قازاق جەرىنە يسلام ءدىنى سوپىلىق ءىلىمدى ۋاعىزداعان دارۋىشتەر سۇحباتى ارقىلى ەندى. ولار حالىق دۇنيەتانىمىنداعى قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسەتىن سوپىلىق ءىلىمدى دامىتقانى ءۇشىن اۋليەگە بالاندى. سوندىقتان ولاردىڭ قابىرىنىڭ باسىنا تۇرعىزىلعان كەسەنەلەر تاۋبە ەتەتىن كيەلى ورىن رەتىندە تانىلدى. ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ بارلىعى قازىرگى كۇننىڭ وزىندە زيارات جاسايتىن قاسيەتتى ورىن رەتىندە سانايدى. سونىڭ ىشىندە دانالىق حيكمەتتەرى ارقىلى حالىق سەنىمىنە يمان ۇيالاتقان احمەت ياساۋي ءىلىمنىڭ ورنى ەرەكشە. احمەت ياساۋي ءىلىمىنىڭ ماڭىزى مەن نەگىزگى ماقساتىن، دامۋ ەرەكشەلىگىن تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ەجەلگى سالت داستۇرلەرى مەن ءدىني سەنىمىنە نازار اۋدارعانىمىز ءجون.

قازاق جەرىنە يسلام ءدىنى سوپىلىق ءىلىمدى ۋاعىزداعان دارۋىشتەر سۇحباتى ارقىلى ەندى. ولار حالىق دۇنيەتانىمىنداعى قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسەتىن سوپىلىق ءىلىمدى دامىتقانى ءۇشىن اۋليەگە بالاندى. سوندىقتان ولاردىڭ قابىرىنىڭ باسىنا تۇرعىزىلعان كەسەنەلەر تاۋبە ەتەتىن كيەلى ورىن رەتىندە تانىلدى. ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ بارلىعى قازىرگى كۇننىڭ وزىندە زيارات جاسايتىن قاسيەتتى ورىن رەتىندە سانايدى. سونىڭ ىشىندە دانالىق حيكمەتتەرى ارقىلى حالىق سەنىمىنە يمان ۇيالاتقان احمەت ياساۋي ءىلىمنىڭ ورنى ەرەكشە. احمەت ياساۋي ءىلىمىنىڭ ماڭىزى مەن نەگىزگى ماقساتىن، دامۋ ەرەكشەلىگىن تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ەجەلگى سالت داستۇرلەرى مەن ءدىني سەنىمىنە نازار اۋدارعانىمىز ءجون.

تۇركىلەر ەجەلدەن قورشاعان ورتامەن ءتىل تابىسۋعا ۇمتىلىسىندا كوككە سيىنىپ، كوك تاڭىرگە ارناپ قۇرباندىق شالعان. تابيعاتتىڭ ءتۇرلى قۇبىلىستارىنا گرەكتەر ءتارىزدى «زەۆس»، «پاسەيدون»، «گەرا» نەمەسە ۇندىلەر ءتارىزدى «ۆايۋ»، «اتمان»، «ۆايشا» دەپ جەكە اتاۋ بەرىپ، ءتۇرلى سيىنۋ راسىمدەرى مەن داستۇرلەرىن قالىپتاستىرىپ، قوعام ىشىندە ءار-ءتۇرلى سەنىمدەردىڭ بەلەڭ الۋىنا جول بەرمەي تابيعاتتى بيلەۋشى ورتاق كۇشتىڭ كوك ءتاڭىرى ەكەنىن تانىتتى. تۇركى حالىقتارىنىڭ سوعىس جورىقتارىن قولدايتىن ءارى جەڭىس اپەرەتىن ءتاڭىرى ۇلان بايتاق جەردە قاعانات قۇرىپ، ونى باسقارۋعا دا دەم بەرگەن. مۇنى ءوز كەزەگىندە ۆ. ۆ. بارتولد ەرەكشە اتاپ وتەدى: «قاعان ءوز تاعى ءۇشىن حالىققا بورىشتار. ويتكەنى تايپالىق قۇرىلىمداردىڭ بىرلەسۋى جالپى حالىقتى قۇرايدى. دەگەنمەن حان ءوزىنىڭ تاققا وتىرۋىن حالىقتان ەمەس ءتاڭىرىنىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە اسادى دەپ سانادى» [1].

بارلىق ءدىننىڭ نەگىزىندە بولمىستىڭ ءتۇبىرىن تانىپ ءبىلۋ جانە سول ارقىلى ءومىر دانالىعىن ىزدەۋگە تالپىنىس ورىن العان. مىنە، تۇركىلەردە «ادامنىڭ الەمدەگى ورنى»، «العاشقى جاراتىلىس»، «بولمىستى جاراتۋشى» ءتارىزدى العاشقى فيلوسوفيالىق تالداۋلاردى ءوز داستۇرلەرىنە لايىقتى ەتىپ تۇسىندىرە الدى. ادام الەمدەگى قۇبىلىستاردى لوگيكالىق تۇرعىدان اقىل-وي كۇشىمەن تانىپ بىلۋگە قاۋقارسىز داۋىردە ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ جورامالدارىن نەگىزگە الا وتىرىپ ارەكەت جاسادى. س. ورىنبەكوۆ «تۇركىلەر تۇسىنىگىندە ءتاڭىرى ءومىر ءسۇرۋدىڭ نەگىزى. كەيبىرى ءتاڭىرى دەپ اسپاننىڭ كوكشىلدىگىن ايتسا، باسقالارى ءتاڭىردى اسپان رەتىندە قابىلدادى» [3] -دەپ، تابيعي زالالادان اراشالايتىن رۋحاني كۇشتىڭ كوك اسپان اياسىندا ەكەنىنە نازار اۋدارتادى. د. بانزاروۆ پەن ك. ياكوۆلەۆتىڭ پىكىرلەرىن نەگىزگە العان ل. گۋميلەۆ «تاعىر-تايىق» ادەت عۇرپى بويىنشا تۇركىلەردىڭ كوك تاڭىرىگە سيىنۋى ارۋاقتارعا سيىنۋىنان جوعارى تۇرادى [4]. «تاعىر-تايىق» داستۇرىندە بۇكىل قاۋىم ەرلەرى جيىلىپ ءتاڭىرى قۇرمەتىنە قۇرباندىق شالادى. سويىلعان مال ەتى تۇگەل تارقاتىلىپ، قۇرباندىقتىڭ اياعى ۇلكەن تويعا ۇلاسادى. ل. گۋميلەۆ «تاعىر-تايىق» داستۇرىندە ادام رۋحىنان جوعارى قۇدىرەت كۇشىنە تابىنۋشىلىققا باسا نازار اۋدارىپ، ول قۇدىرەت كۇشىن «جارىق» دەپ كورسەتەدى.

اقىلعا-ويعا تاۋەلسىز ادام ومىرىندەگى رۋحاني قاجەتتىلىكتەر «تاعىر-تايىق» ءداستۇرى ىسپەتتى قۇرباندىق شالۋمەن تولىسادى. بۇل قاجەتتىلىك ادامنىڭ پسيحولوگيالىق السىزدىگىنەن تۋىنداعان ارەكەت ەمەس، ونىڭ ءمانى ودان دا تەرەڭدە جاتىر. ياعني، ادام ومىرىنە جاۋاپتى تۇردە قارايتىن ءبىر رۋحاني كۇشتىڭ بارىن ءبىلىپ، سوعان سەنۋ. يسلام ءدىنىن مويىنداعان ءار مۇسىلمان دا وسى پرينتسيپكە باعىنعان. ياعني، «اللادان باسقا تابىناتىن ءتاڭىردىڭ جوقتىعىنا جانە دە سەندىم مۇحاممەد ونىڭ قۇلى جانە ەلشىسى ەكەنىنە»-دەپ سەنىم كەلتىرۋمەن عانا مۇسىلماندار قاتارىنا قوسىلعان. سونىمەن، تۇركىلەر كوككە، كۇن مەن ايعا جوعارىدان شاپاعات بەرەتىن كۇش ەسەبىندە تابىنۋمەن قاتار اتا-بابا رۋحىندا قاستەرلەگەن. جارىق دۇنيەدە ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن قۇدىرەت يەسى كوك ءتاڭىرى ادامزات قازا بولعاننان كەيىن، ءوز ۇستەمدىگىن جويادى. ادام جەر مەن كوكتىڭ اياسىندا دۇنيەگە كەلىپ، سونىڭ اياسىندا ومىردەن وتەدى. ياعني ءتانى جەر انا قويناۋىنا قويىلسا، رۋحى كوككە كوتەرىلەدى. وسى ساتتەن باستاپ بارلىق قۇدىرەت كۇشتەرىنەن تاۋەلسىز ارۋاققا اينالادى. «ارۋاقتار ءوزىنىڭ ۇرپاقتارىنا قيىنشىلىقتا سۇيەنەر سۇيەنىشى بولعان. سوندىقتان سوعىس شايقاسىنا كىرگەندە، ات بايگەدەن كەلە جاتقاندا جانە پالۋان كۇرەسىنىڭ جۇلقىسىندا اتا-بابالارىنىڭ اتىن ۇران ەتىپ شاقىرىپ، ولاردىڭ ارۋاعىنان مەدەت كۇتكەن» [5].

وسى جەردە باستى نازار اۋداراتىن ماسەلە، تۇركىلەردىڭ اتا-بابا ارۋاعىن قاستەرلەپ، قادىر تۇتۋىن كوك تاڭىرىگە سىيىنۋمەن سالىستىرىپ، ءبىرىن-بىرىنەن تومەن نەمەسە جوعارى دەپ قاراستىرۋ قاتە. ويتكەنى بۇل نانىمدار تۇركى حالىقتارىنىڭ تانىمدىق جۇيەسىنەن وزىندىك ورىن العان جانە ءبىر-بىرىنە بەرگىسىز رۋحاني كۇشتەرگە يە. سوندىقتان، بۇلاردىڭ ءوزارا ايىرماسىن نەمەسە ۇستەمدىگىن ايقىنداعاننان گورى، ەكەۋى بىرلەسىپ كەلگەندە عانا تۇركىلەردىڭ رۋحاني مۇقتاجدىعىن وتەيتىنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. تاڭىرىگە شالىنعان قۇرباندىق اتا-بابا رۋحىنا دا تيەسىلى ەتىلگەن. قانشاما عاسىر وتسە داعى، قازىردىڭ وزىندە تاڭىرگە (اللا) ارنالىپ شالىنعان مالعا وقىلعان قۇران اتا-بابا رۋحىنا باعىشتالادى. تۇركىلەر ارۋاقتارعا باعىشتاپ ءتورت تۇلىكتىڭ قايسىسىن بولسىن قۇرباندىققا شالعان. تىرىسىندە ارۋاعى اسقان كىسىلەردىڭ مازارىنا بارىپ قان شىعارىپ، ءوزىنىڭ قولى جەتپەي جۇرگەن كوكەيتەستى ارمانىن وتەۋدى تىلەپ، كەي-كەزدەرى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ۇستاعان قيماسىن اتاعان. ەگەر دە تىلەگەن ارمانى ورىندالار بولسا، اتاعانىن قۇرباندىققا شالعان. بۇل كورىنىستى جاقسى باعالاعان س. نەستەروۆ، «داعدارىس قانشالىقتى قاتتى بولسا، قۇرباندىق سونشا باعالى بولۋى شارت» [6]،-دەگەن. كوشپەندىلەر ءۇشىن باعالى جىلقى مالى. ويتكەنى جىلقى جاۋعا شاپسا - سايگۇلىگى، كوشسە، جۇرسە - كولىگى، تويلاردا كوكپار، بايگە ويىندارىندا قىزىقتايتىن قۇمارى. قيماستىق ىستەسە، ءتاڭىرىنىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، قايعى-قاسىرەتكە شالدىعامىز نەمەسە «ارۋاقتار مازاردا تىنىشىنان ايىرىلادى» - دەگەن ۇعىمداعى تۇسىنىك قالىپتاسقان. بۇل رۋحاني تاسىلدەر مەن فيلوسوسفيالىق ويلار ادامزات بالاسىنا ءتۇرلى يدەيالاردى ۇسىندى. قۇرباندىققا نەگىزدەلگەن ءدىني فيلوسوفيالىق داستۇرلەر دە ادام تۇيسىگىنىڭ كۇشىمەن تۇزىلگەن. ادامزات تانىمىنىڭ قۋاتتىلىعىن كورسەتكەن ن. كۋزانسكي: «ادامزات ءوز اقىل-ويىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتى ارقىلى ءتاڭىرى رەتىندە تانىلدى» [7]. دەمەك، ادامزات وزىنە بەيمالىم بولعان رۋحاني كۇشتەرگە تابىنىپ، تابيعات اياسىندا ءوز ورنىن بەلگىلەيتىن فيلوسوفيالىق تۇجىرىمداردى قالىپتاستىردى. بۇل تۇجىرىمدار ءومىر اقيقاتىنىڭ نەگىزگى نورمالارىن ءتۇزدى. بۇل جونىندە گەگەل: «دىنگە دەگەن سەزىم ادامزات رۋحىندا فيلوسوفيالىق ىزدەنىستەردىڭ قورتىندىسى رەتىندە پايدا بولدى» [8] - دەپ، رۋحاني كۇشتەرگە دەگەن سەزىمنىڭ ادامزات اقىل-ويىنان تىسقارى نارسە ەمەستىگىن تۇسىندىرەدى.

تابيعات قۇپياسىن بىلۋگە قۇشتارلىق تانىتقان باقسى-بالگەرلەر ناق سول رۋحاني كۇشتەرمەن ادام اراسىنداعى بايلانىستى رەتتەپ وتىرعان. باقسىلار قوبىزدىڭ سارىنىنا ەلتىپ، «جىن» شاقىرىپ، ءتاڭىرىنىڭ قولداۋىمەن ادامزاتتى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاندىردى. تاعدىرعا الدىن-الا بولجاۋ جاساپ، تابيعات كۇشتەرىن يگەرگەندىگى سونشالىق، كەيدە ايداي اشىق كۇنى اسپاننان قارا بۇلت ءتوندىرىپ، نوسەرلەتكەن نەمەسە اياق استىنان داۋىل تۇرعىزىپ، اينالاسىنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارعان. ولار ەمدەۋ ىسىمەن بولجاۋ جاساۋدان قۇرالاقان بولماعان ءتارىزدى. ونى باقسى اتاۋىنا بالگەر، ەمشى سوزدەرىنىڭ قوسىلۋى ايشىقتاي تۇسەدى. ءالى كۇنگە دەيىن حالىق اراسىندا باقسى-بالگەردىڭ ەمدەۋ ۇستىندەگى ءادىس-تاسىلدەرى مەن «جىندارىن» شاقىرىپ، زىكىر سالۋ قيمىلدارى جونىندە ءتۇرلى پىكىرلەر ساقتالعان. ءبىر قىزىعى، ول اڭىز اڭگىمە نەمەسە ەرتەگى كەيىپكەرى رەتىندە ەمەس، سيقىر كۇشىن باعىندىرعان ەمشى كەيپىندە تانىمال.

ش. ءۋاليحانوۆ باقسىلاردى جاردەم سۇرار جىندارىنا قاراي ۇلكەن، ورتاشا، ۇساق دەپ ءۇش توپقا بولشەكتەپ، ۇلكەن باقسىنىڭ ءىس-شارالارى مەن ءادىس-تاسىلدەرىنە كەڭىنەن توقتالادى. شاماندىق نانىم تەك جىنىن شاقىرىپ، ادامنىڭ سىرقاتىن ەمدەۋدەن قۇرالعان جوق. ءدىن باسىندا حالىققا ىقپالى زور، تۇركىلەردىڭ رۋحاني سۇيەنىشىنە اينالعان بىلىكتىلەرى تۇرعانىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال. ولار ءومىر قيىنشىلىعىنا توتەپ بەرۋگە جاردەمى تيەر بىلىكتى رۋحاني ۇستاز قىزمەتىن اتقاردى. ورحون جازبا ەسكەرتكىشىندە «بىلىك» ءسوزى - «باسقارۋشى»، «دانىشپان» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. ال ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىگىندە» «ءبىلىم» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. شىندىعىندا ءبىلىم باسقارۋعا جەتەلەر العاشقى قۇرال. ءبىلىم مەن باسقارۋدى ءىشىنارا بىرلەستىرگەن بىلىكتىلىك قاسيەتى كەز-كەلگەننىڭ بويىنا دارىماعان.

حالىق اراسىندا اتى اڭىزعا اينالعان بىلىكتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى قورقىت-اتا. ونىڭ ايتقان ءاربىر ناقىل ءسوزى ءوز الدىنا تۇركىلىك فيلوسوفيانىڭ ماڭىزىن تۇزەدى: «تاكاپپارلىقتى ءتاڭىرى سۇيمەس... مىنگەن اتىڭ قينالمايىنشا جول الىنباس... شالىپ كەسەر ءوز قىلىشىڭدى مۇقالتىپ شالعانشا، شالماسا يگى. جالعان ءسوز بۇل دۇنيەدە بولعانشا، بولماعانى يگى. ەر جومارتىن، ەر باقىلىن جىراۋ بىلەر. قارسى الدىڭىزدا جولدان اداستىرماي، قوبىز تارتىپ جىرلايتىن جىراۋ بولسىن، ەي، حانىم! ازىپ-توزىپ كەلگەن پاقىرعا ءتاڭىرىم ساۋابىن بەرسىن، ەي، حانىم!» [10].

جوعارىدا ايتىلعان تەرەڭ فيلوسوفيالىق ءمانى بار وي-تولعامدار قورقىتتى ۇلى دانىشپان ويشىل رەتىندە تانىتادى. دەمەك، تۇركىلەردىڭ قورقىتتى ايرىقشا ماراپاتتاپ، «اتا»، «اۋليە» اتاۋى تەكتەن تەك ەمەس. مۇنان قورقىتتى تاڭىرىلىك ءدىننىڭ كوش باسىنداعى بىلىكتىلەر ساناتىنا قوسقاندىعى ايقىن اڭعارىلادى. يسلام وركەنيەتىنىڭ تەگەۋرىندى ىقپالىنان كەيىنگى جاعدايدا دا قورقىت ءوز بيىكتىگىن ساقتاپ قالدى. دەگەنمەن تاڭىرلىك سەنىم سىرتقى ءدىني جۇيەلەردىڭ ىقپالىنان ءبىرشاما وزگەرىستەرگە ۇشىرادى.

تۇركىلەر پارسى، قىتاي جانە ورىس سەكىلدى ءىرى مەملەكەتتەرمەن كورشىلەس بولعان. ءبىر-بىرىنەن وزگەشە مادەني وشاقتاردى ءىشىن-ارا بايلانىستىرعان تۇركىلەر، ولاردىڭ ءدىني سەنىمدەرى مەن داستۇرلەرىنە دە ءمان بەرگەن. دەمەك، تۇركىلەردىڭ ءدىني داستۇرلەرىندە بۋدديزم، زورواستريزم جانە حريستيان ءدىنى تۇزگەن داستۇرلەر مەن فيلوسوفيالىق ۇعىمداردىڭ بولۋى كەزدەيسوق نارسە ەمەس، بەلگىلى ءبىر رۋحاني تانىمدىق اسەردىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسقان شارا.

يسلام ءدىني داستۇرلەرىنىڭ تۇركىلەر سەنىمىندە باستى ورىن الۋى ياسساۋيا تاريقاتى تۇزگەن فيلوسوفيالىق مەتودولوگيانىڭ مىقتىلىعى. «ديۋاني حيكمەت» شۋماقتارىندا ويشىلدىڭ فيلوسوفيالىق، لوگيكالىق ۇستانىمدارى ناقتى ايقىندالدى. بۇل حالىقتىڭ رۋحاني تانىمىندا، ءومىر تالابىنا اينالعان ءدىني داستۇرلەردە ياسساۋيا ىلىمدەرىنىڭ كەڭىنەن قولدانىلۋىنا الىپ كەلدى. تاڭىرگە دەگەن فيلوسوفيالىق ۇستانىم ءوز دەڭگەيىن كەڭەيتىپ، اللاعا دەگەن سەنىممەن ۇشتاسىپ، رۋحاني مارتەبەسىن ارتتىردى. ياعني، سوپىلىق ىلىمدەگى «قالب» ماسەلەسى بارىنشا اشىق قاراستىرىلىپ، ءبىر اللاعا مويىنۇسىنۋ ادامزات جۇرەگىنە جازىلىپ قويعان سەنىم رەتىندە قابىلداندى. ال، جوعارىدا ايتىلعان ءدىني قۇرىلىمدار نەگىزىندە شوعىرلانعان فيلوسوفيالىق ۇعىمدار تۇركىلەردىڭ ادەت-عۇرىپتارىندا ساقتالىپ قالدى.

داستۇرلەردىڭ يسلامدىق سيپات الۋىندا سوپىلىق ءىلىمدى باستى نەگىز ەتىپ قاراستىرعان ر. ن. مۋستافينا: «يسلام دىنىندەگى ءبىر قۇدايلىق قاعيداسىنا قايشى كەلەتىن اتا-بابا رۋحىنا تابىنۋدى مۇسىلماندىق تۇرعىدان بايانداپ بەرگەن دە سوپىلىق ءىلىم» [11] -دەپ، يسلام دىنىنە ارۋاقتاردى قاستەرلەۋ جونىندەگى تالقىلاۋلار مەن داستۇرلەر لەگىمەن تولىسقانىن ايتادى. الەمدىك ءدىني جۇيەلەردىڭ بىرىنە اينالعان يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ ەرەكشەلىكتەرىن قاراستىرعان ۆ. ۆ. بارتولد: «الەمدە ءتۇرلى حالىقتار اراسىندا تارالعان يسلام ءدىنى ، مادەنيەتى مەن ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسىنىڭ ءارتۇرلى بولعانىنا قاراماستان، ولاردى ءىشىنارا بايلانىستى ەتتى» [12]، -دەگەن. وسىلايشا تۇركى حالىقتارى اراب دۇنيەسىندە ءVىى-ءVىىى عاسىرلاردا تۋىنداعان سوپىلىق ءىلىم ارقىلى يسلام داستۇرلەرىمەن تانىستى. ءتاڭىرى بولمىسىن تانۋ جولىندا ءتۇرلى ويشىل - فيلوسوفتاردىڭ كوزقاراستارىن تارازىلاعان ا. مەحمەت: «ءتاڭىرىنىڭ ءبىلىمدى، قۇدىرەتتى جانە راقىمشىلىق ەتۋشى، ت.ب. قاسيەتتەرىن سيپاتتاعاندا، ونىڭ جاراتقان الەمى جونىندە ايتا كەتكەنىمىز دۇرىس» [13]،- دەگەن. دەمەك ءتاڭىرىنى تانۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ جاراتقانىن تانى.

قۇراندا جاراتىلىس توڭىرەگىندە كوپتەگەن ويلار تۇيىندەلگەن: «اللا سەندەرگە جەردى تۇراق، كوكتى كۇمبەز قىلدى. سونداي-اق سەندەردى بەينەلەگەندە كوركەم بەينەلەدى» (40:64). تاقۋالار ءوز پىكىرلەرىن اركەز قۇران اياتتارىنا نەگىزدەپ وتىرعان. كوك ءتاڭىرىنىڭ ۇلىلىعىن قادىرلەي بىلگەن تۇركى حالقىنىڭ تانىم، تۇسىنىگىنە ورتاق بولعان يسلام ءدىنىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى دا احمەت ياساۋي حيكمەتتەرى ارقىلى ەندى.

سوپىلاردىڭ قۇران مەن حاديستەردى قايتا قاراپ شىعۋى يسلام رۋحانياتىنىڭ قازىناسىنا كوپتەگەن فيلوسوفيالىق قۇندىلىقتاردى قوستى. يسلام دىنىندە ميستيكا-اسكەتتىك باعىتتا ءدىني جانە عىلىمي نەگىزدە جارىق كورگەن ەڭبەكتەردىڭ كوپتىگى سونشالىق، ولار الدەقاشان يسلامتانۋدان بولەك ءوزىنىڭ وزگەشە ءداستۇرى مەن ادىستەرگە تولى الەمىمەن ەرەكشەلەنەتىن سوپىلىق اعىمدى قۇردى [15]. اعىم وكىلدەرى العاشقى كەزدەن-اق عيباداتتان الاڭداتقان نارسەنىڭ بارىنە تيىم سالدى. اللانى ىزدەۋ جولىندا تۋىنداعان كوزقاراستار، ولاردى ءداستۇرلى يسلام قاعيدالارىنان ءبىرشاما الشاقتاتىپ تاستادى. ماسەلەن، توقتاۋسىز عيبادات ەتۋ ناتيجەسىندە اللانى جۇرەگىنەن تاپقان تاقۋا ءۇشىن ارنايى سىيىنۋ ورنىنا ارنالعان مەشىتتىڭ قاجەتى شامالى. وسىنداي قايشىلىقتاردىڭ ءورشي تۇسۋىنەن اراب حاليفاتىنداعى ءدىني ورتالىقتاردان قۋدالانعان تاقۋالار ءوز ويلارىن حاليفاتتان شەتكەرى ورنالاسقان ايماقتارعا تاراتۋعا ءماجبۇر بولدى. سوپىلىق ءىلىمنىڭ اراب حاليفاتىنىڭ باتىس وڭىرىنەن يراننىڭ شىعىس بولىگى مەن ورتالىق ازياعا تارالۋىنا ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلار دا اسەر ەتتى. وسى كەزەڭدە يران الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىسىنان جانە وزىندىك داتسۇرىمەن سوپىلىق ءىلىمىنىڭ كوركەيۋىنە قولايلى جەرگە اينالدى. يراننان ورتالىق ازياعا ەنگەن سوپىلىق ءىلىم بۇل وڭىرلەردە ءتۇرلى تاريقاتتىڭ قۇرىلۋىنا سەبەپشى بولدى.

دج.تريمينگەم «سۋفيسكيە وردەنى ۆ يسلامە» ەڭبەگىندە ءحىى-ءحىىى عاسىرلاردا شىعۋ تەگى، ءدىني داستۇرلەرى مەن ءادىس-تاسىلدەرى جاعىنان ءبىر-بىرىنەن وزگەشە بىرنەشە سوپىلىق تاريقاتتى اتايدى. ولاردىڭ ىشىنەن تۇركى دۇنيەسىنىڭ ۇلى ويشىلى احمەت ياساۋي قۇرعان ياساۋيا تاريقاتى دا وزىندىك ورىن العان [16].

ياساۋيا تاريقاتى تازا تۇركىلىك باعىتتا دامىپ، تۇركىلەردىڭ ءدىني فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىنىڭ وركەندەۋىنە ءوز ۇلەسىن قوستى. «كوشپەندىلەر اراسىندا يسلام ءدىنى تارالعانىنان كەيىن باقسى-بالگەرلەر بىرتە-بىرتە شاماندىق ارەكەتتى يسلام دىنىنە ۇيلەستىرىپ بەيىمدەي باستاعانى بەلگىلى. باقسىلار ويناعاندا ءوزىنىڭ جىندارىن شاقىرىپ، يەلەرىنە سىيىنۋمەن قابات يسلامنىڭ اللاسىنا ءمىناجات ەتىپ، مۇسىلمان كيەلىلەرى مەن شايحتارىنىڭ ارۋاقتارىنان جاردەم كۇتتى» [17]. باقسىلاردىڭ ناۋقاستى اينالىپ، دەمەۋشىلەرىن شاقىرۋىن سۋرەتتەگەن ا. ديۆاەۆ جازبالارى دا وسىنى اڭعارتادى.

حالىق اراسىندا يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالى ايتارلىقتاي جوعارى بولعان. ءشامانيزمنىڭ باستى وكىلدەرى ءوز سارىندارىندا يسلام كيەلىلەرىن ماراپاتتاۋى وسىعان نەگىز بولا الادى. باقسىنىڭ ماقساتى حالىقتىڭ رۋحاني سەنىمىنەن الشاقتاماي، ءتۇرلى قيمىلدار جاساپ نەمەسە تىلسىمدىق كۇشكە يە سوزدەردى ايتۋ ارقىلى ولاردى باۋراپ الۋ. باقسى جىرلارى تۇركى حالىقىنىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىن ايشىقتاپ بەرەتىن فيلوسوفيالىق قۇندىلىقتاردى ءباز قالپىندا ساقتاعان. ەڭ الدىمەن اللانىڭ جاردەمىن تىلەگەن باقسى، مۇحاممەد پايعامباردان باستاپ تۇركى الەمىندە اۋليەلىگىمەن تانىمال قوجالاردىڭ ەسىمدەرىن اتايدى جانە تابيعي كۇشتەر مەن ارۋاقتاردى دا شەت قالدىرمايدى. بۇل سول كەزەڭدەگى تۇركىلەردىڭ رۋحاني تانىمىندا شوعىرلانعان نانىمدار جيىنتىعىنىڭ كورىنىسىن قۇرايدى.

وسىنداي كورىنىستەردىڭ ارا-سالماعىن تۇسىنگەن احمەت ياساۋي يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارىن كوشپەندىلەردىڭ شاماندىق كوزقاراسىنداعى ەلەمەنتتەرىمەن بىرلەستىرە وتىرىپ، ارەكەت ەتتى. بۇعان دالەل رەتىندە ياسساۋيا تاريقاتىندا پايدا بولعان سالتتاردىڭ ءبىرى "زىكىر اررانى" ايتۋىمىزعا بولادى. زىكىر ورىندالعان ساتتە تاقۋالاردىڭ باسىنان وتكەرگەن شامانداردىڭ ءىس-ارەكەتىن كوز الدىڭىزعا الىپ كەلەدى. دەمەك، كوشپەندىلەردەگى يسلام ءدىنى ولاردىڭ العاشقى نانىم-سەنىمدەرىمەن بىرىگىپ، ءبىر-بىرىنەن اجىراماستاي بولىپ وتە تىعىز تۇردە ارالاسىپ كەتكەن.

فۋات كوپرۇلۇ، شامانيزم بولشەكتەرىنىڭ سوپىلىق ىلىمگە ەنۋى ناق وسى ياسساۋيا تاريقاتىنان باستاۋ الاتىنىن ايتادى: «تۇركىلەردى يسلام سەنىمىنە تارتقان سوپىلار، شاماندار سياقتى ءىس اتقاردى. زىكىر سالۋعا ەركەكتەرمەن قاتار ايەلدەر دە قاتىسۋعا تولىق قۇقىلى بولدى» [19]. ياساۋيا تاريقاتىندا قالىپتاسقان بۇل شارا ورتودوكسالدى توپتاردىڭ اراسىندا قارسىلىققا تاپ بولدى. دەگەنمەن، احمەت ياساۋي ناقتىلى دالەلدەر كەلتىرۋ ارقىلى، مۇنىڭ دۇرىستىعىن ايقىنداپ بەردى. ول زىكىر سالۋدى - كورسەتكىش نەمەسە سالت-ءداستۇر رەتىندە ەمەس، رۋحاني جان-دۇنيە بولمىسىنىڭ ناقتى ومىردەگى كورىنىسى دەپ باعالادى. رۋحاني جان-دۇنيەنىڭ بولمىسى زىكىر ارقىلى ناقتى ومىرگە اينالعاندا، ونى ورىنداۋشىلار جوعارى اقيقاتقا جاقىنداي تۇسەتىنىن تانىتتى [20].

احمەت ياساۋي جان تازالىعىنا ايرىقشا ءمان بەرگەن. ۇلى ويشىل ناسيحات ەتكەن سوپىلىق ءىلىمنىڭ تۇپكى مۇراتى تۇركى دۇنيەتانىمىمەن ۇيلەسىمىن تاپتى. ول دۇنيە قۇمارلىقتىڭ الدامشى كورىنىس ەكەنىن، كوزدىڭ قۇرتى بولعان بايلىقتىڭ ەشكىمگە دە قادىر - قاسيەت اپەرمەيتىنىن ەسكەرتىپ، ارامنان مال جيناماي، ءادىل بولۋ جانە ار تازالىعىن ساقتاۋ ادامزاتتى ءوز بيىگىنە كوتەرەتىنىن ايتتى. ول قوعامنىڭ ءار مۇشەسىن ىشتەي رۋحاني جاعىنان تازارتىپ، يماندىلىق جولىنا تۇسىرۋدە ناق وسى ماسەلەنى قولعا الدى. جانە دە مۇندا سوپىلىق ىلىمدە قاراستىرىلعان «جەتىلگەن تۇلعا» يدەياسىنىڭ دا وزىندىك ورنى بولدى. جان تازالىعىن قاستەرلەگەن ادام ءناپسىنى تيىپ، قاناعات ەتۋدى جوعارى باعالاۋى سەبەپتى تاڭىرىگە جاقىن تۇرعان. تۇركى حالقىنىڭ مادەني ومىرىندەگى رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتەرىنە جانە ولاردىڭ ءدىني داستۇرلەرىنە احمەت ياساۋي جەتە نازار اۋداردى. مىنە وسىلاردى مەڭگەرۋ احمەت ياساۋي سوپىلىق ءىلىمىنىڭ قوعامداعى كورىنىسىن، داستۇرلەردەگى ورنىن ايقىنداۋعا سەپتىگىن تيگىزدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا.،ت. 2. -م: ناۋكا،1968. -716 س. /284/.

2. جولداسبەكوۆ م. ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تەكسى // ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى. -الماتى: انا ءتىلى، 1991.- 420 ب. /10/.

3. ورىنبەكوۆ م.س. پرەدفيلوسوفيا پروتو كازاحوۆ. -الماتى: ولكە، 1994. -208 ب. /156/.

4. گۋميلەۆ ل.ن. كونە تۇرىكتەر. -الماتى: ءبىلىم، 1994. - 480 ب . /75/.

5. مىڭجان ن. قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. - الماتى: جالىن، 1994. -400 ب. /343/.

6. نەسيەروۆ س.پ. كون ۆ كۋلتاح تيۋركويازىچنىح پلەمەن تسەنترالنوي ازي ۆ ەپوحۋ سرەدنەۆەكوۆيا. -نوۆوسيبيريرسك: ناۋكا، 1990. -141 س. /92/.

7. سپيركين ا.گ. فيلوسوفيا. -م: گارداريكي، 1999. -816 س. /108/.

8. گەگەل گ. فيلوسوفيا رەليگي. ت.1. -م: مىسل، 1975. -532 س. /207/.

9. ۋاليحانوۆ ش. ءتاڭىرى // قازاق باقسى-بالگەرلەرى. -الماتى: انا-ءتىلى، 1993. -224 ب. /37/.

10. قورقىت اتا. ەنتسيكلوپەديالىق جيناق. باس.رەد. ءا.نىسانباەۆ. -الماتى: قازاق ەنتسيكلوپەدياسى، 1999. -798 ب. /128/.

11. مۋستافينا ر.م. پرەدستاۆلەنيا، كۋلتى، وبريادى ۋ كازاحوۆ: -الما-اتا: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 1992. -176 س. /4/

12. بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.5. -م: ناۋكا، 1968. -757 س. /462/.

13. Mehmet A. ءDىn ءfelsefesى. -ءىzmىr: DEU ءMatbausى، 1990. -286 s. /138/

14. ياساۋي ا. ديۋاني حيكمەت. اۋدارعاندار: م.جارمۇحامەدۇلى، س.ءداۋاتۇلى، م.شافيعي. -الماتى: مۇراتتاس، 1993. -262 ب. /50/.

15. يسلام، يستوريوگرافيچەسكيە وچەركي. پود.وبش. رەد. س.م.پروزوروۆا. -م: ناۋكا، 1991. -228 س./109/.

16. دج.س.تريمينگەم سۋفيسكيە وردەنى ۆ يسلامە. -م: ناۋكا، 1989. -328 س. /37-63/.

17. مىڭجان ن. قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. - الماتى: جالىن، 1994. -400 ب. /375-376/.

18. ديۆاەۆ ا. باقسىلار // قازاق باقسى-بالگەرلەرى. -الماتى: انا-ءتىلى، 1993. -224 ب. /57/.

19. Koprulu F. Turk-Mogol ءsamanىzmىnىn ءtasavvufى ءىslam ءtarىkatlarى ءuzerىndekى ءtesىrى.// ءBىlىg. Bahar.- Ankara: N 1.1996. S.1-8.

20. ابۋوۆ ا. اقيقات جارشىسى. -تۇركىستان: ا.ياساۋي اتىنداعى حقتۋ، 2000. -144 ب. /87/.

وتكىر مالدىبەكوۆ احمەت ياسcاۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، دوتسەنت وتكىر مالدىبەكوۆ احمەت ياسcاۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، دوتسەنت

اقيقات جۋرنالى