin jaqsylyqqa jaqyndatqan adam, ekinshisi elin sorlatqan adam.   

Altayda Onghy Aday (Onghyday) degen toponomikalyq atau bar. «Múnaldyng Qúpiya shejiresinde» aitylatyn Shynghyshannyng bala kezden ýsh ret anttasyp dos bolghan, keyinnen sol ónirdegi 13 taypa elding barlyghy birigip han saylaghan Jamuqanyng tegin Tayshuyt demeushi me edi. Sol Tayshuyttyng da (Dayjuyt) tolyq maghynasy Day júrty. Jamúqanyng tegi Tobysh. Búl Adaydyng toghyzynshy buyn úrpaghy. Sol shejire de Jamúqanyng ruy Jajir Aday – Jadyran dep aiqyn kórsetilgen. Jadyran atty ru Qaz Adaydyng rulyq shejiresinde Tobysh-Oraz-Alyp-Shegem-Babyq-Júmaghúl-Úlghay-Bodat-Jadyran bolyp taratylady. Búl bayaghy Ý ghasyrdaghy Rimge deyin biyligin jýrgizgen Edil (Europada Attila degen atpen belgili) patsha shyqqan el. Sol Attilanyng tikeley úrpaqtary Manghystau da Qarash degen ru atymen kýni býginde de ghúmyr keship jatyr. Sol jerdegi taypalardyng Shynghyshandy han saylamay, Jamúqany saylaghandarynyng da syry osy. Tobyshtar Aday atanyng toghyzynshy buyn úrpaghy. Shynghys qaghan tuynyng toghyz shashaqty bolatynynyng da syry osy.

Mongholiya Altayy – Goby Altay aimaghy, ondaghy shól dala Goby shóli dep atalyp,  Goby men Tobyshtyng týbirles (bir atadan) bolatyny osydan. 

Al, Múnal (Monghol) búl Aday  Atanyng onynshy buyn úrpaghy. Ol jerdegi Onghy Aday (Onghyday) degen toponomikalyq ataudyng bolatyn sebebi osy.

Qorytyndy: MAD, Maaday, Man Aday, Man Ata, Maday (Matay), Madiyan bәri sinonim sózder bolyp tabylady. MAD - Maadaydyng qysqartylghan núsqasy. KSRO (SSSR) degen siyaqty. Man Atanyng molasy Manghystauda kýni býginge deyin saqtalghan. Sol búrynghysha Man Ata dep atalady.

Al, Qaragha kelsek: «Býkil Saq, Kýn (Ghún), týrik halyqtarynyng qara shanyraghy Qazaq halqy, sol siyaqty qazaqtyng qara shanyraghynyng iyesi Bayúly – Adaylar sol ejelgi Kaspiyding jaghasynda әli otyr. Aral, Kaspiy ónirinen bastap, sonau Rimge deyingi úlan ghayyr aimaqtaghy jer, su, tau, el, eldi meken ataularynda Qazaqtyng kishi jýzine kiretin ru, taypa ataulary túnyp túr. Kóbi kýni býginde de sol ejelgi ataularymen atalady. Kýn biyleushilerin (Edil patsha olardyng arghy ata-babalary men úrpaqtaryn) Qarakókting túqymy dep ataghan. Mysaly, «Jasasyn Adaker bahadur! Adaker ordabasy bolsyn! Edige de qarakókting túqymy. Endeshe, Adaker han saylansa, dәstýr-saltqa qayshy kelmeydi» (Túrsyn Júrtbaev Dulygha 2. 59 bet). «Múnaldyng Qúpiya shejiresinde» qazirgi Múnaliyadaghy Sengir ózenining bastauyndaghy aimaq, «Qara jýrekting Kók kóli», yaghny qarakók dep atalghan. Sol taudyng aty «Qara jýrek», kólding aty «Kók» dep kýni býginde de atalady.  Al, endi osy qarakókting týsin týstep, tegin anyqtaytyn bolsaq, onyng negizgi tarihy otany Manghystau men Altay (Maaday-Qaranyng úlynyng aty Kógedey (Kóke Aday ekenin eske alynyz)  ekenin kóremiz. Sebebi, adaylardyng qys qystauy Manghystaudyng tenizge súghynghan aimaghy Qaraghantýp, Qaraghan týbek,  Týpqaraghan dep atalsa, sol týbekke jalghasqan tau Qaratau, odan ary Manghystaudyng Qara oiy, odan ary qyrgha kóteriletin jer Qaraghan bosagha dep atalady. Búdan shyghatyn qorytyndy Edil patsha da, Shynghys hannyng arghy atalary Qara hannyng da, Ógiz hannyng da tól úlysy osy Aral-Kaspiy aimaghynan, atap aitqanda Manghystaudaghy Týpqaraghannan bastau alghan. Býginde ol jerge Týpqaraghan audanynyng ortalyghy Fort-Shevchenko (ejelgi atauy Aq Ketik) qalasy ornalasqan. Osy aitylghandardyng toponomikalyq aighaqtamasy retinde aitarymyz, Qaraghan týbekte «Qangha baba» degen tarihi, sәulet nysany men «Qaraghan әuliye» degen kiyeli nysan bar. Ekeui de kóne keruen joldyng boyynda ornalasqan. Odanda basqa Bozashy týbeginde Qara әuliye, Qarabaraqty әulie (Qyzan, Aqshymyrau aimaghynda), Qaraghashty әulie (Qaraghashty әulie Manghystauda ekeu, bireui Qaraghan týbekte, Fort-Shevchenko qalasynan shyghysta 47 km. jerde, Bórli ónirinde. Ekinshisi Qarataudyng shyghys bet túsyndaghy «Kýiek joldyn» boyynda), Qaraman ata (Qaraman әulie kesenesi Shetpeden 35 km. jerde, Beki eldi mekenining batys jaghyndaghy Qandybas qyrqasyna jaqyn jerde), Qaraqiya әulie (Qaraqiya oipatynyng týbinde) jәne osylar siyaqty Manghystau men Ýstirtting әr jerinde Qarabýgije, Qaraoba (ekeu), Qaratash, Qarashasaura, Qaraghash, Qaratam (ýsheu), Qaraghanjal, Qaramola (tórteu), Qarabaqty (ekeu), Qarakóz, Qarashymyrau (ýsheu), Qaramúrat, Qaraoyyq, Qaraqisu, Qarashoqy, Qarakýmbet, Qaratóbe, Qarashala, Qarghalytam, Qarazym, Qarabaraq, Qaramay, Qaraqoja, Qaraudan, Qarasha, Qarashelek әulie atty kiyeli oryndar bar. Odan ary Qarabatyr búlaghy, Qaraýlek qúdyghy (Qyzannan 33 km. jerde), Túshyqúdyq aulynan batysta 35 km. jerde Qarazym atty kóne әulie (qorym), Qaraton (Qaradón) atty jer, Qarajanbas, Qaramandybas, Qaramandysor, Qaramandy, Manghystaudyng Qara oiynan qyrgha shyghatyn jol Qaratýie, Qaraghan-bosagha, Kendirli qúmymen Kendirli sorynyng ontýstik jaghyndaghy Qaramaya-Qarashek, Atyrau oblysynyng Manghystau oblysymen irgeles jatqan Saryqamys kentinen 15 km. jerde Qaraqúm atty sor men Qaraqúm atty qúmdy massiyv, Qaraqúm atty eldi meken, Qaraqúdyq degen jer, Qara Tóbe degen tóbe, Qaratýley degen sekseuil toghayy, Qarabaraqty degen oi, tauly Manghystaudaghy Jynghyldy auylynyng ontýstik jaghynda 8 km. jerde, ontýstik Aqtau jotasynyng ýstinde «Qaraqoja әuliye» degen beyit, Manghystaudyng shyghysynda Qarabúghaz atty jer bar. Qaraghan bosaghadan shyqqasyn kósh joly jaz jaylaudyng birinshi nýktesi qazirgi Aqtóbe oblysy jerindegi ózen Qara Qobda, osy ózenning bastau alatyn tauynyng aty Qaraghan tau,   ekinshi nýktesi Saryarqadaghy úlan-ghayyr aimaq Qaraghan (búl kýnderi Qaraghandy oblysy) dep atalady. Odan ary Syr óniri Qaratau jәne eski qala orny Qaraqorymgha tap bolasyz. Sol siyaqty, qazirgi Altay, Múnal dalasyndaghy Bayúly tauynyng baurayyndaghy 70-80 shaqyrym aimaghy Qara dala, Kerilgen ózenining sol jaq aiyryghyndaghy ózen Qara su, sol Múnal dalasyndaghy Toly ózenining jaghasyndaghy qalyng jynys Qara orman, sol daladaghy eski qalanyng orny Qaraqorym dep atalady. Al «kók» termiynine kelsek, kók aspan, Kók tәniri men Kók bórige  qosymsha   «Aral men Balhash» atty kók kólder bar.   Búdan shyghatyn qorytyndy Edil patsha iyelik etken alyp memleketting aty «Qazaq» dep atalghan jәne onyng memlekettik tili qazaq tili bolghan. Al olardyng Gýn, Gunn, Hún, Hun, Hunnu, Hunnu, Ghún, Hún dep jazyp jýrgenderi, Ógiz qaghannyng taq múrageri Kýn han atamyzdyng atynan shyqqan. Osy qaptap ketken Qaralardy ary qaray týgendeytin bolsaq, Atyrau oblysynda Qarabau; Aqtóbe de Qarabútaq; Oral da Qara tóbe; Qyzylorda da Qarakól; Jezqazghan da Qarajal; Qaraghandy da Qarqara, Qaraghayly; Aqmola da Qarabúlaq, Qaratal,  Qaraqasqa; Semeyde Qarauyl; Shymkentte Qarabúlaq; Almaty da Qarasay; Qyrghyz elinde Qara-su, Qara-Qúlja, Qara-Qabaq, Qara-myq, Qaraqolqa, Qarasay, Qarauyl tóbe, Qara-balta atty eldi mekender; Aqtóbe oblysy jerinde Qaratoghay atty ózen, Aral manynda, yaghny Amu men Syr atty eki ózenning arasynda Qaraqúm atty ýlken qúmdy massiyv; Qaraghandy da Qarasor atty kól; Týrikmenstanda Qarazym (Horezm) atty ólke; Tәjikstan da Qarakól atty kól, Qarasu atty ózen; Ózbekstan da Qaradariya atty ózen; Qyrymda Qara teniz atty teniz; Týrik elinde Qara, Qaraman, Qarakese, Qarahisar, Qarabuk, Qarapyqar atty eldi mekender men Qarasu atty ózen, Ankaranyng batysynda Qarajataq atty ólke; Ázirbayjanda Tauly Qarabaq;  Qaraqalpaq, Qarashay atty últtar bar. Erterekte Qazaqtar qytaylardy Qaraqytay, qypshaqtardy Qara Qypshaq dep ataghan.  Onyng ýstine Aziya kartasynan teniz dengeyinen 8611 metr biyiktiktigi bar Qaraqorym tauy men Qaraqiya aralyn tabasyz. Jalpy әlem  kartasynda (Atlas) sóz týbirinde Qara degen ataumen atalatyn 878 toponim bar. Al, kartagha týspegeni qansha ma? Osy býkil әlemdi jaulaghan Qara-Qarakókterding bәrining bastau alghan jeri jogharyda kórsetkenimdey Manqystau men Altay bolyp tabylady. Búl Qaraghannyng týbi dep atynyng ózi-aq aityp túrghanday daugha jatpaytyn tújyrym. Demek, búl kezinde bastauyn Týpqaraghannan (Qaraghantýp, Qaraghantýbek) alyp, keyinnen býkil әlemdi biylegen Qaralar (Qarahandar) әuletining tegi qazaq degen sóz.

Ózderiniz kórip otyrghanday, osy enbekte kóptegen jer, su, tau, eldi meken ataulary, negizinen Altayda, Syr ónirinde, Aral – Kaspiy, onyng ishinde әsirese Manqystau ónirinde әsem әnning qayyrmasynday bolyp,  birin-biri ýnemi qaytalap otyrady. Búnyng negizgi sebebi, osy ónirlerdi mekendegen (qystaghan) elderding bәri bir halyq, Alash úrpaqtary. Men osy birin – biri qaytalap jatqan eldi mekenderdi zerdeley bastaghannan, negizgi eki mekenning (Syr men Manqystau) qaysysy negizgi orda (týp qazyq) degen súraqqa jauap izdegenmin. Búl súraqtyng jauabyn atalarymyz jogharyda kórsetkenimdey, týbekting atyn Manqystau, osy Manqystaugha Qarashanyraqtyng (bas ordanyn) suretin salyp, atyn óshpestey etip Manghystaudyng eng týpkirine Týpqaraghan (Qaraghantýp, Qaraghan týbek, Qaralardyng týbi), oghan jalghas taudyng atyn Qaratau, osy Qarataugha jalghas oidyng atyn Manghystaudyng Qara oiy, osy oidan Qyrgha (Ýstirtke) kóteriletin jalghyz joldy  Qaraghan bosagha (Qara týie) dep aishyqtap-aq jazypty. 

Búny azsynsanyz Manqystaugha  Qara-Man atamyzdyng atqa mingen beynesi de tolyqtay surettelgen. Qarajanbastyng tenizge súghynyp túrghan jeri shynynda da suyr atqa (Qazar (qazaq) tenizine) minip otyrghan adamnyng janbasy, al Aqtau baghytynan Taushyqqa jaqyn jerdegi tenizding qúrlyqqa súghynghan jeri adamnyng shatynan (bútynan) ainymaghandyqtan Shat dep qoyylsa, Qaramannyng keudesi (jýregi) Jetibay men Shetpening arasyndaghy Beki men Qaraqiya oiynyng orta jerindegi Qaraman ata atty alqappen osy atamyzdyng atyndaghy әulie qorymy bolsa, basy Jetibay men Janaózenning ortasynda Qaramandybas, yaghny Qaralardyng basy dep atalady.  Qaraman atamyzdyng qolynda qúryqta bar. Ol jer teniz jaghasynyng Aqtau men Ózen qalasy arasynda, tura Jetibaydyng túsynda, kýni býginde de Qúryq (Qaraqiya audanynyng ortalyghy) dep atalady. Al, ainalasynda Qúlandy atty birneshe toponim bar. Sonyng biri osy Qaraqiya audanynyng aumaghynda, Qúryqqa jaqyn jerde ornalasqan. Endi búghan sanasynda sanlauy bar adam dau aitpasa kerekti. Sonda ejelden bergi qazaqtyng ata mekeni Qapqaz (tau), Qazar (teniz) jәne Manqystau (jer) atty toponimnen Qazaqtyng úly tauy Qapqazdyng baurayynda, suyr atqa minip, qúryqpen qúlan aulap jýrgen «Qargha boyly qaztughannyn» (Qazaqtan tughan qazaqtyn), yaghny Qaraman atanyng beynesin kóremiz. Mine, atalarymyz tarihty osylay jazghan. Tarih jazsang osylay jaz. Tarihty búlay jazu qazaqtan basqa esh bir elding qolynan kelip kórgen emes. Sondyqtan da olardyng tanbalaryn «Til»   jәne ózderin Qas by (Qaz bi, Kaspiy) dep ataghan.

Býgingi ghylymy ainalysta alghashqy adamdar Altayda ómirge kelip, әlem mәdeniyeti sol jerden taraghan delinedi. Olay emes ekenin Altay degen atauynan da aiqyn kóre alamyz. Búl mәseleni bizge sheship beretin de osy sózding ózi. Altay qysqartylghan sóz. Balama maghynasy Alghy (aldynghy, alghashqy) tay. Al Tay bolsa jylqynyng eki jasar qúlynynyng atauy. Taydyng aldynda Qúlyn (qúlynshaq) men sol qúlyndy dýniyege әkelgen Baytal men Ayghyrdyng bar ekenine menimen eshkim talasa qoymas. Olardyng bәri Manghystauda dýniyege kelgen. At (qazan at) degen atau Qaz Aday qauymynyng balama atauy. Býgingishe aitqanda «Avtorlyq qúqyq» saqtalyp otyr. Altay ata emes. Búl esimge ata sózi qosylyp aitylmaydy. Biraq, sóz qúramyndaghy Al «alghy, alghashqy, aldynghy) týbirine qarap Aldynghy alty elding (Alashqa jatqan alty eldin) mekeni ekenin kóremiz.

Aziyaeuro (euroaziya) kenistigindegi býkil týrki halyqtary  epostarynda er qanaty – jýirik at pen halyq qamqory bolghan bahadýr-batyr teng dәrejeli, bastas túlghalar retinde tel suretteledi. Kóne epos keyipkerleri – bas qaharmannyng aty ózimen birge tize biriktirip jýrip, erlik jasaydy. Bir ghajaby, epos jasaushy jyrshy-jyraular búl mәselege erekshe nazar audaryp, airyqsha kónil bóledi. Óitkeni, jýirik at – batyrdyng jebeushisi, jol bastaushysy, dosy әri aqylshysy. Qanatty túlparynyng aitqanyna qúlaq aspau – eposta batyrdy sansyz sәtsizdikterge úryndyryp otyrady. Qaharmandyq epostarymyzdaghy batyrdyng jaugha minetin atynyng beynesi kópqabatty jәne san qyrly. Yakut-saha halqynyng әigili “Olonho” jyrynda batyrdy Baytal-Qúdaydyng balasy dep te suretteytin motivter kezdesedi. Múnday motiv bashqúrttardyng “Búzanshy batyr” jyrynda da sol qalpy úshyrasatyndyghy eriksiz tanghaldyrady. Kóptegen epostarda arghymaq-qúlyn men bala-batyr jas kýninen birge ósedi. Mysaly, qyrghyzdyng “Manas” eposynda Almambet pen Saryala, Altay halqynyng “Maaday Qara” eposynda Kógudey mergen tórt qúlaqty biyeden tughan qúlynmen birge ósip, keyin mergenning jaugha minetin atyna ainalady. “Kórúghly” jyrynyng kóptegen núsqalarynda týrkimenderding Kórúghly batyry da Ghirat atpen bir eneni tel emedi delinedi. Búl motiv qazaqtyng «Batyrlar jyrynda» tolyqtay kórinis tabady. Soyylghan attyng jaly, sýiegi men terisi de tabighat-anamen tildesip, kóshpendi ómir-salt tizginin ústanghan halyqtardyng naqty kulitterinen berik oryn alghan. Múnday kulittik jәne mifologiyalyq júrnaqtar epostarda da tamasha beynelengen. Yakut halqynda jýirik attyng qúiryghyn baqsy alqaqotan zikir kezinde paydalanady eken. Qazaqta qasiyetti qara qobyzgha eng jýirik degen jylqynyng qúiryghynan ishek taghatyn rәsim-joralghy bolghan. Búl da batyr-baqsynyng ilkidegi tútas túlgha kezinen qalghan atributtar ekeni bayqalady.

«At – erding serigi». «At – erding qanaty». At – Adtardyng «avtorlyq» qúqy. At qazaq dalasynyng adamnan keyingi ekinshi esimi. Ad pen At qazaq úghymynda birinen-biri ajyramaytyn egiz úghym. Mysaly, «Atyng kim?» dep súraymyz. «Atym pәlenshe» dep jauap beremiz. Olar ýnemi birine – biri balama retinde qoldanyla beredi. Ad – At, Ada – Ata, Adam – Atam, Aday – Atay, Day – Tay, Maday – Matay, Day júrty (Dayjuyt) – Tay júrty (Tayjuyt) bolyp aityla da, jazyla da beredi. «Adtyng ornyn Day basar» delinbey «Attyng ornyn tay basar» delinetinining de syry osy. Batyrlardyng jan serigi astyndaghy atymen, yaghny Atalarynyng aruaghymen syrlasatyndarynyng jәne olardy ýnemi qorghap jýretinderining syry osy.

Altay degen ataudyng ózi qaydan shyqty degen súraqqa jauap izder bolsaq, Altay birikken sóz. Tolyq maghynasy Aldynghy (alghy, alghashqy) Day bolyp oqylady. Tarih ta Daylar (Day-dahi, Massagetter, búl bayaghy Kirding basyn torsyqqa salyp, qaqpagha ilip qoyatyn Túmar hanymnyng eli) dep atalghan, Úly halyqtyng bolghanyn tarihtan shamaly da bolsa habary bar jandardyng bәri bilse kerek. Sol Day eshqayda joghalyp ketken joq. Bar-joghy Day degen sózimizdegi "D" dybysy "T" dep oqylady. Altay sózining shyghu tegi osy. Múny Manghystauda bilmeytin adam joqtyng qasy. Búl bizde eki sózding birinde qoldanylady. Mysaly, jogharyda aitqanymday Ad - At, Aday - Atay, Adam - Atam, Day – Tay, Mad – Mat, Maday - Matay t.t. bolyp kete beredi. Búl qaghida qazaq ta tek qana "D" men "T" dybysyna qatysty emes, qazaq ta múnday mysaldar óte kóp: Aua-Áue, Az – Áz, Tәz-Taz, Asan-Esen, Ad - Ád, MAD – MÁD (Madina, Mәdiyne, Mediyne), Asyl - Ásil, Asem - Ásem, Aja - Áje, As - Ás, Ary - Ári, Aq - Ák, Baz – Bәz, Qazir – Kәzir, Manqystau-Manghystau, Janbyr-Janbyr, An-An, Man-Man, Qas biy-Kaspiy, Osh - Os, Qosay - Qoshay, Qús - Kýsh, Ghún - Kýn, Qosay Núq - Qos nýkte, Din-Diyn, Bir-Pir, Qaz-Qas, Qaz biy-Qas bi, Qazsaq-Qassaq t.t. bolyp kete beredi. Jalpy múnday mysaldardy ondap, jýzdep, myndap keltiruge bolady.   

Taghy bir núsqa da әlem mәdeniyetining bastauy Ýndi Ariyler delinedi. Olarda Altay siyaqty alghashqy bola almaydy. Ýndining sóz týbiri - ýn. IYә, iә kәdimgi dauys. Sebebi, ýn óz-ózinen shyqpaydy. Onyng aldynda ýndi shygharatyn til bar. Eng birinshi bolyp Adam atamyz ben Aua anamyzdyng tili shyqqany eshqanday daugha jatpasa kerek. Al, til bolsa Qaz Adaylardyng bas tanbasy. Býkil әlem elderining olardy «Til tanbaly Adaylar», Qas biyler (Kaspiy tenizi atauynyng tegi osy) deytinderi osydan. Búlar býgingi Qaz Adaylardyng Man (Adam) atamyzdyng qarashanyraghy ekendigin aighaqtaytyn basty dәlelderding biri.

Búl tújyrymymyzdyng Manghystaudaghy toponomikalyq aighaqtamasy «Dauysty» atty birneshe toponomikalyq ataulardyng boluy.

Atam Qazaqtyng rulyq shejire deregi boyynsha ýsh anadan tughan qazaqtyng ýlken balasynyng attary aityp túrghanday Úly jýz – Agha arys (45 tanbaly), orta jýz – Janarys (35 tanbaly, kenjesi kishi jýz – Bekarys (25 tanbaly) delinedi. Kishi jýzding ýlkeni alty ata Álim (6 tanbaly), ortanshysy jeti ata «Jetiru» (7 tanbaly), kenjesi on eki ata Bayúly (12 tanbaly). On eki Ata Bayúldarynyng ýlkeni Alasha, kenjesi Aday.

Shejire deregi Kishi Jýzdi Alshyn jәne Kenshin dep ekige de bóledi. Kenshinge «Jetirudy» jatqyzady.

Jetiru demekshi, Rim (Italiya) imperiyasynyng negizin qalaghandar Alshynnyng (Alashtyn) osy Jeti ruy. Búl olardyng tarihynda da taygha tanba basqanday bolyp, «Etruriyler» dep jazuly túr.  Rim qalasynyng qaq ortasynda  Rem men Romulgha jәne qanshyq qasqyrgha arnap eskertkish qoyylghan.

Týsinikteme: Bóri (qasqyr) Alshynnyng laqap aty. Rem men Romuldyng – Jemeney jәne onyng úrpaghy Jomartpen týbirles bolatyny da osydan. Jemeney men Jomart Adaydyng altynshy nemeresi Búzaudan taraydy. Evreyler men arabtar (semitter) Búzaudyn  Jemeneyinen bólinedi.

Aday shejiresi qazaqtyng kóptegen qarapayym rularynyng shejiresi emes, Adam atanyng shejiresi. Shejire deregindegi, Adaydyng Qazaqtyng rulyq jýiesining eng sonynda túrghan sebebi de osy. Búl Qaz Adaylardyng Adam atanyng qarashanyraghynyng iyesi ekendigin bildiredi.

Ad (At), Ada (Ata), Aday (Atay), Adam (Atam), MAD (Mәd, Mat, araptyng Meke, Mәdiynesi men orystardyng anasyn «Mat» deytinderi osydan), Maaday, Maday (Matay), Day (Tay) degen ataulardy (el esimderdi) dýniyege әkelgen býgingi Qaz Adaylardyng ata-babalary, yaghny olar osy úghymdardyng bәrining «avtory». Býgingi Qaz Adaylar Adam atanyng qarashanyraghynyng iyesi bolyp tabylady. Sondyqtan da, Adam ata úrpaqtarynyng 70 000 jylghy shejire-tarihy Aday ata úrpaqtarynyng arasynda saqtalyp otyr.

Altaydyng taghy bir maghynasy alty Ay. Alty sanynyng Balyqshy atamyzdyng laqap aty, yaghny sandyq atauy ekendigin eskersek, búl úghymnyng negizgi maghynasynyng Balyqshy Aday ekendigin kóremiz. Balyqshy Adayda birinshi bola almaydy. Sebebi, Balyqshy atamyzdyng aldynda Aday atamyz, onyng eki balasy jәne tórt nemeresi bar. Ejelde qalany balyq dep ataghan. Mysaly, qazirgi Pekindi (qytaydyng astanasy) bizding atalarymyz Hanbalyq dep ataghan. Endi osynyng qasyna Balasaghúndy da (Balyqshy Saq Kýn) jәne Balyqshy atauy týbirining «Bal (bala)» ekenin qosyp qoysanyz tipti de janylyspaysyz.

Alty, alpys, alty jýz, alty myn, alty myng alty jýz alpys alty t.t. bәri osy Alashqa jatqan alty elding sandyq ataulary. Ol zamandarda býkil әlem elderi bir memleketting qúramynda, bәri bir atanyng úrpaghy ekendikterin aiqyn sezine otyryp tatu-tәtti ghúmyr keshken.

Sizderding menen múnyng aighaghy qayda dep súraytyndarynyz aiqyn. Búnyng da jauabyn bere keteyin. Býtkil jer sharynyng týpkir-týpkirinde qaptata salynghan alyp piramidalar bar. Sol piramidalardy da salghan bizding atalarymyz. Oghan Egiypet piramidasynyng ishindegi bólmening qabyrghasynan tabylghan «dombyra men Adaydyng «til tanbasy» tolyqtay kuәlik ete alady. Endi osynyng ýstine Kair (Egiypet) múrajayyna qoyylghan Tutanhamonnyng (Egiypet perghauyny, mýrdesi piramida ishine jerlengen) bala kezinde oinaghan oiynshyghy qoydyng asyghy jәne piramidalardyng eng biyik shynynyng Adaydyng tanbasy «jebemen» sәikes keletindigin  jәne Qúran Kәrimde Perghauyn әskerining «qazyq» dep atalghanyn qosynyz.

Jer betinde әlemge әigili piramidalar kóp. Olardyng sanatyna Qytaydyng Sian jazyghyndaghy piramida, Meksikanyng Yukatan jazyghyndaghy Kukulkan piramidasy, Andadaghy Norte-Chiko mәdeniyeti piramidalary jatady. Osy piramidalardyng ishindegi eng әigilisi jogharyda aitylghan Egiypettegi Gaze (Qaz) piramidalary. Ghalymdardyng dәleldeuinshe osy piramidalardyng bәri bir mezgilde salynghan. Osy piramidalar songhy kezde «úiqydan» oyanyp, bәri de aspangha sәule (jaryq) shasha bastaghan. Búghan týsinik beruge ghalymdardyng bilimderi jetpeude.

Jaqynda osy piramidalardy zerttep jýrgen ghalymdar  piramidalar shoghyry ornalasqan ara qashyqtyqtyng aralary 6666 km. ekendikterin jariyalady.

Demek, on segiz myng ghalamnyng da, sonyng ishindegi sanaly tirshilik iyeleri adamzattyng da  bastauy bir, bәrin bir Alla jaratty. Úly Jaratushy – Alla esimining týbiri «Al» bolatyny da osydan. Osy «Al» degen týbirdi  keri jalghau arqyly Alla degen úghymymyzdyng da dýniyege kelgenin aiqyn anghara alamyz. Biz búl jerden Qúdaydyng bir aty halyq degendey, Allanyng da bir aty halyq ekenin kóremiz.

Adaydyng rulyq shejiresi Balyqshylardy bylaysha taratady:

Adaydan eki bala – ýlkeni Qúdayke, kishisi Kelimberdi (birinshi buyn),  Qúdaykeden eki bala – ýlkeni Tәzike (ekinshi buyn), kenjesi Qosay (ýshinshi buyn). Kelimberdiden alty bala: ýlkeni Qúnanorys (Rysqúl, tórtinshi buyn), Aqpan (Aq Man, besinshi buyn), Balyqshy (Shybyntay, Qypshaq, altynshy buyn), Jemeney (Búzau, jetinshi buyn), Semit (Arap pen ebreyding atasy, segizinshi buyn), Tobysh (toghyzynshy buyn) jәne kenjesi Múnal (Monghol, onynshy buyn). Múnaldar Qaz Aday atanyng kenje nemeresi, yaghny olardyng qarashanyraghynyng iyesi. Aday (Adam) atamyzdyng jaqqan oty Múnaldarda, sondyqtan olar «Múnal oshaq» dep atalady. Múnaldardyng monghol (sóz týbiri «on») atanyp jýrgenderi de osydan. On sany Múnaldardyng sandyq atauy.

Balyqshy – birikken sóz.  Al (sóz týbiri), bal (bala), yq (su), lyq (lyqa tolu),  balyq (qala, balamasy sudaghy balyq) degen sózder  men «shy» (sushy, tenizshi, malshy, eginshi, sauynshy t.t.) jalghaulyghynan túrady. Altaydaghy «Al» degen týbirden bastalatyn barlyq úghymdar men «Balyqshy» atty toponim men eldi mekenning boluy osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq.

Alty Alashqa baylanysty qay úghymdardyng qaysysy, qaysysynan búryn dýniyege kelgenderin anyqtau ýshin sandyq (eseptik) jýiege sóz beremiz:

          1.  Al 1-14;

          2.  Algha 1-14-5-1;

          3.  Alghy 1-14-5-10;

          4.  Alan 1-14-1-16;                 

          5.  Alasha 1-14-1-28-1;

          6.  Alynsha 1-14-29-16-28-1

          7.  Alash 1-14-1-28; 

          8.  Alty Alash 1-14-23-29  1-14-1-28;

          9. Balyqshy 3-1-14-29-13-28-29. Demek, Balyqshy barlyghynyn, yaghny Alty Alashtyng jiyntyq ataularyn qúrap otyr.

Qazaq halqy óz tilderin Ana tili dep ataydy. Ananyng sóz týbiri «an» men Mannyng týbirles (bir atadan) bolatyny osy. Qazaqtan jәne qazaqqa eng jaqyn tuys elderden ózge elder tilderin Ana tili dep atamaydy. Barlyghy tughan (rodnoy) til, nemese orys tili, qytay tili, parsy tili, arap tili, aghylshyn tili t.t. dep  últynyng atymen ataydy. Olardyng óz tilderin Ana tili dep ataugha qúqyqtary joq. Búl Manqystaulyq Man (Adam) atamyzdyn, yaghny Maaday-Qaralardyng jәne onyng qarashanyraghynyng iyeleri Qaz Adaylardyng «avtorlyq» qúqy. Ony moyyndayyq, moyyndamayyq odan eshtene ózgermeydi. Eshkim bәribir atalarymyzdyng «avtorlyq qúqyghyn» eshqashan tartyp ala almaydy, yaghny bolyp ótken oqigha bolyp ótti, endi ol eshqashan ózgermeydi. Ózgeretin adamdardyng sanasy, yaghny aqyly men bilim dengeyleri ghana.

Býkil әlem elderining barlyghy Úly Jaratushy – Allanyng alghashqy jaratqan sanaly tirshilik iyesin Adam jәne Man, al eng alghashqy eldi (memleketti) Qaz (Az, Aziya), Qaz, Qazaq) dep ataghan. Osylardyng ýsheui de Manqystaudaghy MAD (Maaday-Qara) patshalyghy dәuirinde dýniyege kelgen. Aziya degen әlemdegi eng ýlken qúrylyq atauy da solardan qalghan. Al, býginde sonau týpkirdegi Adam atanyng atyn Aday ústap otyrsa, Mandardyng atyn Manqystau ústap otyr. Al býgingi kýnge Qazaq degen atpen jetken úly elding týp atasy Áz әuliyening de molasy osy Manghystauda. Sondyqtan da ol 360 әuliyeli kiyeli Manghystau dep atalady. Bizding sózdik qorymyzdaghy «Ol ne sonshama, Áz әulie me?», «Ol Áz Áulie emes qoy», «Tastashy әri Áz әulie qylmay» deytinderimizding syry osy. Áz әulie Manghystaulyq 360 әuliyening bas әuliyesi, yaghny eng birinshisi, eng úlysy bolyp tabylady. Qazaq eli atauynyng týbiri Az (Áz) bolatyny osydan. Atam qazaq ta sóz týbiri (óz týbi, sózding atasy) eshqashan janylysyp kórgen emes.

Adaylardyng ata-babalaryna as bergende býkil Aqarys pen Janarystyn, Alshyndaghy alty ata Álim men Jetirudyng jәne on eki ata Bayúlynyng bәrine «Agha balasy» dep tórinen oryn berip, iyqtaryna arnayy «shapan jabatyndary» osydan.

Búl dәstýr Qaz Adaylarda san myndaghan jyldardan beri saqtalyp keledi. Mysaly, sonyng biri Oghyz tarihynda bylaysha suretteledi: «Barlyghy Oghyz túsynda músylman boldy, keybir halyqtar, aghalary, aghalarynyng balalary Oghyzdan basqa jerde edi. Olar kýnshyghys jaqty meken etti. Mogholdardyng barlyq jiyntyghy solardyng nәsilinen (úrpaghynan) tarady. Ol zamanda olardyng barshasy kәpir edi. Keyin olardyng úrpaqtary «Ýkish qauymy» bolyp jýrdi, óitkeni Oghyz barlyq uәlayattardy, sonday-aq olardy da ózine baghyndyryp ýlken patshalyq qúrdy. Sol jerde altynnan Orda tikti, úly toy jasady. Óz tuystaryn, jasy ýlkenderin qúrmetti oryndargha otyrghyzyp barshasyna shapan jauyp, syilyqtar berdi» (Q. Jalayry «Shejireler jinaghy» Almaty-1997. 30 bet).

Týsinikteme: Ýkish qauymy – Núq payghambar qauymynyng ejelgi atauy. Núqtyng sóz týbiri (óz týbi) Úq (Ýk) bolatyny osydan. Qazaq kelinderining sәukelesi men qara dombyragha taghylatyn Ýkining jәne ýmitimizdi ýkileytinimizding syry osy. Qazirgi «ýkim» (jarlyq), «ýkimet» degen úghymymyzdyng da avtory osy Ýkish (Núq) qauymy. Bizden basqa eshbir el óz biyligin ýkimet dep atamaydy. Olar ony bilmeydi de. Ýkasha Atanyng (Núq payghambardyn) molasy Qazyghúrt tauy manayynda.

Ejelgi Iran tarihy bylaysha suretteydi: «Qalghan alty kisi de onyng sharttarymen kelisti. Patshalyqtan bas tartqan Utan óz erkine ketti. Sodan onyng әuleti kýni býginge deyin parsylardyng erkin jýretin jalghyz әuleti bolyp qaldy. Olar zangha qayshy «әreket jasamasa, óz qalauynsha jýre alady. Alty kisining biri patshalyqqa qoly jetkennen keyin Utan jәne onyng úrpaqtaryna erekshe jenildikter jasaugha mindettendi. Atalmysh jenildikter ishinde jyl sayyn bir MAD kiyimin (Madtardyng úzyn, jeni keng shapanyn kii parsy aqsýiekter arasynda dәstýrge ainalghan edi, jәne búl kiyim patshanyng eng jaqsy shapandarynyng biri bolyp esepteletin – aud.) syilau jәne parsylardyng saltynda eng baghaly syilyqtardy tartu etu. Alty adamnyng Utan sharttaryna kelisu sebebi ol tónkeris jobasyn jasap, bәrining basyn qosqan alghashqy adam edi. ...Búl oqigha b.z.b. 522 jyly 29-qyrqýiekte boldy. Osylaysha Dariush memleket tizginin qolgha aldy» (Riza Shabany «Iran tarihy» Almaty. 2002. 35 bet).

Búl oqigha búdan 2500 jyl shamasy búryn bolghan. MAD - qysqartylghan sóz. Maghynasy, býgingishe aitqanda Man Aday (Maaday, Matay), yaghny Manghystaulyq Adaylar patshalyghy bolyp tabylady. Al, Iran (Parsy) tarihy óz tegin Madtardan bastaytynyn býkil әlem biledi. Býkil әlem mәdeniyeti de óz tekterin osy MAD-tardan alady. Myna kórshi orystardyng analaryn «MAT» deytinderining syry osy. Demek, ejelgi orystar shyqqan tekterin bilgen. Býgingileri bilmese, esterine salyp eskertip qong qajet. Mәdeniyet degenimizdegi sóz týbirining Mәd (Mad) bolatyny da osydan. Demek, әdep, әdet, әdis, әdebi, әdebiyet, mәdeni, mәdeniyet, madaq, madaqtau degen siyaqty kiyeli úghymdardyng avtory osy Adtar men MAD-tar. Býgingi arab elindegi Mәdiyne (Madina) qalasynyng atauyn qoyghandar da bizding atalarymyz. Álem tarihynda óz tekterining osy bizden bastalatynyn biletin elder tolyp jatyr. Mysaly, Adyq, Adygey, Adjariya, Maday (Matay), Madiyar, Madiyan, Madagaskar, Madrid (Ispaniya, Amerika, Filippiyn), Madison (Amerika) t.t. bolyp kete beredi.

Qazirgi «Adamzattyng atasy maymyl, adam maymyldan jaratylghan» delinetin Darvinning sandyraq ilimin basshylyqqa alyp, shynymen de «maymylgha» bala bolugha jaqyndap jýrgenderge aitarym, búl shyndyqty býgin moyyndamasan, erteng moyyndaysyn; erteng moyyndamasan, arghy kýni moyyndaysyn; arghy kýni moyyndamasan, onyng arghy kýni moyyndaysyn. Atam Qazaq sol ýshinde «At ainalyp qazyghyn tabar, er ainalyp elin tabar» dep shegelep aityp ketken. Demek, múnday adasushylyq búrynda da san ret bolghan, bәrinde de qayta ainalyp kelip otyrghan. Atam Qazaq óz tarihyn bir auyz sózben jazghan. Bir auyz sózge toqtaghan. Jaudan (qylshyldaghan qylysh pen solqyldaghan nayzadan) qaytpasa da, bir auyz sózden qaytyp san myndaghan jyldardan beri ghúmyr keship keledi.

Aday  - Ad (At), Ada (Ata), Ay jәne Day (Tay) birikken sózderden túrady.      

         a. Ad - eng alghashqy mәdeniyet degen úghymdy dýniyege әkelgen alghashqy qauym.

         ә. At – adamnyng aty (esimi). Atyng kim?    

         b. Qolgha ýiretilgen minis aty. (At erding qanaty). Minis atynyng avtory osylar.

          g. Ata, óz atannan bastap týp atana, yaghny Adam atana deyingi jiyntyq atau. Adagha jalghanghan «Y», balasy, úrpaghy degen maghyna beredi. Ejelde atalarymyz qazirgi «ov» pen «ich» terding ornyna osy dybysty qoldanghan.

          Atam Qazaqta sonau Adam atadan beri  Qoja Ahmet Iassaui, Ahmet Iugineki, Ál-Farabi, Álisher Nauayi, Firdausy (Shahnama), Ábdirahman Jәmy (parsy-tәjik әdebiyetining klassiygi),   Qadyrghaly Jalayri, Jary Aday, Jýsip Balasaghúny t.t. dep qoldanylyp keledi. Búl qaghida qazaqta kýni býginde  qoldanysta bar. Mústafa Shoqay, Ghabdolla Toqay, Túnghyshbay Ál Tarazi, Ánes Saray, Islam Jemeney, Ordaly Qosay, t.t. bolyp kete beredi. Búl úghym bastauyn Ada (y), yaghny Ata (Ada) degen úghymymyzgha «y» dybysyn jalghaghan jerden alady, yaghny Aday Atanyng balasy, úrpaghy dep otyr. Qazaq shejiresinde Adaydyng eng sonynda túruy, Adaylar Adam atanyng da, býkil Qazaqtyng da kenjesi, «qarashanyraq» iyeleri degen sóz. Múny moyyndau da, moyyndamau da әrkimning óz sharuasy. Árkim óz sanasynyn, yaghny aqyly men bilimining jetken jerining qonaghy bolmaq.  Biliming jetpegen jerge «qonaq» bola almaysyn. Mәngi baqy «mektep partasynan da» qalatyn bolasyn.

         gh.  Álem tarihyndaghy attary anyzgha ainalghan Day taypasy. Keybir tarihshylardyng býgingi Adaylargha qatysy joq dep jýrgen Daylary osy. Aqyl-esi dúrys jandargha sol ejelgi Daylardyng qazirgi qazaqtar mekendegen jerdi qonystanuy jәne Day atauynyng Aday Ata esimining qúramynda boluy, olardyng tegining qazaq ekendigining aiday aighaghy bolmaq. Eske ústa! Sóz týbiri (óz týbi, sózding atasy) eshqashan janylysqan emes. «Attyng (Adtyn) ornyn tay (day) basar» degen maqaldyng syry osy. Býgingi Altay eli, Altay tauy ataularynyng da shyghu tegi osy.

         d. Aday eki buynnan túrady, Ad jәne Ay. Ay – aspanda Ay, jerde әiel (bәibishe), negizinen búl esim әiel adamdargha tәn. Aygýl, Ayman, Ayjan, Aysúlu, Ayna, Aynúr, Ayaru t.t. Ay aspanda jerdi ainalsa, jerde әiel erin ainalady. Demek, Adaydyn  taghy bir maghynasy Er adam men әiel adam degen sóz.

Alty Alashtyn, yaghny Balyqshy ruy atauynyng sóz týbiri (óz týbi, atasy) - Al, ary qaray osy týbirden Ala (dala men qala), Alau (ot), Algha, Alghi, Alan, Alta, Altay, Altau, Alatau, Alash, Alty auyl, Alty Alash, Alshyn úghymdary dýniyege keldi. Qazaqtyng eski jyr-dastandarynda búl ónirler Alghidyng ala shóli, Alghidyng Ala tauy, Alghy dalasy dep jyrlanady. Demek búl ónir Alashtyng atasy, on eki ata Bayúlynyng ýlkeni Alasha han atamyzdyng eli, yaghny búl ónirler Alashtyng atamekeni. Búny Alataudyng eng biyik shynynyng «Han tәniri» dep ataluynan da kóruge bolady. Búnday dәstýr qazaqta ejelden bar. Mysaly, Manghystaudaghy Qarataudyng eng biyik shyndarynyng biri Otman (Ot adam), maghynasy Alau atanyng balama aty (Alau men Ot sinoniym); Shynghys taudyng eng biyik shyndarynyng biri Múnal shyny, Han biyigi; Qazaqtyng Qap tauynyng (Kavkaz) biyik shyndarynyng birining Aday shyny; Altay tauynyng eng biyik shyny Aqtau; Ontýstiktegi Qarataudyng shyndarynyng biri Qazyghúrt (Qazyq júrt)  dep atalady.  Alghy, Aldynghy, Alghashqy (eng birinshi degen maghyna beredi), Alghy – Qaz Adaydyng ejelgi úrany, Alash (býkil qazaqtyng úrany), Alman (Almaniya, býgingi Germaniya elin shetel qazaqtary kýni býginde de osylay ataydy), Altay tauy men ólkesi, Alyp (Alpi) tauy, ary qaray alys, alghys, alyp, alu, almau t.t. bolyp kete beredi.

Altay,  kendi Altay, Ór Altay, Asqar Altay, Monghol Altay jayynda tolghansan, “Altay, Altay bolghaly ne kórmegen, Kimder kelip búl jerge kim ketpegen” dep tolghanatyn “Aghajay Altay” әni eske týsedi. Kóshpendi týrikterding atamekeni, iyisi týrkige ortaq Altay ólkesi kimderding kóz qúrtyna ainalmady. Kimder súghyn qadamady. Irgesinde otyrghan orys pen qytaydyng Qúdayy berdi. Altaydy shamalarynsha bólshektedi. Týrkining Altyn besigi  4-ke bólindi. Ór Altay – Ospan babamyzdyng 15 jyl attan týspey, jan alyp, jan berisip, qorghamaq bolghan Altayy qyzyl kóz Qytaygha, Altay týrkilerining mekeni – orysqa, Monghol Altay – geosayasy oiyndardyng arqasynda tәuelsizdikke qol jetkizgen Mongholiyagha, kendi Altay – Altay ólkesining bir tútamy ghana Qazaqqa búiyrdy. Bizge qarasty qolymyzdaghy altynymyz kendi Altaydyng astanasy –  Óskemen.  Býginde orysy basym, Soljenisyn men Gorbachevtin, Jirinovskiyding orystyng mekeni dep baybalam salatyn Óskemeni – resmy qazaqtyng ata mekeni bolsa, Altaydyng ózge ónirleri de ejelgi qazaqtyng atamekeni bolyp tabylady.

        Óskemenning tegi Jemeneyden (Búzaudan) taraydy. Óskemen sózining qúramyndaghy em (sóz týbiri), men, emen, keme degen sózderding boluy tek qana osyny bildiredi. Búl ataudyng taghy bir qúpiyasy bar. Búl «mening ósken jerim» degen sóz. Ózderiniz kórip túrghanday «Ósken» sózi syrtynda, al «men» degen sóz ortasy men sonynda túr. Taghy bir maghynasy «men búl jerde alghash ret emennen (qatty aghashtan) keme jasadym» degendi bildiredi. Búl daugha jatpaydy. Sóz jasasang osylay jasa. Tarih jazsang osylay jaz. Búl tarihty joi, Alladan ghana bolmasa, adam balasynyng qolynan kelmeydi. Býtkil jer betindegi ejelgi ataulardyng bәri osylay, mening atamnyng (qazaqtyn) ana tilinde qoyylghan. Búny kez-kelgen bilimdi, yaghny qazaqtyng Ana tilin mengergen jan әrqashanda oqy alady. Olar ýshin uaqyttyng shekarasy bolmaydy. Olar eshqashan tarih sahnasynan ketpeydi.  «Qazir (Qaz bir, Qaz pir)», «dәl qazir» jәne «býgin» degen uaqyt ólshemderining Qazaqtyng jәne Núq payghambar atamyzdyng jәne onyng qauymynyng laqap attary bolatyny osydan. Býgingi kýn (Núqtyng aldyndaghy qauymdar siyaqty, Núq qauymy da) ótedi, al qazirgi uaqyt (qazaq) eshqashan ótpeydi.  Sol ýshinde Atalarymyzdyng tanbasy «Til» bolyp, olardy býkil әlem Tau bi, Kóp bi, Qas by (Kaspiy) dep, al myna batystyqtar (orystar) dәldep túryp eng alghashqy tili shyqqandar (tildiler, yazychniki) dep ataghan.

On segiz myn  ghalam degendegi «ghalamnyn» sóz týbiri (óz týbi), yaghny solardyng bәrining atasy «Al», Búzau-Jemeneyler solardyng jetinshi buyn úrpaghy. Jeti ata bólinbeydi. Bólinu segiz-semitterden bastalady.

Tarih taghlymy: Býgingi tanda Adamzattyng atasy maymyl, adamdar maymyldan jaralghan degen sandyraq ilimdi dýniyege әkelgen bólinushi segiz-semitter tәubege kelmey әlem elderining basyn biriktiru onaygha soqpaytyny aiqyn. Biraq, bәri bir Allanyng qalauynda ekeninde bile jýrgenimiz abzal.

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz

 

 

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2391