«رەكەتير» ءسوزى قازاققا تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ جاقسى تانىس. بىرەۋلەر ءۇشىن ول – باسبۇزار قىلمىسكەر، حالىقتى سۇلىكشە سورعان سالىقشى بولسا، كەيبىرى – «رەكەتيردى» ءوز زاڭىمەن ەل مەن جەردى جاۋدان قورعاعان ناعىز ازاماتتار دەپ تۇسىنەدى. بۇگىن ءبىز قازاقستان ەگەمەن ەل بولعان ساتتەن باستاپ ەسىمى ەلگە بەلگىلى، قىلمىس الەمىندەگى بەدەلدى دە، بىرەگەي ازاماتتار جايلى جازامىز».  

اتى اتالعان جىگىتتەردىڭ جاقىندارى ولار تۋرالى فوتولار بەرۋ تۇگىل، ءومىرى جايلى اشىپ ايتۋدان قورقادى. سوندىقتان دا بۇگىنگى ماقالانى دايىنداۋعا كومەكتەسكەن ازاماتتاردىڭ دا ەسىمى دە قۇپيا بولىپ قالا بەرمەك.

1. سابر

كەڭەس ۇكىمەتى تاراپ، ءاربىر رەسپۋبليكا جىككە ءبولىنىپ باستاعان ساتتە بوي كوتەرىپ، قازاق جىگىتتەرىنىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىققان سابىر ءمۇسىلىمۇلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۋماسى. سوزىنە بەرىك، كەلبەتى سۇستى، ەكىجۇزدىلىك پەن جالقاۋلىقتى جاقتىرمايتىن ازاماتتى جۇرت باس اقىلشى سانىپ، كەز-كەلگەن تۇيتكىلدى شەشۋ ءۇشىن سابىرعا جۇگىندى.

90-شى جىلدارى ءتۇرلى قىلمىستىق توپتار ونى «وڭتۇستىك وڭىرگە جاۋاپتى»، قىلمىس الەمىنىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا «ۆور ۆ زاكونە» ەتىپ تاعايىندادى. ياعني، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ سابىرعا ەسەپ بەرۋى ءتيىس بولدى. ەسىمىن اتاۋدان باس تارتاتىن تانىمال قازاق رەجيسسەرىنىڭ سوزىنشە، سابىر جەتىممەن جەسىردى جەبەدى، قارتتاردى سۇيەدى. سول ۋاقىتتاعى جۇمىسسىزدىقتى جويىپ، قىلمىستى ازايتۋ ءۇشىن جۇمىس جاساعان.

«شىمكەنتتىڭ شەتىندە كارىستەر پياز ەگەتىن. حالىق اش سول پيازدى ۇرلاپ، ودان قالدى جازدا سۋ بولىسپەي، كەيىن جيعان ءونىمدى ساتا الماي ابدەن شىعىنعا باتتى. مىنە سول كاسىپكەرلەردىڭ باسىن قوسىپ سابىر جيىن وتكىزدى. ناتيجەسىندە قازاق جىگىتتەرى شارۋالاردى ۇرى-قارىدان قورعاشتاپ، بىرگە ەڭبەك ەتەدى. جىل سوڭىندا شاعىن القاپتان 3 كاماز پياز جينالدى. ءبىر كامازدى كاسىپكەر ءوزى الدى. ەكىنشى كاماز قاراۋىل بولعان جىگىتتەرگە بەرىلدى. ءۇشىنشى كاماز اۋىلداعى جەتىم-جەسىرلەرگە تاراتىلدى»، – دەيدى ول.

سابىر ءمۇسلىمۇلىنىڭ كوپتەگەن ارەكەتى زاڭعا قايشى بولدى. پوليتسيامەن ءتىل تابىسا الماعان ازاماتقا 9 ءتۇرلى باپ بويىنشا ايىپ تاعىلعانىمەن، ءبىرى دالەلدەنبەيدى. سوڭىندا كولىگىن ءتىنتۋ كەزىندە قولدان جاسالعان پىشاق تابىلىپ، «سۋىق قارۋ ساقتادى» دەگەن ايىپپەن 3 جىلعا تۇرمەگە قامالدى. تەمىر توردا وتىرىپ، اۋرۋعا دۋشار بولعان ازامات، كەيىن بوساپ شىققان سوڭ ۇزاق ناۋقاستان الماتى قالاسىندا كوز جۇمدى.

قازىر قازاق ونەرىنىڭ جۇلدىزىنا اينالعان، جاس اكتەر تاۋەكەل ءمۇسىلىم وسى سابىر ءمۇسىلىمۇلىنىڭ تۇڭعىشى.

2. باحا فەستيۆال

سابىر ءمۇسىلىم تۇرمەدە وتىرعاندا، ونىڭ ورنىن جاقىن دوسى باحا فەستيۆال باسادى. اۋعانستاندا اسكەري بورىشىن وتكەرگەن، وفيتسەرلىك اتاعى بار، بۇرىنعى اسكەري قىزمەتكەر. باحا فەستيۆالدىڭ شىن ەسىمى — باقىتكەلدى رايىمبەكتەگى.

1963 جىلى 11 قازاندا الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانى اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ تۋىلعان قاراساز اۋىلىندا ومىرگە كەلگەن. وعان «باحا فەستيۆال» دەگەن لاقاپ اتتى دوستارى بەرگەن. اپ-ارىق، ورتا بويلى جىگىتكە قانداي قيىن تاپسىرما بەرسە دە، دىمىن شىعارماي تەز جانە تازا ورىنداپ كەتەتىن بولعان. شارۋانى ارتىنا ءىز قالدىرماي، شاشاۋىن شىعارماي ورىندايتىندىقتان ونى «فەستيۆال» دەپ اتاعان.

1991-92 جىلدارى اتى تەك قازاقستانعا عانا ەمەس، تمد ەلدەرىنە كەڭ تارالعان. سونداي-اق وتە قاتىگەزدىگى ەل اراسىندا اڭىز بولىپ تاراعان. وزىمەن ساناسپاعانداردى اياماعان، الدىنا شىققاندى جوق قىلعان دەسەدى. الماتىنى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستايتىن جىگىتكە گروزنىيدىڭ باسكەسەرلەرى كەلىپ باس-كوز بولۋ ءۇشىن مەگوپوليستەن اۋداندى بەرۋدى سۇراعان. الايدا، قارۋلانىپ كەلگەن جىگىتتەردىڭ وڭايلىقپەن قايتپايتىنىن تۇسىنگەن باقىتكەلدى بۇل ءىستى دە ىڭ-شىڭسىز، تاپقىرلىقپەن شەشكەن دەيدى.

ياعني، «جارايدى، الماتىدان 1 اۋدان بەرەمىز، سەندەر بىزگە دە گروزنىيدان تۋرا سونداي اۋدان بەرەسىڭدەر» دەگەن. سوزدەن ۇتىلعان شەشەندەر الماتىنى جايىنا قالدىرىپتى. وسى سەكىلدى ىستەرى رەسەيلىك مافيا دوكەيلەرىنە ۇناماي، ءجيى قاقتىعىستا بولعان. ارىستانداي اقىرعان ازامات 1993 جىلى 7 قازاندا ءوز ۇيىندە قاستاندىقتان كوز جۇمدى.

قاسىنداعى 4 جەندەتىمەن وتىرعان ولاردى ءباز بىرەۋلەر جارىپ جىبەردى. 30-عا تولعان جاسىندا، تۋرا تۋعان كۇنى، جەر قوينىنا تاپسىرىلعان. اتىشۋلى وقيعا باسىلىم بەتتەرىندە جارىسا جازىلعانىمەن، تاپسىرىسپەن ورىندالعانداردىڭ ارتىندا كىم تۇرعانى جانە نە ءۇشىن ەكەنى اقىرى انىقتالمادى. كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، باحا فەستيۆالدىڭ قىلمىستىق توبىندا 100-گە جۋىق ازامات مۇشە بولعان. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋعان سوعىسىنا قاتىسقاندار مەن بۇرىنعى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى.

3. رىجي الماز

باحا فەستيۆال جەر جاستانعاننان كەيىن قازاقستانداعى قىلمىس بيلىگىن رىجىي الماز قولىنا الدى. «رىجي الماز» – نەسىپباي ناسەنوۆ 1961 جىلى سەمەي وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق جانە جاستىق شاعى قىرعىزستاندا وتكىزىپ، العاش رەت ايىر قالپاق اعايىننىڭ ەلىندە «قارۋلى شابۋىلعا قاتىستى» دەگەن ايىپپەن بەس جىلعا سوتتالادى.

نەسىپباي كوپ جەردە ءوزىنىڭ شىن اتىن اتاماي، «الماز» دەپ تانىستىرعان ەكەن. كەيبىر كوز كورگەندەر «سارى الماز» دەگەن لاقاپ اتتى قىلمىس الەمىندەگىلەر قويعان دەسەدى. سەبەبى، ول العان بەتىنەن قايتپايتىن، الماس سەكىلدى وتكىر بولعان-مىس. ال، «سارى» ءسوزى اقشىل رەڭىنە بولا ايتىلعان. بەيرەسمي اقپار بويىنشا، رىجي الماز تۇرمەدە وتىرىپ قاراقشىلىق زاڭىن جەتە مەڭگەرگەن، اقشا جاساۋدى جانە ورىس، ارميان، شەشەن، سىعان تىلدەرىندە ەركىن سويلەپ، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنگەن.

سونىمەن قاتار، ايكيدو ونەرىمەن شۇعىلدانىپ، قاراماعىنداعى 80-گە جۋىق جىگىتتى دە شىعىس جەكپە-جەگىنە باۋلىپ دايىنداعان. 90 جىلداردىڭ ورتا تۇسىندە اتىنان ات ۇركەتىن قازاق مافياسىنىڭ بەلسەندى توپتارى – «اتابا»، ء«تورت اعايىندى»، «اداي»، «باباحان» سياقتى ۇيىمداردىڭ مۇشەلەرى تۇگەلى دەرلىك «رىجي المازدىڭ» قول استىندا بولعان.

ولار قازاقستاننىڭ ءاربىر وبلىسىندا جۇمىس جاساپ، بارلىعى ءوز زاڭدارىمەن بيلىك ەتكەن. ءتىپتى كەيبىر كوز كورگەندەر ونى قىتايدىڭ ءبىر ايماعىنا ءامىرىن جۇرگىزگەن دەسەدى. سارى المازدىڭ بيلىگىندە ەلىمىزدەگى ءىرى مۇناي وندىرىستەرىنەن باستاپ، قالاداداعى ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىنا دەيىن قاراعان. بارلىعىنا باقىلاۋعا الۋداعى ونىڭ باستى ماقساتى قازاقتىڭ بايلىعىن ۇستاعاننىڭ قولىنا، تىستەگەننىڭ اۋزىنا كەتىرمەۋ بولعان.

الايدا، اتالعان مەكەمەلەردىڭ تابىسىنان ول اي سايىن ءوزىنىڭ ۇلەسىن الىپ وتىرعان. ونىڭ كولەمى بيزنەستىڭ اۋقىمىنا بايلانىستى 10-30 پايىز ارالىعىندا. ءوز زاڭىمەن جۇرەتىن نەسىپبايعا 1992 جىلى الماتىدا 3 بىردەي باپ بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. وعان، سۋىق قارۋ ساقتاعان، سالىقتان جالتارۋ جانە باي-باعلاندى قورقىتىپ-ۇركىتكەنگە قاتىستى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، 5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلادى.

پاۆلودار مەن ماڭعىستاۋ تۇرمەسىندە جاتىپ جازاسىن وتەگەن ول بوستاندىققا شىققان سوڭ كۇزەت فيرمالارىن قۇرىپ، زاڭدى كاسىپپەن اينالىسادى. الايدا كوپ ۇزاماي ەلدەن كەتكەن ونىڭ شەكارا سىرتىنان تەك مۇردەسى كەلدى.

سارى الماز 1998 جىلدىڭ 31 مامىردا يسپانيانىڭ بارسەلونا شاھارىنداعى جەكە «Santa Cristina de-negro» ۆيللاسىندا وققا ۇشتى. بەتپەردە كيگەن التى ادام تاڭ اتا ۇرلانىپ كىرىپ، ءتورت كۇزەتشىنى بايلاپ تاستاپ، ۇيقىدا جاتقان ازاماتتاردى قىرىپ سالعان. سارى المازدىڭ تۋعان ءىنىسى، “ترانستەلەكوم” كومپانياسىنىڭ ەكس-جەتەكشىسى اسقار ناسەنوۆكە قارجى پوليتسياسى 2013 جىلى حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالادى. ول ءوزى جەتەكشىلىك ەتكەن تۇستا مەكەمە مەن شاعىن كاسىپورىندار اراسىندا جالعان كەلىسىمشارت جاساپ، مەملەكەتتىك 4 ميللياردتان استام تەڭگەسىن جوق قىلعان.

نەكەلى جارى، ءانشى سيتورامەن 5 جىل وتاۋ قۇرعان، ورتاق 1 ۇلى بار. سارى الماز ومىردەن وتكەن سوڭ بيلىك قارىنداسى ايكا-بەگەموتتىڭ قولىنا وتكەن. ول دا قىلمىس الەمىندەگى بەدەلدى ايەلدىڭ ءبىرى. ۇيىمداسقان قىلمىستىق توبىندا 80-نەن 100-گە جۋىق ادام بولعان.

4. قارا الماز

سارى الماز قازاقستاندى بيلەپ توستەگەن ۋاقىتتا «قارا الماز» ەسىمىمەن تاعى ءبىر سەركە پايدا بولدى. كەيىندە دە جاس جىگىتتىڭ بەلگىسى ساياساتكەر زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى ەكەنى انىقتالدى. ول جاس تا بولسا، ەشكىمنەن قورىقپاي، الماتىنى قولىنا الدى.

«قارا الماز» دەگەن لاقاپ اتى بولعانىمەن شىن ەسىمى ناقتى بەلگىسىز. وپپوزيتسياعا بەت بۇرعان الماتىنىڭ ەكس-اكىمى ءبىر كەزدەرى وزىنە ءباز-بىرەۋلەردىڭ قوقان-لوقى جاساعانىن ايتىپ شاعىمداندى. ارتىنشا رەكەتير بولعان قارا الماز ۇزاققا بارماي، بەلگىسىز جاعدايدا قورداي تاس جولىندا قارا ءدجيپى اۋدارىلىپ، جول اپاتىنان كوز جۇمدى. وقيعا ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق كۇيىندە. راسىندا دا قارا الماس قارسىلاستارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى ما، الدە جازىم با؟

5. اتابا

قازاق مافياسىنىڭ سەركەلەرىنىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى - تالعات اتاباەۆ -“اتابا” دەگەن لاقاپ اتپەن بەلگىلى بولدى.  1967 جىلى ماۋسىم ايىندا، تالدىقورعان وبلىسى، قاپال اۋدانى، سۋىقساي اۋىلىندا ومىرگە كەلگەن. قاتارلاستارىنىڭ سوزىنە سۇيەنەر بولساق، تالعاتتىڭ ابىرويى مەن بەدەلىن رەسپۋبليكا تۇگىل ورتا ازيا، رەسەي، باتىس ەلدەرىنىڭ قىلىمىس الەمىندەگى مىقتىلار جوعارى باعالاعان. اتابانىڭ ەل ەسىندە قالعان ىستەرىنىڭ ءبىرى - قازاق تىلىنە دەگەن الاڭداۋشىلىعى دەيدى بىلەتىندەر.

قاراماعىنداعى جانە كورشى ەلدەردىڭ اۆتوريتەتتەرى ونىڭ الدىندا بارىنشا قازاق تىلىندە سويلەۋگە تىرىسقان. سارى الماستىڭ قول استىنان شىققان اتابا 2005 جىلدىڭ جەلتوقسانىن ايىنا دەيىن ءوز بيلىگىن الماتىداعى باراحولكا بازارى مەن بىرنەشە كازينودا جۇرگىزگەن كورىنەدى.

ءتىپتى، ونىڭ اتى شۋلى قورعاس ىسىنە قاتىسى بارى دا انىقتالدى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنشە، شەكاراداعى كەدەندىك راسىمدەۋدەن ەش كەدەرگىسىز ءوتۋ ءۇشىن، ءاربىر جۇك كولىگىنەن 4 مىڭ دوللارعا دەيىن الىنعان. بۇل بەكەتتەن كۇن سايىن ورتا ەسەپپەن 12 ماشينا وتەدى. توپقا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى مەن قاتار «اتابالىقتار» جانە ء«تورت اعايىندى» دەپ اتالاتىن قىلمىستىق توپتار كومەك كورسەتكەن. قىلمىستىق وپەراتسيا بارىسىندا 16 كۇدىكتى ۇستالدى. ونىڭ ىشىندە تالعات اتاباەۆ تا بار.

قىلمىس الەمىندە ارتىنا ءىز قالدىرمايتىن اتابانى 2002 جىلى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى زاڭسىز سۋىق قارۋ ساقتاعانى ءۇشىن ايىپتاپ، تۇرمەگە جاپقان. الايدا ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن ول ەركىن كۇرەس فەدەراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولدى.

 الماتىدا كۇدىكتىلەردى قۇرىقتاۋ كەزىندە كولىكتەن سىتىلىپ شىقان تالعات – ماركوۆ كوشەسىندەگى ويىنحاناعا جاسىرىنىپ، 38 جاسىندا سول جەردە قازا تاپتى. تالعات اتاباەۆ كۇرەسپەن اينالىسقان سپورتشى بولعان. قاراماعىنا ءوز جەرلەستەرىن جانە وسال ەمەس، سپورتقا قابىلەتى بار جاۋىرىنى قاقپاقتاي، جۇدىرىعى توقپاقتاي جىگىتتەردى جيناعان.

6. قانەكە

نەسىپبايتەگى قانىبەك نۇرعازىۇلى (1952-1996 ج.ج) – قازاقستاندىقتارعا «قانەكە» اتىمەن تانىمال. 1989 جىلى باس كوتەرگەن قىلمىس الەمىنىڭ العاشقى سەركەلەرىنىڭ ءبىرى.

90-نشى جىلدارى الماتى وبلىسى ۇزىنىاعاش اۋىلىنداعى قازاق-شەشەن قاقتىعىسى كەزىندە ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتىپ، جەرلەستەرىنىڭ باسىن قوسقان ازامات رەتىندە ءجيى ايتىلادى. 1996 جىلعا دەيىن جايما بازارلاردىڭ باسشىلارىنا «كرىشا» بولىپ، سالىق جيناعان.

ءوز دەگەنىمەن جۇرەتىن قانىكە كوپ قاتارلاسىنا ۇناي قويماعان. 1996 جىلى 17 جەلتوقساندا دوستارىمەن وتىرعان قانىبەكتى بىرنەشە جەرىنەن تاپانشامەن اتىپ، جەر جاستاندىرعان.

7. سابىرجان

سابىرجان ماحمەتوۆ «جەكپە-جەك» فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى. قازاق كيكبوكسينگىنىڭ مارتەبەسىن اسقاقتاتقان سپورتشى ساربىرجان دا 90-نشى جىلدارى بەدەلدى رەكەتيردىڭ ءبىرى بولعان. ءوز سوزىندە ول قىلمىس الەمىندە بيلىك ەتۋ ءۇشىن ەمەس، قازاق جەرىن كەلىمسەكتەردەن قورعاۋ ءۇشىن ارەكەتتەنگەنىن ايتادى.

سويتە تۇرا، پوليتسيا تاراپىنان «بوپسالاۋشى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، 7 جىلعا تۇرمەگە توعىتىلىپ، سونىڭ 6 جىلىن اباقتىدا وتكىزدى.

(ماتەريال Nur.kz سايتىنىڭ مۇراعاتىنان الىندى)

Abai.kz