قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتى ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اينۇر ابدىراسىلقىزىمەن سۇحبات

− اينۇر ابدىراسىلقىزى، سىزبەن شۇعىل سۇحباتىمىزدى اقتوبەدەگى لاڭكەستىك وقيعاعا ارناعالى وتىرمىز. العاشقى ساۋال: بۇل قاۋىپتىڭ ورىن الۋىن بولجاپ ءبىلۋ قانشالىقتى مۇمكىن بولدى؟

– ساۋالىڭىز ورىندى. «ەلدەگى ءدىني احۋال تۇراقتى دەپ جۇرگەندە لاڭكەستىك قايدان شىقتى؟» دەگەن سۇراقتىڭ جەلىسى عوي بۇل.

بىردەن اشىپ ايتايىق، بۇعان دەيىن دە باق قۇرالدارىنا بەرگەن سۇحباتتارىمىزدا ءبىز جاھاندىق دەڭگەيدە ورىستەپ وتىرعان تەرروريزم قاۋپىنەن ەشبىر ەل، ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا ادا-كۇدە ازات بولىپ قالا المايتىنىن سان رەت مالىمدەگەنبىز. وكىنىشكە وراي، جاھاندانۋدىڭ قايتارىمسىز ۇدەرىسىنەن تۋىنداعان اشىق اقپارات كەڭىستىگى مەن اشىق شەكارا ساياساتى قاۋىپ-قاتەر اتاۋلىنى بارشا ادامزاتقا ورتاق ەتىپ وتىر. 

ونىڭ ۇستىنە قازاقستان سەكىلدى ستراتەگيالىق ماڭىزى جوعارى ولكەدەگى ىشكى تۇراقتىلىقتىڭ شايقالۋىنا مۇددەلى تاراپتار جان-جاقتان انتالاپ تۇرعاندا، راديكالدى جانە ءداستۇرلى ەمەس يسلام يدەولوگياسىنىڭ ەلىمىزدە تارالماي تۇرۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل تۋرالى دا از ايتىلعان جوق جانە از جۇمىس جۇرگىزىلگەن جوق.

بىراق «ۇستالماعان ۇرى ەمەس» دەيدى قازاق. زاڭنامادا ونى «كىناسىزدىك پرەزۋمپتسياسى» ۇعىمىمەن بەلگىلەيدى. لاڭكەستىك ارەكەتتەردىڭ الدىن الۋ باعىتىندا يدەولوگيالىق جۇمىستار دا، شۇعىل (وپەراتيۆتى) شارالار دا جۇرگىزىلۋدەي جۇرگىزىلدى، دەگەنمەن كوپ ىشىنەن جات يدەولوگيانىڭ سويىلىن سوققان ەلبۇزارلار مەن ءدىنبۇزارلار ءبارىبىر شىقتى. ءدىني احۋال – الەۋمەتتىك ۇدەرىس، سوندىقتان مۇنداي ماسەلەدە تۇلعا فاكتورى باسىم رول اتقاراتىنى تاعى ءبىر ايقىندالدى. بۇل – ماسەلەنىڭ ءبىرىنشى قىرى.

− ال ەكىنشى قىرى قانداي؟

– ول وسى ايتىلعاندارمەن ۇشتاساتىن يدەولوگيا ماسەلەسى. ءداستۇرلى ەمەس اعىمدار يدەولوگياسىنا قارسى كۇرەس تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقانىمەن، ول ءوزىنىڭ تامىرلانا باستاعانىن كورسەتتى. ءدۇمپۋ ءبىر كۇندە پايدا بولمايدى، بەلگىلى ءبىر مەرزىم ىشىندە العىشارتتارى قالىپتاسىپ، دايىندىق كەزەڭىنەن وتەدى.

بۇل جەردە ەكى ماسەلەنى اتاپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى. بىرىنشىدەن، لاڭكەستىك ارەكەتتى جاساۋشىلار ەل تۇرعىندارى («ازاماتتارى» دەۋگە اۋزىم بارماي وتىر) بولعانىمەن، بۇل شەتىن كوزقاراستىڭ جات جۇرتتان باستاۋ العانى بەلگىلى. سول يدەولوگيانىڭ باستاۋىندا تۇرعاندار ونى جاڭا جەردەگى جاعدايلارعا قاراي تاراتۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەرىن قولدانۋعا، باسقاشا ايتقاندا، جات يدەيانى جەرسىندىرىپ جىبەرۋگە تىرىسادى. مۇنىمەن قوسا ولاردىڭ بارلىق نازارى، كۇش-جىگەرى مەن قارجىسى وسى ماقساتقا باعىتتالادى، ياعني بەينەلى تۇردە ايتقاندا، وسىدان باسقا الاڭدارى بولمايدى. ال مۇنداي ماقساتتى ءارى تاباندى ارەكەت ءوزىنىڭ اششى جەمىسىن بەرمەي تۇرمايدى. ءداستۇرلى ەمەس اعىمداردىڭ ارتىندا ۇلكەن قارجى مەن سۇڭعىلا ساياسات تۇرعانى دا بارشاعا بەلگىلى، ناتيجەلىلىككە ونىڭ دا ىقپالى از ەمەس.

ەكىنشى ماسەلە سول يدەولوگياعا قارسى تۇرۋ الەۋەتىنە بايلانىستى. بۇل ورايدا ءبىز ەكى تاراپتى الەۋەتكە يەمىز. ءبىرىنشى تاراپ – ەكسترەميزم مەن تەرروريزم يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋعا زاڭ جولىمەن تىيىم سالعان مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋشى قۇزىرەتتى قۇرىلىمداردىڭ كۇشى. ەكىنشىسى – ءبىز بۇعان دەيىن دە ۇنەمى ايتىپ جۇرگەندەي، ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارىنان قول ۇزبەگەن ۇلت بويىنداعى الەۋەت. ءبىزدىڭ كۇش-جىگەرىمىز وسى قوس تاراپتى قابىستىرۋعا كوبىرەك باعىتتالۋى ءتيىس. وتكەن كۇن وقيعالارى وسىنى كورسەتتى دەر ەدىم. تاراپتار ۇيلەسىمسىز ارەكەت ەتكەن جاعدايدا جات يدەولوگيانى ەڭسەرۋ مۇمكىن بولىپ تابىلمايدى، ويتكەنى جاھاندىق دەڭگەيدەگى قاۋىپ-قاتەرگە ءبىر مەملەكەتتىڭ بىرىكپەگەن كۇشىنىڭ توتەپ بەرۋى قيىن.

– اقتوبەدەگى لاڭكەستىكتى ۇيىمداستىرۋشىلار كىمدەر؟

– رەسمي ورگانداردىڭ بىردەن مالىمدەگەنىندەي – ءداستۇرلى ەمەس ءدىني كوزقاراستاعىلار.  بىراق بۇل ۇعىم – كەڭ ۇعىم، ونىڭ اياسىنا «سالافيلىك» اتتى ءبىر اتادان تاراعان تاكفىرشى-مادحالي-سالافيلەردى دە، يسلام اتىن قالقان ەتىپ، ۇيىم بوپ ۇيىسىپ العان، سوت شەشىمىمەن تىيىم سالىنعان باسقا ەكسترەميستىك توپتاعىلاردى دا جاتقىزۋعا بولادى. سوندىقتان ءدال وسى جەردە ءبىز ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتايتىن ساتكە تىرەلدىك: اقتوبەدەگى لاڭكەستىكتى ۇيىمداستىرۋشىلار – سالافيلىك اعىم وكىلدەرى.

بۇلاي دەۋىمىزگە نە سەبەپ؟ سەبەبى – بىرىنشىدەن، لاڭكەستەردىڭ ەلگە جانە الەمگە بەلگىلى ەشبىر تەرروريستىك ۇيىمعا قاتىستىلىعى ايقىندالعان جوق. ولاردىڭ شەتەلدىك باسقارۋشىلاردان نۇسقاۋ العان بولۋى ىقتيمال دەگەن بولجام بار، سولاي بولعان جاعدايدا دا لاڭكەستىكتى جۇزەگە اسىرۋشىلاردىڭ ەل ىشىندەگى ءداستۇرلى ەمەس اعىمنان تامىر تارتاتىنى انىق.

دەمەك، كۇماندىلەردەن قالاتىنى – ءداستۇرلى ەمەس كوزقاراستاعى تانىمال تەرىس اعىم – تاكفىرشى-مادحالي-سالافيلەر. ەلىمىزدە سالافيلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ راديكالدى كوزقاراستاعىلار رەتىندە تاكفىرشىلىككە سوت شەشىمىمەن تىيىم سالىنعانى بەلگىلى، بىراق بۇل سالافيلىكتىڭ باسقا تارماقتارىن «قالىپتى» دەپ اقتاۋعا جول بەرە المايدى. كەرىسىنشە، تاكفىرشىلىككە تىيىم سالۋ – سالافيلىك اعىمداردى بولشەكتەپ ەڭسەرۋدىڭ باسى رەتىندە قابىلدانعانى ءجون.

تاكفىرشىلەردەن تىسقارىسى – بازبىرەۋلەر «ساياساتقا ارالاسپايدى، مەملەكەتكە قارسى ارەكەتكە بارمايدى» دەپ دارىپتەپ جۇرگەن مادحاليلىك باعىتتاعى سالافيلەر مەن ولاردىڭ تاراپىنان بىرەسە «سۋرۋريلەر»، بىرەسە «يحۋاندار» دەپ ايىپتالىپ جۇرگەن الەكساندريالىق سالافيلەر. ەكى اعىم وكىلدەرى دە وزدەرىن شارتتى تۇردە ساياساتتان الشاق دەپ تانىتۋعا تىرىسادى.  دەمەك، ارقايسىسى وزدەرىن «قالىپتى» سانايدى، مۇندايدا قارسى تاراپقا «راديكالدىدان» باسقا اتاۋ قالمايدى (ونى اشىق تۇردە مالىمدەمەگەن جاعدايدا دا). بىراق ءدىني كوزقاراستارى مەن يدەيالارى جاعىنان ولاردىڭ ءبىر-بىرىنەن دە، تاكفىرشى «باۋىرلارىنان» دا ايىرماسى جوققا ءتان.

– دەمەك، «قالىپتى» ۇعىمىنىڭ ءوزى شارتتى بولعانى عوي؟

– ءدال سولاي. ءبىزدىڭ كەڭىستىكتە سالافيلىك اعىمداردى يدەولوگيالىق جاعىنان «قالىپتى»، «راديكالدى» دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراۋدىڭ ءمانى دە، نەگىزى دە جوق. مادحاليلەردى ەرەكشەلەپ اقتاۋشىلارعا بىردەن تويتارىس بەرەيىن: ولاردىڭ «قالىپتىلىعىن» قۋاتتايتىن دالەلدەر «جاماننىڭ ىشىندەگى جاقسىسىن تاڭداپ»، ايتەۋىر ءبىر اعىمعا مويىنسۇنۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعان جەكەلەگەن اراب ەلدەرىندە عانا قولدانۋعا كەلەر (جارامدىلىقتان ەمەس، ماجبۇرلىكتەن). ال ءبىزدىڭ زايىرلى مەملەكەتتىڭ نە ءدىني، نە تانىمدىق، نە ساياسي كەڭىستىگىنە ولاردىڭ «قالىپتىلىعى» تۋرالى كوزقاراس سىيىمدى ەمەس. ءداستۇرلى ەمەس ۇستانىم يەلەرى ەشقاشان شەتىن كوزقاراستان ازات بولمايدى.

بىلىكتى ءدىنتانۋشى، تەولوگ ماماندارىمىزدىڭ تاراپىنان ساراپشىلار شارتتى تۇردە «تاكفىرشى»، «مادحالي»، «سۋرۋري» دەپ بولەتىن توپتاعىلاردىڭ بارلىعى ءوزىن سالافيلەر دەپ سانايتىنى ايتىلىپ كەلەدى. ياعني ۇستانىمى، بولمىسى ءبىر ەكەنىن ولاردىڭ وزدەرى دە مويىندايدى.

ماسەلەنى ايدالاعا الىپ قاشىپ، نازاردا باسقا جاققا بۇرعىسى كەلەتىندەر – وسى اعىم وكىلدەرىنىڭ ءبىر بولىگىن بولسا دا اقتاپ الىپ، قوعامعا ءسىڭىرىپ جىبەرگىسى كەلەتىندەر. «قالىپتى سالافيلىك» تۋرالى ۇعىم – سولاردىڭ استىرتىن ساياساتىنىڭ جەمىسى. بىراق بۇل ۇعىم ەشبىر ولكەدە تاجىريبە جۇزىندە ءوزىن اقتاعان جوق. زاماناۋي تاريحىنىڭ لاڭكەستىككە تولى اششى بەتتەرىنەن ساباق الا وتىرىپ، كەڭەستەردەن كەيىنگى كەڭىستىكتەگى تاريحي تاعدىرى ورتاق كورشىلەرىمىزدىڭ بارلىعى «قالىپتى سالافيلىك» دەگەن قۇبىلىستىڭ جوق ەكەنىن مويىندادى. قازىر بىرقاتار اراب ەلدەرى دە سالافيلىكتىڭ شىنايى يسلامعا جات ۇستانىمدارىن اياۋسىز اشكەرەلەپ وتىر. وسىنداي جاعدايدا ءبىز دە قورجىنىمىزدى قاعىپ-سىلكىپ، ۇعىمدارىمىزدى قايتا تياناقتاپ الۋىمىز قاجەت.

توق ەتەرى: اقتوبە وقيعاسى «قالىپتى سالافيلىك» دەگەن تۇسىنىكتىڭ بولمايتىنىن، سالافيلىكتىڭ بولمىسىنا قاۋىپتى شەتىن كوزقاراس ءتان ەكەنىن ايقىن دالەلدەدى. بۇل قايعىلى وقيعادان ساباق الا وتىرىپ، قۇقىقتىق رەتتەۋ، اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ، قوعامدىق وي-پىكىر سالالارىندا ءتيىستى تۇجىرىمدار  قالىپتاستىرۋ – بارشامىزعا ورتاق مىندەت.

-  اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سەرىكبول ءبىلالوۆ

Abai.kz