اياقتالۋىنا ەكى جارىم جىلداي ۋاقىت قالعان جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ەڭ قاتال دا ءبىتىمى وعاش ساياسي-قۇقىقتىق قۇرىلىم - توتاليتارلىق مەملەكەتتى دۇنيەگە الىپ كەلگەنى ەدى. تاريحشىلار توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ اۋەلگى نىشاندارى كونە مىسىردا نەمەسە قايسىبىر ەجەلگى دەسپوت ەلدەرىندە بولدى دەگەندى ايتىپ جۇرسە دە، «ءتوتاليتاريزمنىڭ ناعىز قاس ۇلگىسى»، - ناق سول حح عاسىر ءتوتاليتاريزمى بولاتىن. ءارى عۇمىرىنىڭ ۇزاقتىعى، امبەباپتىعى جانە ناتيجەلىلىگى تۇرعىسىنداعى الدىڭعى قاسىرەتتى ورىندى ءداپ وسى كەڭەستىك ۇلگىدەگى توتاليتاريزمنەن وزىپ ەشكىم دە الا قويمايدى. كادىمگى ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ كوبىنىڭ ومىرىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ، سول سەبەپتى دە بىرەۋلەر ءۇشىن ءزارلى، بىرەۋلەر ءۇشىن ءارلى بولىپ قىرىق قۇبىلاتىننىڭ ناق ءوزى.

بۇل جەردە ماسەلەنىڭ ءمانىسى، ونىڭ ەش بۇلتارتقىزبايتىن ساندىق كورسەتكىشتەرىنە دە قاتىستى ەمەس. ماسەلە ءتوتاليتاريزمنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق زارداپتارىنا، ونىڭ بۇگىنگە دە، بولاشاققا دا ۇزاق مەرزىمدەر بويى اسەر ەتە الاتىن سالدارلارىندا بولسا كەرەك.

***

اياقتالۋىنا ەكى جارىم جىلداي ۋاقىت قالعان جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ەڭ قاتال دا ءبىتىمى وعاش ساياسي-قۇقىقتىق قۇرىلىم - توتاليتارلىق مەملەكەتتى دۇنيەگە الىپ كەلگەنى ەدى. تاريحشىلار توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ اۋەلگى نىشاندارى كونە مىسىردا نەمەسە قايسىبىر ەجەلگى دەسپوت ەلدەرىندە بولدى دەگەندى ايتىپ جۇرسە دە، «ءتوتاليتاريزمنىڭ ناعىز قاس ۇلگىسى»، - ناق سول حح عاسىر ءتوتاليتاريزمى بولاتىن. ءارى عۇمىرىنىڭ ۇزاقتىعى، امبەباپتىعى جانە ناتيجەلىلىگى تۇرعىسىنداعى الدىڭعى قاسىرەتتى ورىندى ءداپ وسى كەڭەستىك ۇلگىدەگى توتاليتاريزمنەن وزىپ ەشكىم دە الا قويمايدى. كادىمگى ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ كوبىنىڭ ومىرىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ، سول سەبەپتى دە بىرەۋلەر ءۇشىن ءزارلى، بىرەۋلەر ءۇشىن ءارلى بولىپ قىرىق قۇبىلاتىننىڭ ناق ءوزى.

بۇل جەردە ماسەلەنىڭ ءمانىسى، ونىڭ ەش بۇلتارتقىزبايتىن ساندىق كورسەتكىشتەرىنە دە قاتىستى ەمەس. ماسەلە ءتوتاليتاريزمنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق زارداپتارىنا، ونىڭ بۇگىنگە دە، بولاشاققا دا ۇزاق مەرزىمدەر بويى اسەر ەتە الاتىن سالدارلارىندا بولسا كەرەك.

***

وكىنىشكە قاراي، وتكەن جۇيەنىڭ سىنشىلارى دا، جاقتاستارى دا ءتوتاليتاريزمنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە سونشاما عۇمىرلى بولۋىنىڭ سەبەپتەرى جونىندە كوپ ويلانا بەرمەيدى. ونىڭ كۇللى سەبەپتەرىن جەكە ادامنىڭ مەملەكەتتەن، قاراقان باسىنان، ءوز قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىنەن اۋلاقتانىپ كەتكەنىنە قاتىستى دەگەن ابدەن قالىپتاسقان كوزقاراسپەن قايىرا سالۋعا دا بولار ەدى. ءتوتاليتاريزمنىڭ مۇنداي فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتەمەسىنىڭ جۇيەلەنگەنىنە دە تالاي ۋاقىت ءوتتى. ءارى ءدال سول دايەكتەمەنى ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، بۇرىنعى انتيكوممۋنيست زينوۆەۆتەن نەوبولشەۆيكتىك يدەيانى اشىقتان-اشىق مالدانۋشى بۇگىنگى ليمونوۆقا دەيىنگى كوممۋنيستىك يدەيانى جاقتاۋشىلار باس پايدالارىنا جاراتۋدان ءبىر تانباي كەلەدى.

***

ءتوتاليتاريزمنىڭ الەۋمەتتىك كوزدەرى سونشاما ايقىن جانە ول قايسىبىر حالىقتار وسىعان بەيىم دەيتىن تۇرلاۋسىز ۇعىمعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. ايتپەسە ءوز ۋاقىتىمەن سالىستىرعاندا ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى پروتەستانتتىق گەرمانيا مەن حريستياندىق رەسەيدى جانە كوتوليكتىك يتاليانى بىروڭكەي توپتاستىرۋ قاجەتتىگى تۋعان بولار ەدى. ماسەلەنىڭ ءمانىسى سوندا، بىرقاتار ۇقساس بەلگىلەرىنە قاراماستان ءتوتاليتاريزمنىڭ ءتۇپ-توركىنى ءار ەلدە ارقيلى ىڭعايدا ورىستەيدى.

ءتوتاليتاريزمنىڭ كەڭەستىك ءتيپىنىڭ بويىندا ودان بۇرىنعى تاريحي كەزەڭدەردەن مۇرا بولىپ قالعان ساياسي مادەنيەتتىڭ، يمپەريالىق حاراكتەردىڭ جانە بيۋروكراتيانىڭ شەكتەن تىس ومىرشەڭدىگىنىڭ نىشاندارى سايراپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە، توتاليتارلىق وزگەرىستەر قارساڭىنداعى بىرىڭعاي شارۋالار ەلىنە ءتان الەۋمەتتىك قۇرىلىم دا وسى ءبىر وزگەشە قوعامدىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىنا كادىمگىدەي اسەر ەتتى.

***

ايتسە دە ءبارىن تەك ساياسي مادەنيەت پەن ۋربانيزاتسيالىق ءداستۇرى ءالسىز ەلدىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنا اكەپ تىرەپ تاستاۋ دا ءدال بولماس ەدى. كەڭەستىك ءتوتاليتاريزمنىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى - ونىڭ يمپەريالىق تابيعاتى. ونىڭ وسى وزگەشەلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن رەسەيدەگى كەيبىر ۇلتشىل پيعىلداعى انتيكوممۋنيستەردىڭ ءوزىن دە جاڭىلىستىرۋمەن ءجۇر. ەگەر رەسەي عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە دامۋدىڭ دەموكراتيالىق جولىن تاڭداسا نە بولار ەدى، دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تا سونشاما قاراپايىم. ءسوز جوق، ەۋرازيانىڭ ءبىر قاتار ەگەمەن مەملەكەتتەرىنىڭ، ەۋروپالىق ەلدەرمەن سالىستىرۋعا كەلەتىن جوعارى ينتەگراتسيالىق پوتەنتسيالى بار تولىققاندى مەملەكەتتەردىڭ نەگىزىندە تيىمدىلىگى جوعارى ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ قۇرىلۋى وتەر ەدى. رەجيمنىڭ ءىس جۇزىندەگى باتۋاشىلدىعى يمپەريانىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ سوعار ەدى. ويتكەنى، ءدال كەڭەستىك توتاليتاريزم بۇكىل ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى يمپەريالىق ۇيىمداردىڭ ساقتالۋىنىڭ باستى تەتىگىنە اينالدى. وسى رەتتەن العاندا دا رەسەيدەگى بارىپ تۇرعان ۇلتشىلدىق پەن سولشىل راديكالدىقتىڭ امپەي-جامپەي وداقتاسۋى دا ءبىر قاراعاندا وعاش بوپ تا كورىنەدى. الايدا ۇلتتىق تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، مەملەكەتىمىزگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن مالىمدەيتىن كەي ادامداردىڭ وسى عاسىردا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قازاق جەرىنە وقپەن دە، اشتىقپەن دە زۇلمات اكەلگەندەردىڭ مۇراگەرلەرىمەن كەنەتتەن اۋىز جالاسىپ كەتكەنىن كورگەندە قاراپتان-قاراپ شاقشاداي باسىڭ شاراداي بولادى ەكەن. ەڭ تاڭقالارلىعى، وسى قاساڭ دا، اسەرسىز توتاليتارلىق جۇيەنى باسقاشالاۋ ىڭعايىمەن قازىرگى زامانعى ءجون جوباعا ۇيلەستىرۋ يدەياسى ءدال سول ۇلتشىل باعىتتاعى ورىس ەليتاسى اراسىندا پايدا بولعان ەدى. رەسەيلىك يستەبلەشمەنتتە بۇل يدەيا 1970-جىلداردان بەرى كورىنىس بەرىپ كەلەدى.

ءتوتاليتاريزمنىڭ ساياسات پەن يدەولوگياداعى يمپەريالىق قۇرىلىمدارمەن سونشاما تىعىز بايلانىستا بولۋى نە سەبەپ؟ بىرىنشىدەن، يمپەريالىق يدەيا پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ەتنيكالىق ەمەس، الەۋمەتتىك كونتسەپتسياسىنىڭ تاساسىندا بۇركەمەلەنەدى. ەكىنشىدەن، ەتنوستاردىڭ ىرىلىگىنە، تاريحي «ۇلەسىنە»، كىم-كىمدى وركەندەتتى دەگەندى جۇيە-جۇيە قىلىپ بولەتىن «مادەنيەتتىلىگىنە»، «رەسپۋبليكالىق ۇلت»، «اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا، وكرۋگتىك ۇلت» دەپ دارەجە دەڭگەيىنە قاراي «اياز ءالىڭدى ءبىل» تالابىمەن قاتاڭ رەتتەستىرەتىن ءتارتىپ ۇلتتىق قاتىناستاردى قىرىق قۇبىلتىپ باسقارۋعا جاردەمدەستى. تاريحتاعى كەز-كەلگەن يمپەريا ۇلتارالىق قاتىناستاردى رەتتەپ وتىرۋ پروبلەماسىمەن بەتپە-بەت كەلەر، بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا ءدال وسىنداي يدەولوگيالىق كوزبوياۋشىلىقتى مەڭگەرگەن ەمەس. ءتىپتى بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە تاريح قويناۋىنا مۇلدەم كەتكەن وسى يدەولوگيالىق قالىپتار وزدەرىنىڭ جانى سىرىلىگىن كورسەتىپ كەلەدى. ونداعان حالىقتاردىڭ بۇگىنگى حالىقارالىق قۇقىق تەرميندەرى بويىنشا تاۋەلسىزدىك العانى - زامانالىق ماڭىزى بار وقيعا. الايدا سولشىلداردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا، بۇل حالىقتار تاعدىرىنداعى سۇمدىق باقىتسىزدىق...

***

قازاقستان كوممۋنيستەرى باس تەورەتيكتەرىنىڭ پىكىرتالاس كەزدەرىندەگى سوزدەرىندە: سوتسياليزم ۇلتتار مەن حالىقتاردىڭ دامۋىنا قۋاتتى سەرپىن بەردى، نارىقتىق قاتىناستار بارلىق ەمنىڭ داۋاسى ەمەس، دەگەن سياقتى ويلاردىڭ ايتىلعانى ەسكە تۇسەدى. دەگەنمەن ولار بۇل جەردە وزدەرىنىڭ ارىپتەستەرى نەوكوممۋنيزمنىڭ اككى ماسكەۋلىك تەورەتيكتەرى ايتىپ قالاتىن ءبىر دايەكتى ۇمىتىڭقىراپ كەتكەندەي. ول، البەتتە، ونەركاسىپتى جانە عىلىمي ونەركاسىپتىك ينفراقۇرىلىمنىڭ وراسان قارقىنىمەن ءارى ءتيىمدى وركەندەۋى ەدى.

العاشقى تيپتەگى دالەلدەمەلەردى بەكەرگە شىعارۋ وڭاي. راسىندا دا، ەگەر قازاقتار ۇجىمداستىرۋدىڭ جانە وتىرىقشىلدىققا زورلاپ كوشىرۋدىڭ سالدارىنان تۋىنداعان «قىزىل قىرعىننىڭ» اشتىقتىڭ، ىندەتتىڭ، اۋا كوشۋدىڭ ناتيجەسىندە مامانداردىڭ ەسەپتەۋلەرى بويىنشا ءوزىنىڭ قىرىق پايىزىنان ايىرىلسا ۇلتتاردىڭ قانداي گۇلدەنىپ وركەندەۋى تۋرالى ايتۋعا بولادى. ەگەر مۇنى تاڭىمىزدىڭ اتۋى دەيتىن بولساق، باتۋىمىز قايسىسى؟ بالكىم، حالىقتىڭ تۇگەل قۇرىپ ءبىتۋى شىعار. ەكىنشى جاعىنان ۇلتتىڭ مادەني تىلدىك ورتاسىنا تۇراقتى تۇردە قىسىم جاسالىپ كەلۋى قازاق ءتىلىن ءسال بولماعاندا جويىپ جىبەرە جازدادى. شاماسى، ءبىزدىڭ قازاقستاندىق كوممۋنيزم تەورەتيكتەرىنىڭ قيالىنداعى ۇلتتاردىڭ گۇلدەنۋى، حرۋششەۆتىڭ ەگەر ءبىز نەعۇرلىم ورىسشا تەزىرەك سويلەسەك، سوعۇرلىم كوممۋنيزمگە تەز جەتەمىز، دەگەنىمەن استاسىپ جاتقان بولۋى كەرەك...

ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى - توتاليتارلىق جۇيە جۇزەگە اسىرعان ونەركاسىپتىك جاڭارتۋ (مودەرنيزاتسيا) بولعان ەدى. الەمنىڭ ءار ەلدەرىندە حح عاسىردا، اسىرەسە ونىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تابىستى جۇزەگە اسىرىلعان جاڭارتۋلاردىڭ تاجىريبەسى كەڭەستىك مودەرنيزاتسيانىڭ باسقالاردان ءپرينتسيپتى تۇردە ەرەكشەلەنگەنىن كورسەتەدى.

باسقا ەلدەردەگى مودەرنيزاتسيا، قازىر قازاقستاندا وتكىزىلىپ جاتقانداي، جەكە ادامنىڭ، ءينديۆيدتىڭ ەكونوميكالىق تالابىنداعى جاڭا موتيۆتەرگە، ونىڭ جەكە باسىنىڭ ىنتالانۋىنا نەگىزدەلگەن. كەڭەستىك مودەرنيزاتسيا بولسا، ادامداردىڭ ەكونوميكالىق ىنتالانۋى بويىنشا ەمەس قاتاڭ كۇشتەۋىمەن جۇزەگە استى.

باسقا ەلدەردە تابىستى جۇرگىزىلگەن مودەرنيزاتسيانىڭ ناتيجەسىندە ءوزىن-ءوزى رەتتەستىرىپ وتىراتىن قۋاتتى تۇتقالارى  بار يكەمدى دە، سان-سالالى نارىقتىق ينفراقۇرىلىم جاسالدى. كەڭەستىك مودەرنيزاتسيانىڭ ناتيجەسىندە شەكتەن تىس ورتالىقتاندىرىلعان، قايتىمى از، يكەمسىز ەكونوميكالىق جۇيە قۇرىلدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءدال وسى جاعداي توتاليتارلىق رەجيمدى قۇلاتىپ تىندى. كەڭەستىك مودەرنيزاتسيانىڭ قاجەتتىلىگى ءوز جەرلەرىندە شارۋلاردى تاپ رەتىندە جويۋدى دا جۇزەگە اسىردى. ولار ەڭ ارزان جۇمىس كۇشىن قۇرادى. بۇعان قوسا جاپپاي رەپرەسسيالار ناتيجەسىندە اشىلعان سان مىڭ كونتسلاگەرلەر شىن مانىندە قۇلدىق ەڭبەكتى پايدالانۋدىڭ ناعىز ۇلگىسى بولعان ەدى. ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ نەگە كەرەك بولعانىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسىندا. ول اشسا الاقاندا، جۇمسا جۇدىرىقتا بولاتىن ءارى تەگىن، ءارى قىرۋار جۇمىس كۇشىن جاساقتاۋ ماقساتىن كوزدەگەن-ءدى.

***

سويتسە دە ءتوتاليتاريزمدى توڭكەرىپ تاستاعان باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى - ۇلتتىق ماسەلە ەدى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى بۇل ماسەلەنى «جاپقىسى» كەلگەن قانشاما قۇيتىرقى ساياسات جۇرگىزىلسە دە، ونىڭ جانارتاۋى اقىرى اتىلماي قويمادى. بۇرىنعى جۇيە قۇرىلىمىندا ۇلتتىق ماسەلەنى ءپرينتسيپتى شەشۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنىڭ سەبەبى نەدە ەدى؟ جاۋاپ بەرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ايتسە دە ناقتىلى تاريحي قوعامنىڭ اياسىنان قاراي وتىرىپ، بىرنەشە سەبەپتەردى ءبولىپ اتاۋعا بولادى.

بىرىنشىدەن، قازىرگى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن كسرو اۋماعىنداعى حالىقتاردىڭ مادەني وركەنيەتتىلىك بىرتۇتاستىعى دەگەن تاپتاۋرىن اڭگىمەدە اسىرەلەۋشىلىك باسىم. ءدىن، ءتىل، مادەنيەتتەگى قيىسپايتىن تۇستار بارلىق ۋاقىتتا بولىپ كەلدى جانە سوڭعى جىلدارى ول ايقىن بايقالا دا باستاعان-دى...

ەكىنشىدەن، كەڭەستىك ءتوتاليتاريزمنىڭ تەوريالىق قۇرىلىمدارىندا ءپرينتسيپتى كەمىستىك بار. بۇل كەمىستىك الەۋمەتتىك فاكتور رولىنە ەتنيكالىقپەن سالىستىرعاندا قالىپتان تىس ءمان بەرىلەتىندىگى. ال، شىن مانىندە جەكە ادام ءۇشىن ەتنيكالىق توپتار الەۋمەتتىك توپتارعا قاراعاندا ەداۋىر تۇراقتى دا ءماندى اسەر ەتەدى. توتاليتارلىق رەجيمنىڭ اۋىق-اۋىق ۇلتتاردى قۋدالاپ، جەر اۋدارىپ، كەيدە ءتىپتى، ەتنيكالىق گەنوتسيد جاساۋىنىڭ ءوزى دە ۇلتتاردىڭ ءوزارا توپتاسۋ مەحانيزمىن ۇزدىكسىز بۇزىپ تۇرۋ ماقساتىن كوزدەدى.

ۇشىنشىدەن، توتاليتاريزم كەزىندەگى بيلىك تەحنولوگياسىنىڭ ءوزى ۇلتتىق مۇددەلەردى جۇزەگە اسىرۋعا قاراما-قايشى كەلىپ جاتادى. ويتكەنى، ۇلتتىق دامۋدىڭ تابيعي پروتسەسىن كوپە-كورنەۋ بۇزىپ گەنەفوندتى جويۋ، قالىپتى الەۋمەتتىك قۇرىلىمدى بۇرمالاۋ ۇستىندە، توتاليتاريزم ۇلت سەركەلەرىنىڭ قارسىلىقتارىنا ۇشىراماي قويمادى...

سونداي-اق، كەڭەستىك توتاليتاريزم ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى، ۇلتتىق تاريحقا شەكتەن تىس كۇدىكپەن جانە ۇلت مەكەندەگەن تەرريتورياعا ءجۇردىم-باردىم قاراعانى ەدى. توتاليتاريزم ەتنيكالىق تەرريتوريانى داليىپ «بوس جاتقان الەۋمەتتىك كەڭىستىك» دەپ ۇقتى. ونىڭ ايقىن ايعاعى - ءاربىر قازاق ءۇشىن قاسيەتتى بولىپ سانالاتىن رۋحاني ورتا سەمەي جەرىندە يادرولىق سىناق ايلاعىنىڭ جاسالۋى. كەز كەلگەن حالىق ءوزىنىڭ ەتنوگەنەتيكالىق تەرريتورياسىندا ءتول مارتەبەسىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن ساقتاۋعا ۇمتىلادى. ال، قازاقستان توتاليتارلىق رەجيم تاراپىنان ۇلتتىق مۇددەلەرگە مەنسىنبەي قاراۋ پيعىلى ەرەكشە جۇزەگە اسقان مەكەن بولدى. قازاق حالقىنىڭ جيىرماسىنشى عاسىر وتىندەگى كوپعاسىرلىق تاريحىندا ءبىرىنشى رەت ءتول اتا مەكەنىندە ازشىلىققا ۇشىراۋىنىڭ ءوزى كەڭەس بيلىگىنىڭ الەۋمەتتىك ۋتوپياسى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىمەن ۇيلەسە مە دەگەن ساۋالعا داۋسىز جاۋاپ.

ۇلتتىق جادتىڭ ىزدەرىن ءوشىرۋ، ەتنوستىڭ مادەني-تاريحي قاتپارلارىن جويۋ مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن بۇزۋدان تانباعان توتاليتاريزم اقىرى ەكونوميكالىق جانە سىرتقى فاكتورلارمەن قاتار ءوزى تويتارىس بەرەتىن كۇشتەرگە تاپ كەلىپ كۇيرەپ ءتۇستى. بۇل رەتتەگى ماسەلەنىڭ توركىنى، توتاليتارلىق رەجيمنىڭ ءوز قيمىل ارەكەتتەرى مەن ۇلتتىق «مەكەن ءمانىسىن» وزگەرتۋگە ۇمتىلۋىنا بايلانىستى ەدى. حالىقتاردى جەر اۋدارۋدىڭ، كۇشپەن ەنگىزىلگەن وتىرىقشىلىقتىڭ، اسكەري ونەركاسىپتىك كومپلەكستىڭ ەكولوگيالىق جۇتاۋىمەن بىرگە جۇرەتىن دامۋىنىڭ ءبارى، وسىناۋ جاڭا وتارشىلدىق دۇنيەنىڭ ۇلتتىق بولمىس ءبىتىمىن بۇزادى-اۋ دەگەن قاراپايىم جاعدايدى ەسكەرمەگەنى بولدى. ال ول ۇلتتىق بولمىس ءبىتىم بەلگىلى ءبىر مادەني ءمان-ماعىناسى ايقىندالعان تەرريتوريادا عانا عۇمىرلى ەدى. شىنىن ايتقاندا، الدەبىر كرەملدىك بيۋروكرات ءۇشىن جيدەباي، بۋراباي، نەمەسە ۇلىتاۋ دەگەن سوزدەر ەشتەڭەنى اڭداتپايتىنى انىق. ول ءۇشىن بۇل انشەيىن عانا بوس جاتقان الەۋمەتتىك كەڭىستىك. توتاليتاريزم ەشۋاقىتتا دا مۇنداي نازىك قىلدارعا وي جىبەرىپ كورگەن ەمەس، ال ول نازىك ساتتەر قورلانعان ۇلتتىق زەردەدە سانالى دا، ساناسىز دا تۇردە جيناقتالا بەردى. 74 جىل ىشىندە رەجيم باسىنداعىلاردىڭ بىردە-ءبىر وندىرگىش كۇشتەردى ورنالاستىرۋ كەزىندە وسى ۇيالى «مەكەن ءمانىسىن» ەسكەرۋدى ويلاعان دا جوق.

ءتۇيىپ ايتقاندا، توتاليتارلىق پەن ۇلتتىق ءبىر بىرىمەن ەش سيىسپايتىن ۇعىمدار.

***

توتاليتارلىق كەشەگىمىز تۋرالى وي بايىپتاعانىم رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس. وكىنىشكە قاراي كەڭەستىك رەجيمدى بىرقاتار سەبەپتەرگە بايلانىستى دارىپتەۋشىلىك، وتكەندى عانا ەمەس، بۇگىندى دە ءتۇسىنۋدى شىنىمەن بۇرمالاپ جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن. ارينە تولىق كۇيىندە الەۋمەتتىك قارىمتا قايتارۋ ءىس جۇزىندە مۇمكىن ەمەس. الايدا ءتوتاليتاريزمنىڭ بەلگىلى ءبىر ۋشىعۋلارى قايتالانۋى دا كادىك. سونداي ۋشىعۋلارعا قارسى ەڭ جاقسى كەپىلدىك - ءوتىپ بارا جاتقان جۇزجىلدىقتا ءبارىمىز باستان كەشكەن ىندەت نىشاندارىن ۋاقىتىنان وزدىرماي انىق تا قانىق ۇعىنا ءبىلۋ بولسا كەرەك.

«قازاق الماناعى» №6 ، 2010 جىل