سوڭعى ۋاقىتتاعى زەرتتەۋلەر بويىنشا الەمدەگى ءدىني احۋال كۇردەلى سيپاتقا يە بولىپ وتىر. بۇل ۇدەرىس قازاقستانعا جاناما تۇردە اسەر ەتۋدە. اتاپ ايتقاندا، الەمدەگى ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك قوزعالىستاردىڭ كۇشەيۋى مەن قازاقستان قوعامى ءۇشىن ءداستۇرلى ەمەس، تاريحي تامىرى جوق ءتۇرلى باعىتتاعى، ءدىن اتىن جامىلعان اعىمداردىڭ ناسيحاتى سالدارىنان دىنگە سەنۋشى جەكەلەگەن ازاماتتار راديكاليستەر قاتارىنا قوسىلىپ كەتۋ ىقتيمالى بار. ەڭ قاۋىپتىسى بۇل ءۇردىستىڭ جاستار اراسىندا بەلەڭ الۋى.

ءدىني راديكالدىق كوزقاراستىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى، ءدىني سانانىڭ قالىپتاسىپ ۇلگەرمەۋى دەپ ايتا الامىز. ەكىنشىسى، ورتالىق ازيا اۋماعىنا ­سىرتتان ەنگەن ءدىني راديكاليزم يدەولوگيالارى. ءدىني-راديكالدى كوزقاراستى جاقتاۋشىلار ءاۋ باستان وزدەرىنىڭ اگرەسسياشىل ءىس-ارەكەتتەرىمەن كوزگە تۇسەدى. الدىمەن ولار دىنگە سەنۋشى باسقا ازاماتتاردان ۇلتتىق سالت-داستۇرگە ساي كەلمەيتىن كيىم كيۋ ۇلگىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى سياقتى سىرتقى كەلبەتىنىڭ وزگەشەلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. راديكالدانعان ادام ءداستۇرلى ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتاردى، قالىپتاسقان جەرگىلىكتى ءدىني تاجىريبەنى جوققا شىعارىپ، مويىندامايدى. ونىڭ ءبارىن «دىنگە جاڭاشىلدىق ەنگىزۋ» دەپ قابىلدايدى. سونىڭ سالدارىنان راديكالدانعان ازاماتتار قوعامداعى الەۋمەتتىك-رۋحاني، ەكونوميكالىق-ساياسي ومىردەن باز كەشىپ، جات يدەولوگيانىڭ قولشوقپارىنا اينالىپ جاتادى. ولاردىڭ مۇنداي ارەكەتتەرى ءداستۇرلى ءدىندى ۇستانۋشى ازاماتتارعا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى تۇسىنىكتى. وسىعان وراي، ازاماتتاردىڭ راديكالدانۋىنا جەتەلەيتىن فاكتورلاردى انىقتاپ، ولاردىڭ الدىن الۋ جولدارىن قاراستىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر.

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ەلباسىمەن بىرگە – جاڭا جەتىستىكتەرگە!» اتتى 2015 جىلى وتكەن جاستار فورۋمىندا راديكاليزم قاۋىپتەرى مەن ونىڭ زارداپتارى تۋرالى سوزىندە: «راديكاليزم تىرشىلىكتىڭ بىردە-ءبىر سالاسىندا پايدا اكەلمەيدى. ول تەك پروگرەستى تەجەيدى، كەرى يتەرەدى»، – دەپ اتاپ ءوتتى.

ءمالىم بولعانداي، قازاقستاندا 2011-2012 جج. لاڭكەستىك وقيعالار ورىن العان ەدى. ولاردىڭ بارلىعى ءدىن اتىن جامىلعان راديكالدى توپ مۇشەلەرىنىڭ قولىمەن، ءدىني ۇعىمداردى بۇرمالاۋ ارقىلى ىسكە اسقان. سوڭعى كەزدەرى الەمدە ورىن العان ءتۇرلi تەراكتiلەردi ساراپتاپ قاراساق، ولاردىڭ دايىندىعى مەن iسكە اسىرىلۋ دەڭگەيi, يدەولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق نەگiزدەمەلەرi ارتىندا ءدىني راديكاليزم ماسەلەسى تۇرعاندىعىن بايقايمىز. سوندىقتان، قازiرگi تاڭدا ءدىني راديكاليزمنىڭ قاۋiپ-قاتەرى مەملەكەتتى، قوعامدى جانە ءاربىر ازاماتتى الاڭداتاتپاي قويمايدى.

ءدىني راديكاليزمگە شالدىعاتىندار – قوعامنان ءوز ورنىن تاپپاعان، الەۋمەتتىك ورتادان شەتتەلگەن ادامدار. دىنگە سەنۋشىلەردىڭ راديكالدانۋىنا ىقپال ەتۋشى كۇشتەردىڭ نەگىزگىسى – ءدىني-راديكالدى يدەولوگيانى ناسيحاتتايتىندار. ءدىني-راديكالدى ۋاعىزداردىڭ ىقپالىنا تەز ىلىنەتىندەردىڭ قاتارىندا قىلمىس الەمىنىڭ وكىلدەرى دە بار. ويتكەنى راديكالدى ۋاعىزشىلار مەملەكەت بيلىگى مەن جۇيەسىنە سىن تاعىپ، وعان بالاما رەتىندە «الەۋمەتتىك ادىلدىك ورناعان قوعام» جايلى ۋاعىز جۇرگىزەدى. ال قىلمىستىق الەم وكىلدەرى، اسىرەسە تەمىر تورعا قامالعاندار مۇنداي تاقىرىپقا كوبىرەك قىزىعاتىنى بەلگىلى.

سونداي تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەگەن جەكەلەگەن جاستار ءوزىن تولعاندىرعان ماسەلەنىڭ شەشىمىن دىننەن تابامىن دەپ ءجۇرىپ، ءدىن اتىن جامىلعان راديكالدى اعىمداردىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتكەنىن بايقاماي قالادى. مۇنىڭ سەبەبى جاستار اينالاسىنداعىلارعا ەلىكتەگىش كەلەدى، بەلگىلى ءبىر توپتىڭ مۇشەسى نە كوشباسشىسى بولۋعا تالپىنادى. ولاردىڭ مۇنداي ارەكەتتەرى سوقىر سەنىمگە نەگىزدەلگەن دىنشىلدىككە، ياعني فاناتيزمگە اكەلىپ سوعادى. ال سوقىر سەنىم دىنگە سەنۋشىنى راديكالدانۋعا جەتەلەيتىنىن تەولوگ جانە پسيحولوگ ماماندار ايتۋدا. ويتكەنى، ونداي ادام ءوزىنىڭ ءدىني ۇستانىمىن عانا شىنايى ءدىن اقيقات دەپ تانىپ، قالعاندارىن ءبارىن اداسۋدا دەپ ويلايدى. سوعان وراي، ونىڭ بويىندا وزگە دىندەرگە جانە دىنگە سەنۋشىلەرگە دەگەن ءتوزىمسىز كوزقاراس پايدا بولادى.

ەلباسىمىز ءداستۇرلى ءدىن تۋرالى ايتا كەلە، بۇگىندە ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن راديكاليزم سىندى ماسەلەنىڭ جانە جالعان ءدىني اعىمداردىڭ قوعامىمىزدا كەرى ىقپال ەتەتىنىنە نازار اۋداردى. ول ءوز سوزىندە «جاستارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى ومىرگە وسى جات جالعان ءدىني كوزقاراستى كوزسىز قابىلدايدى، ويتكەنى، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ءبىر بولىگىندە شەتتەن كەلگەن جالعان ءدىني اسەرلەرگە يممۋنيتەتى ءالسىز» ەكەندىگىن ايتتى. وسىعان وراي، قازىرگى كەزدە قازاقستان جاستارى اراسىندا ءارتۇرلى اقپاراتتىق شارالار وتكىزۋ قولعا الىنىپ كەلەدى. ءدىني راديكاليزم قاۋىپى تۋرالى ءتۇسىندىرىپ، تازا دىننەن الدامىش باعىتتاردى ايىرا بىلۋگە، جاستاردىڭ ءدىن تۋرالى ساۋاتتىلىقتارىن جوعارلاتۋعا باعىتتالعان جاستارعا ارنالعان ءارتۇرلى ءىس-شارالار ىسكە اسىرىلۋدا.

ءدىني راديكاليزم قوعام اراسىندا قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىنا جات يدەولوگيانى تاراتىپ، الاۋىزدىق تۋدىرسا، ولاردى توپ-توپقا ءبولىپ، قوعامنىڭ بەرەكەسىن قاشىرسا، ەلىمىزدىڭ ىشكى ءدىني احۋالىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە ۇلكەن قاتەر ءتونۋى مۇمكىن. حالىق اراسىندا «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەگەن ءسوز بار. ءدىني راديكاليزمنىڭ ەمى – ءدىني جانە زايىرلى قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق. وسىعان وراي، دەراديكاليزاتسيالاۋ ءىس-شاراسى قازىرگى ازاماتتىق قوعامدا وزەكتى تاقىرىپقا اينالىپ وتىر.

ايتىلعان ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ وڭتايلى جولدارىن تابۋ ءۇشىن مەملەكەت پەن ازاماتتار ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى، ءتول مادەنيەتتى، سالت-ءداستۇردى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى جاڭعىرتا وتىرىپ، راديكاليزمنىڭ كەز كەلگەن تۇرلەرى مەن بوي كورسەتۋلەرىنە قارسى ءبىرتۇتاس شەپ قۇرۋ – ۋاقىت تالابى. قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن ءدىننىڭ ادام مەن ادام، ادام مەن قوعام اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا وزىندىك ورنى بار. جاقسى قاسيەتىمىزدى ۇشتاپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا قايشى كەلەتىن، قوعامداعى تۇراقتىلىق پەن كەلىسىمگە، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا كەرى اسەر ەتەتىن، ەلدىگىمىزدىڭ شىرقىن بۇزاتىن ءدىني راديكاليزم سياقتى قاسىرەتتەن ساق بولۋ – ءاربىر ازاماتتىڭ ابىرويلى بورىشى.

ب.جاناقوۆ، قر مسم دىك عزتو يسلامدى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz