اڭىزناما

 

«نوقتاعا باسىڭدى ىلسەڭ،

شىعا المايسىڭ...»

شاكارىم

...الگىندە عانا نايزاتاسقا  يەگىن سۇيەگەن الىپ كۇن ەڭكەيگەن سايىن قىناداي قىزارىپ،  بيىك قاراعايلاردىڭ اراسىنان زۋقانىڭ اۋىلىنا قاراي نايزاداي قادالىپ ءبىراز تۇردى. ادەمى سۋرەت ەدى. ءبارىن ءبىر بۇيىردەن شىعا كەلگەن اي ساۋلەسى بۇزدى. اق پەن قىزىل الماسا الماي كىلك-كىلك ەتىپ ءبىراز تۇردى. جەل دە سوقپادى. ءشوپ باسى دا قوزعالمادى. بىراق سوناۋ-سوناۋ جارتاستان ىركىت-ىركىت بوپ قۇيىلعان اق شۋاق توڭىرەكتى بيلەپ الىپ ەدى.

اي جارىقتىق تۋىپتى. شەرميىپ-اق تۇر. اق ساۋلە جىلجي-جىلجي اۋىل شەتىندەگى وزەننىڭ ۇستىنەن، ءاربىر شاڭىراقتىڭ توڭىرەگىنەن ساۋمالداي اقتارىلىپ تۇسكەن. ءۇي ىشىندەگىلەر الدەقاشان ۇيقىعا كەتسە دە ونىڭ كىرپىگى ايقاسپاي قويعان. ءوزىن جايسىز سەزىنگەنى سونداي، ء«تۇۋ، ەرتوقىمدى جاستانىپ دالاعا جاتپاعان ەكەنمىن-اۋ» دەپ ءبىر ويلاپ قويدى.

اسپاننان اق ساۋلە توگىلىپ تۇر. التى قانات اق بوز ءۇيدىڭ ىشىنە كۇمىسپەن كۇپتەپ قويعان سياقتى ساندىق، كەبەجەلەردىڭ سۇيەگى جىلت-جىلت ەتەدى.

زۋقا  ۇيىقتاي الماي ءارى-بەرى دوڭبەكشىپ، ورنىنان تۇردى دا يىعىنا بەشپەنتىن ىلە سالىپ، كيىز ءۇيدىڭ سىقىرلاۋىعىن اشا بەرگەنى سول ەدى، كىشى ۇلىنىڭ: «اۋا-اتا، تايىما،  مىنگىزشى...» دەپ ۇيقىسىراعانى  ەستىلدى. ء«اي، قۇلىنىم-اي، اينالايىن، سەن دە ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جارارسىڭ!» دەپ ىشتەي ويلانا سىرتقا شىقتى.

قۇدايدىڭ قارا اسپانىندا سامساعان جۇلدىز كوپ ەكەن. ءتىپتى، كۇمىس  تاعانى  ادەيىلەپ شەگەلەپ قويعان سياقتى. جالت-جۇلت ەتۋىن قاراشى. تولعان اي انە-مىنە جارىلاتىنداي شاتىناپ-اق تۇر ەكەن. توڭىرەك قۇلاققا ۇرعان تاناداي.

جەلى بويى جەر ءجۇرىپ ەدى، الدىنان الا تازىسى شىقتى. قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ، جانىنا كەلدى دە شوقيىپ جەرگە وتىرا كەتتى. «قانسوناردى اڭساپ، قۇسا بوپ ءجۇرسىڭ-اۋ»، – دەپ باسىنان سيپاپ ەدى، ويناقتاپ الدىنان كەتپەي قويدى. ء«اي، ادالىم-اي، شيبورىلەر سەنىڭ ەنەڭ مەن ۇيالاستارىڭدى  تالاپ ولتىرگەندە، ءسۇت ارالاسقان قان-قان ەمشەكتى ءتۇرتىنىپ جاتىر ەدىڭ. ءتىپتى، كوزىڭدى  اشپاعانسىڭ. سولتاشىم  بيەنىڭ سۇتىمەن اسىراپ ەدى. ەكى قار باسقاندا التايدا قىزىل تۇلكىنىڭ ءبارىن قىناداي قىرىپ ەدىڭ».

الا تازى قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ جولىن بوگەي بەردى. «كولگە بارماشى، ۇيگە قايتشى» دەگەندەي، ۇستىنەن اتتاپ كەتسە بالاعىنان تىستەپ، قىڭسىلادى دەرسىڭ. «مىنانى كەشەگىلەر وقىتىپ قويعان با؟»  دەگەن وي كەلدى. كەشە  قالىڭ تۇمان سەيىلە باستاعاندا اۋىلعا كەرۋەن كەلگەن.

– اناۋ ديحۋادان  شىعىپ،  جەمەنەيگە بارا جاتىر ەدىك، – دەدى ۇيعىردىڭ ساۋداگەرى.  – جولدان ءسال قياس كەتىپپىز، قۇدايى قوناقپىز. ونىڭ ۇستىنە تۇيەلەر تاسىرقادى، - دەپ تەڭ-تەڭ جۇكتەرىن شەشىپ، اۋىلعا ەرۋلەپ كەلگەن.

...كەرۋەنشىلەر كوڭىلدى جىگىتتەر ەكەن. ءدال التىباقان تىككەندەي قىلىپ،  ەكى شەتىنەن ارقان  كەرىپ تاستادى.  ۇستىنەن جالاڭ اياق جۇرگەندەرىنە، اۋزىمەن شوق شايناپ، وت بۇرىككەندەرىنە اۋىلدىڭ بالالارى، كەمپىر-شالى تاڭ قالدى. ءبىر شوقشا ساقالدى سىبە  جىگىتى يتتەرمەن  ادامشا سويلەسىپ،  نەبىر الىپسوق توبەتتەردى ءدال ءبىر ەركە بالاداي بۇراڭداتىپ قوياتىن سيقىرىن كورسەتكەندە،  ۇلى  سولتان-ءشارىپ: «اكە، مىنالار تەگىن ادام ەمەس، ۇناماي تۇرعانى» دەمەسى بار ما؟ ونىڭ بۇل ءسوزىن زۋقا ەستىمەگەندەي ەلەۋسىز قالدىرعان. ونىڭ ۇستىنە بيىل ەل ءسۇرى قاردان جۇدەپ شىققان.

سارىشۇناق ايازدىڭ قۇشاعى قاتتى بولدى. تەبىن بولماي، جىلقىنى  ساي- سالانىڭ قارىن  ارشىپ، ءۇيىر-ۇيىرگە ءبولىپ، ءيىرىپ باعىپ، ايتەۋىر، كۇن كوزى جىلت ەتكەنگە دەيىن جازىقتاعى مالدى تاۋ-تاستىڭ بۇيىرىندەگى ءشوبىن اعاش كۇرەكپەن كۇرەپ، كۇيسەتپەسە دە، كۇيىن كەلتىرمەسە دە، قىس قۇرساۋىنان امان-ەسەن الىپ شىققان.

...زۋقا اقىرىن باسىپ كولدىڭ جاعاسىنا كەلدى. بيىل قار سۋى كوپ بولعاندىقتان  ارناسى كەڭىپ، ءبۇيىرى شىعىپ قالعان ەدى. اسكەري ماشىقتانۋدان كەيىن جىگىتتەرمەن وسىندا كەلىپ تۇسكەندى ۇناتاتىن. سۋى شىمىر-شىمىر ەتىپ ءار-ءار تۇستان ادامنىڭ تىنىسىن تارىلتپاي جىگەرىن جانيتىن ءبىر قاسيەتى بارىن ول ىشتەي سەزەتىن ەدى. انادان تۋعانداي تىر جالاڭاش شەشىندى دە سۋعا قويىپ كەتتى. قۇلاشتاپ مالتىدى. سۇڭگىپ شىقسا جاعالاۋدا قالعان الا تازى ءبىر سىلكىنىپ الىپ ءۇردى-اي دەرسىڭ...

«بۇعان نە كورىندى؟» وسى كەزدە بايقاپ قالدى، قاراڭ-قۇراڭ ەتكەن ءتورت ادام ءتورت بۇرىشتا تۇر ەكەن. «بۇلار كىمدەر؟» دەپ ويلاعانشا بولعان جوق،  شالمانى كەزەك-كەزەك لاقتىردى. بىرەۋى وڭ بىلەگىن ءىلىپ السا، بىرەۋى موينىنا وراتىلدى. جاعالاۋدا تۇرعاندار ارقاندى تارتقانى سونشالىق، زۋقا قىلقىنىپ دەمى شىقپاي بارا جاتتى. ءجانتاسىلىم بار كۇشىن جيناپ، وزىنە قاراي ارقاندى تارتىپ ەدى، بىرەۋى سۋعا كۇمپ ەتە ءتۇستى. «ۋح» دەپ دەمالىپ العان كەزدە الا تازى دا قىڭسىلاپ ءۇردى.

سولتان-ءشارىپتىڭ قۇلاعىنا ۇڭگىردىڭ تۇبىنەن شىققانداي ءۇن ەستىلدى. سەلك ەتىپ وياندى دا ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەشتەڭە تۇسىنبەي دالاعا شىقتى. اي سۇتتەي جارىق ەكەن. ول جان-جاعىنا قارادى. قازانباي اعاسى دامبالشاڭ كولگە قاراي جۇگىرىپ بارادى ەكەن.

زۋقا الاسۇردى. تۇنگى قاراقشىلار دا جان-جاققا تارتىپ، جانىن قيناپ جاتىر ەدى.

الا تازى اينالا ءۇرىپ ءجۇر. سولتان-ءشارىپتىڭ ءبىر بالە بولعانىن ءىشى سەزدى. جانۇشىرا ايقاي سالدى.

- تولەگەتاي اعا! – دەدى سولتان ايعايلاپ. – اعا، اكەم...

قول-اياعى دىرىلدەپ، داۋسى شىقپاي قالدى.

- نە بولدى؟

سولتان جالت قاراسا تولەگەتاي اعاسى دا جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. ايدىڭ

جارىعى كول جاعاسىنداعى ارپالىستى كۇندىزگىدەي كورسەتىپ تۇر ەدى. ءاپ دەگەندە قازانباي ۇيدەي بىرەۋدى تىك كوتەرىپ الدى دا جەرگە ىڭق ەتكىزىپ تاستادى. اناۋ بايعۇستىڭ ءبىر جەرى وپىرىلىپ كەتتى ما ىڭىرسىعاندا داۋسى   قاتتىراق  شىعىپ ەدى. قازانبايدىڭ تۋ سىرتىنان كەزدىكپەن ۇرعالى جاتقان كەزىندە الا قانشىق سەكىرىپ بارىپ جاۋدىڭ بىلەگىنەن وڭدىرماي تىستەپ ايىرىلماي قويدى. ءداۋ قارا شىر كوبەلەك اينالعاندا تازى يت تە ونىمەن بىرگە اينالدى. وسى كەزدە جۇگىرىپ كەلە جاتقان تولەگەتاي ەكپىنىمەن سەكىرىپ كەلىپ قوس اياقتاپ كەۋدەسىنەن تەپكەندە، الگىندە عانا زۋقاعا شالما لاقتىرعان ءداۋدى شالقاسىنان ءتۇسىردى. ءبىر بۇيىردەن شىعا كەلگەن تاپال تورتباق جىگىت جەردەن جىلقىنىڭ باسىنداي تاستى كوتەرىپ الىپ قازانبايدى ۇرعالى جاتقاندا سولتان-ءشارىپ اتىلىپ كەلىپ ارقاسىنا قونا كەتتى دە، باسىن ءارى-بەرى بۇراپ جىبەردى.  وسى كەزدە زۋقا دا جاعالاۋعا شىعىپ موينىنداعى ارقاندى سىپىرىپ جىبەردى دە لوقسىپ-لوقسىپ، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.

– ءاي، ءتىرىمىسىڭ؟ – دەدى قازانباي.

زۋقا سويلەي الماسا دا ءبىر دىبىس شىعاردى.

– ءيتتىڭ عانا بالاسى-اي، – دەپ تولەگەتاي زۋقانىڭ الدىنداعى ارقاندى

الدى دا الگىندە عانا سولتان موينىن بۇراپ جىققان ءداۋ قارانى  شيمايلاپ-شيمايلاپ بايلاپ تاستادى.

اي ءبىر ساتكە توقىمداي قارا بۇلتتىڭ اراسىنا كىرىپ-شىعىپ، قايتادان

 ايناداي جارقىرادى.

- زۋقا، امانسىڭ با؟ بۇل نە؟ بۇل نە؟ – دەگەن تولەگەتايدىڭ سۇراعىنا

تىزەسىنەن كەلەتىن سۋعا وتىرا كەتكەن باتىر ارەڭ دەگەندە:

– بۇلار ءتور-تەۋ، – دەدى ءۇزىپ-ءۇزىپ. 

– انە بىرەۋى، مىنە ەكىنشىسى، - دەدى قازانباي.

– قالعان ەكەۋى قايدا؟ – دەپ تولەگەتاي جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراسا

ەشكىم جوق. ءتىپتى قامىس باسى دا قوزعالمايدى. سولتان-ءشارىپ اكەسىنىڭ كيىمدەرىن الىپ بارىپ كيىندىرە باستادى.

– اۋىلدى وياتىپ المايىق، – دەدى زۋقا اقىرىن عانا.

– مىنا ەكەۋىن بايلاپ تاستادىق. ءوي، مىنالار كەرۋەنشىلەر عوي، – دەدى قازانباي.

– قاپ، اتتەگەنە-اي، سولتاش بالام ايتقاندا ءمان بەرمەپ ەدىك. قاپ، اتتەگەنە-اي...

- نە بولدى؟

- نە بولدى؟، -  دەپ اۋىلدان ەكى-ءۇش ادام كەلە جاتىر ەدى، زۋقا ۇلىنا

سىبىرلاپ:   

– ءجاي بالالار ويناپ ءجۇر عوي دەپ قايتارىپ جىبەرشى انالاردى، – دەدى.

– ويناپ... ويناپ جۇرگەن بالا ەكەنبىز، – دەپ جەرگە بىلش ەتىپ ءبىر

تۇكىردى قازانباي. – سولتاش، سەن وسى جەردە قال، مەن ولاردى قايتارايىن.

سولتان-ءشارىپ اكەسىن كيىندىرە باستادى. ايدىڭ جارىعىمەن بايقاپ قالدى، اكەسىنىڭ ارقان قيعان كۇرە تامىرى كۇپ بولىپ ءىسىپ شىعا كەلىپتى. سولتان-ءشارىپ اكەسىن كيىندىرىپ بولعاندا قازانبايدىڭ داۋىسى قاتقىلداۋ شىقتى.

– نە بولدى سەندەرگە؟  ءتۇن جارىمدا ءبورىنىڭ كوتىندەي شۋلاپ؟

بارىڭدار اۋىلعا. زۋقا ەكەۋمىز كۇرەسىپ، زۋقانى جىعىپ كەتتىم. «قاردىڭ باسىن قار الار، قاننىڭ باسىن قان الار» دەپ وتىرىك كۇلگەن بولدى.

– وي، تۇگە، كارتايعاندا سەندەرگە نە بولعان-ەي؟ ءتۇن جارىمدا الىسىپ-جۇلىسىپ؟ شوشىپ كەتتىك قوي، – دەسە، جۋان داۋىستى بىرەۋى:

– قازان اعا، ءسىزدى قاراڭعى تۇندە بايقاماي شاپالاقپەن ءبىر تارتىپ

جىبەرە جازدادىم-اۋ. قايىن اعاما قولىم تيسە ۇيات بولدى-اۋ، ماسقارا بولا جازدادىم-اۋ، – دەدى ەكىنشىسى  تىرقىلداي كۇلىپ.

– بار، جاتىڭدار! جىعىلعان كۇرەسكە تويمايدى دەگەن، قازىر

 قۇرداسىممەن تاعىدا ءبىر الىسايىن.

– ءتۇۋ، مىنالارعا داۋا جوق ەكەن-اۋ! – دەپ جۋان داۋىس الىستاي بەردى.

توڭىرەكتى ءبىر شولىپ شىققان تولەگەتاي القىن-جۇلقىن جەتىپ كەلدى:

– انا الباستىلار جىن با، شايتان با، ءىزىم-قايىم جوق، – دەدى. – بۇلار

كەرۋەنشىلەر. قازىر اۋىلىمەن جاتقان جەرىندە لاقشا باقىرتىپ سابايىن، – دەدى تولەگەتاي.

– قوي، تولەش، ءتۇن ىشىندە ەلدى دۇرلىكتىرمەيىك. تاڭ اتار، مىنا ەكەۋىن

بايلاپ وڭاشا جەرگە اپارىڭدار. قىلبۇراۋدى سالىڭدار. انىقتاڭدار ولاردىڭ كىم ەكەنىن، - دەدى زۋقا.

قازانباي جاعالاۋدان تۇيەجاپىراقتى جۇلىپ الىپ ىڭىرسىعاننىڭ اۋزىنا تىقتى. ەكىنشىسىن قۇلاق شەكەدەن ءبىر ۇرىپ تالدىرىپ تاستادى.

-  ال، تولەگەتاي، مىنا ەكەۋىن ساعان تاپسىردىم. ءبىز انا كەرۋەنشىلەرگە

بارىپ، اكەسىن تانىتايىق، - دەدى قازانباي. 

– مەن دە بارامىن، – دەپ ەدى سولتان-ءشارىپ،

– سەن ۇيگە بار، – دەدى اقىرىن عانا زۋقا. – انا شەشەڭ الاڭداپ قالار.

سولتان-ءشارىپ ءۇن-ءتۇنسىز ۇيگە قاراي كەتتى. ەكى يىعى تومەن ءتۇسىپ سالبىراپ، وكپە-نالاسى بار بالاداي اقىرىن ءىلبىپ باسىپ بارادى. سول ءتۇنى قولدارىنا قارۋ ۇستاعان ۇشەۋى اۋىلدى سىرتىنان باقىلاپ ءجۇرىپ تاڭ اتىردى...

- كەرۋەن قوزعالماپتى، بىراق انا يتتەردىڭ ءبىر دە بىرەۋى جوق، جۇكتەرى

تەڭ-تەڭىمەن ءۇيىلىپ جاتىر. قىبىرلاعان بىرەۋى بولساشى، ءبارى قاشىپ كەتىپتى، - دەپ، كۇيىندى قازانباي.

ايەلدەر جاعى بيە باۋ باسىنا جينالا باستاعاندا تولەگەتاي زۋقاعا:

– باۋىرىم، تۇندە ءولىپ قالساڭ قايتەر ەدىك؟ – دەدى شىن تۋىستىق

 پەيىلىمەن.

– ادام ءولىم تۋرالى ايتپاۋ كەرەك. ونى اللا عانا بىلەدى. اللانىڭ

جولىندامىز. كەيىنگى ۇرپاق ارتىمىزدان قۇران وقىپ، اتىمىزدى ايتىپ جۇرسە وندا ءبىز دۇرىس ءومىر سۇرگەنىمىز. ولسەم قارا جەردىڭ قۇشاعىنا ەنەمىن. ءبىر نارسەگە كوزىم جەتتى، سولتاشىمنىڭ مەنىڭ ارتىمنان قۇران وقيتىنىنا سەنەمىن. ادامنىڭ كوزى تىرىسىندە بۇل دا از سۇيەۋ ەمەس.

قازانباي وسى جەردە ءوزىن ىشتەي كىنالادى. الدىڭعى كۇنى زۋقانىڭ ۇيدە وتىرعان جەرىنەن ءوزى بارىپ، «كەرۋەنشىلەردىڭ ويىن-ساۋىعىن كورەيىك»  دەگەنى ەسىنە ءتۇستى. زۋقا ءبىراز تارتىنشاقتاعانىمەن، قادالىپ تۇرىپ الىپ ەدى، دوسى ەرىكسىز كەلىسكەن. ەندى قازانباي شىنداپ وكىندى. ويتكەنى كەرۋەنشىلەرگە بارا جاتقاندا: 

– اسسالاۋماعالەيكۋم، اعاتاي! – دەپ الدارىنان شىققان  سولتان-ءشارىپ

قوس قولداپ  جىلى جۇزبەن  امانداسقان.

– ۋاعالەيكۋم، بالام! – دەپ قۇشاقتاعان قازانباي ونىڭ قاقپاقتاي يىعىنان قاعىپ-قاعىپ قويعان.  –  زۋقا، قاراشى مىنا باتىرعا، اينالايىن بالام،  ريزامىن ساعان. انا جولى كوكپاردا جارادىڭ، قىرانىم!

– سولتاش، بالام، مىنا كەرۋەنشىلەردىڭ ويىنى قالاي؟ – دەپ زۋقا اسپانعا كەرىلگەن ارقانمەن ءارى-بەرى جۇگىرىپ جۇرگەن وزبەك جىگىتىنە كۇلە قاراپ: – ادام با،  شايتان با مىناۋ؟ استاپىراللا، كورمەگەندى كورەدى ەكەنسىڭ عوي، -دەدى.

– اكە، وسىلارعا  ءىشىم جىلىماي تۇرعانى، – دەگەن سولتان-ءشارىپتىڭ  قاۋىپتەنە ايتقان ءسوزىن ەستىمەگەندەي، قازانباي اينالاسىنا قاراپ كەتتى.

 اۋىلدىڭ قاباعان ءيتىن ۇرشىقشا ءيىرىپ، ءارى-بەرى سەكىرتىپ جۇرگەن ۇيعىر جىگىتىنە تاڭىرقاي قارادى. سول ساتتە اكەسىنىڭ قاباعىنان سالقىندىقتى اڭعارعان سولتان-ءشارىپ يىعىن سول جاعىنا بۇرىپ، ولاردىڭ جانىنان ۇزاي بەردى.

– ءوزىڭ ايتپاقشى، كورمەگەندى كورەدى ەكەنسىڭ عوي، وي اللا-اي، ءيتتىڭ ءتىلىن بىلەتىن ادام بولادى ەكەن-اۋ!

– كەرۋەنشىلەر  تۇماندا  اداسىپ اۋىلدىڭ ىرگەسىنە كەلگەسىن اۋقاتتانىپ،  تىڭايىپ السىن دەپ قوناق ەتكەنمىن، – دەدى زۋقا.

– ەستىدىم، – دەدى قازانباي. – جاڭا سولتاش بىردەڭە دەگەندەي بولدى ما، الدە مەن قاقاس ەستىدىم بە؟

 – ءاي، قويشى سونى،  – دەدى زۋقا. – اكە، وسى جۇقيانىڭ مىنەز-قۇلقى  ۇنامايدى  دەدى كەشە. «وسىنى كەلگەن جاعىنا كەرى قايتارىپ جىبەرگەنىڭىز دۇرىس» - دەپ اقىل ايتىپ وتىر ماعان. وعان ۇناماعاننىڭ ءبارىن قۋا بەرسەم جانىمدا ادام قالا ما مەنىڭ؟! جۇقيا ۇيعىر بولسا دا مەنىڭ جانىمدا جۇرگەن جىگىت ەمەس پە؟ ونىڭ سوزىنە ەرىپ، ورىس يۆاندى بەزدىرسەم، مەنەن پانا ىزدەپ كەلگەن يلحوم اكانى دا  قۋسام نە بولادى؟..  مەنىڭ زۋقا اتىما جاراسا ما؟!

– سولتاشىم جاقسى، – دەدى قازانباي. – انا جولى اقىت  ونىڭ  زەرەكتىگى تۋرالى ءبىر تۇششىمدى  ءسوز  ايتىپ ەدى، - دەپ  كەلە جاتىر ەدى، جاندارىنا  مۇرتتى ساۋداگەر جىگىت كەلىپ، سامپىلداپ سويلەي باستادى:

– ءمانتى جەڭىزدەر، ۇيعىر جىگىتى ءشارافات ءمانتى جاساپ جاتىر ەدى. ءدامىن تاتىڭىزدار! ءتىل ۇيىرەدى، - دەپ استى-ۇستىنە ءتۇستى. –  زۋقا اعا، جەڭگەي ۇيدە مە؟ ءبىر ازداعان سىيلىعىم بار ەدى.

– ول نە سىيلىق؟ – دەپ زۋقا گۇر ەتە تۇسكەندە، اناۋ جالت بەرىپ، اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرىپ، ء«مانتىنىڭ ءدامىن تاتىڭىزدارشى» دەپ ءيىلىپ الەك بولعان  ەدى...

 

  * * *

...كيىز ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە قامشى ءورىپ وتىرعان زۋقا قۇرىق تاستام جەردە بەس-التى بالانىڭ اڭگىمەسىن اپ-انىق ەستىپ وتىر.

– انا جولى، – دەدى بوسپەباي جارقىن. - ەكى كەشتىڭ اراسىندا زۋقا اتام: ء «اي باتىر بالا، تايىڭدى ەرتتە، مەنىمەن بىرگە باراسىڭ» دەگەسىن، اتىمدى ەرتتەي سالا قولىما شوقپارىمدى الىپ، ول كىسىگە ىلەسىپ جۇرە بەردىم. زۋقا اتام سوزگە ساراڭ عوي، جول بويى ەشتەڭە دەمەدى. ءبىر توبەنى اسىپ تۇسكەننەن كەيىن استىمداعى قۇلا تايىم قۇلاعىن قايشىلاپ، وسقىرىنا باستادى. «اكەم-اۋ، بۇل نە؟» دەپ قويام. تاۋدان قۇلديلاپ ءبىر ءۇيىر قاسقىر بىزگە قاراي كەلە جاتىر.

– اتا! – دەدىم، «بىلاي تۇرىڭىز، مەن كورەيىن» دەپ، شوقپاردى ولاي-بىلاي سىلتەپ، ەكى-ۇشەۋىن دومالاتىپ ءتۇسىرىپ ەدىم، قالعاندارى قۇيرىقتارىن بۇتىنا قىسىپ تاۋعا قاشتى. سوندا زۋقا اتام: ء«اي، بالام-اي، باتىر ەكەنسىڭ عوي، كەلەر جولى جورىققا سەنى عانا ەرتەم» دەپ ماعان ايتتى عوي.

«سەن بارعاندا مەن قالام با» دەپ كىشكەنە قارا بالا تاناۋىنا كەلىپ قالعان مۇرىن بوعىن وڭ قولىمەن سول جاعىنا ءبىر تارتتى.

زۋقا جىميىپ كۇلدى دە ولاردىڭ كوزىنە تۇسپەي ۇيگە كىرىپ، شاپاندى جەلبەگەي جامىلىپ، باسىنا تارتقان شىتتى كوزىنە ءتۇسىردى. بالالاردىڭ جانىنا اقىرىن باسىپ بارىپ، ورتادا اڭگىمەنى ەستىپ وتىرعاندارعا بىلدىرمەي،  جارقىندى جەلكەدەن لىپ ەتكىزىپ كوتەرىپ اپ، وزەنگە قاراي اكەتە بەردى. ءوزىنىڭ بىلگەن قالماقشا سوزدەرىن قۇراپ، الدەنە دەپ سويلەي باستادى. جارقىن بولسا ءتىلىن تارتار ەمەس، ءتىپتى قورىققانى دا بىلىنبەيدى.

بالالار بولسا، جەردەن تاس الىپ، «قالماققا» جاۋدىرىپ جاتىر. 

– ەي، قۋارعان قۋ قالماق، بوسات دەيمىن، زۋقا اتام بىلسە موينىڭدى ءشىلدىڭ موينىنداي عىپ بۇراپ الادى. جىبەر دەيمىن ساعان، جەكپە-جەككە شىق، قازاقتىڭ كىم ەكەنىن كورسەتەيىن مەن ساعان! جىبەر كانە! جىگىتتەر، قايداسىڭدار؟! – دەپ جارقىن بۇلقىنىپ جاتىر. وسى كەزدە باعانادان جارقىننىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرعان ءبىر توپ بالا كەلىپ، شاپانىنىڭ ەتەگىنەن تارتقىلاي باستادى. تۋمىسىنان بالاجاندى زۋقا ەرىكسىز كۇلىپ جىبەرىپ ەدى.

اياعى جەرگە تيگەن جارقىن قۇلاعىنا دەيىن قىپ-قىزىل بولىپ كەتسە دە:  

– وي، اتا-اي، ءسىز بە ەدىڭىز، بالامەن بالا بولىپ كەتتىڭىز بە؟ – دەپ وكپەلەي سويلەدى. ءدال ءبىر ۇلكەن ادامداي كەسەك سويلەپ، كەڭىردەگىن قوزعاپ تۇرعان جارقىننىڭ باسىنان سيپادى.

– ءاي، باتىرسىڭ عوي بالا، ناعىز باتىرسىڭ! – دەدى.

– راس پا، اتا؟ ەستىدىڭدەر مە ەي، جۇگەرمەكتەر، اتام مەنى باتىر دەپ ايتقانىن؟

– ءيا، ءيا، – دەپ ءار تۇستان مىڭگىر-مىڭگىر ەتكەن بالالار راسىندا قورقىپ قالىپ ەدى. وسى كەزدە جاندارىنا قوزىنىڭ قارنىنا ايران قۇيعان، بالالار «اق اپا» دەپ ايتاتىن ۇلكەن كىسى كەلدى.

– امانسىڭ با، قاينىم؟ – دەپ امانداستى زۋقامەن.

– امانسىز با، جەڭەشە؟ – دەپ زۋقا امانداسىپ، بىلتىر ورىستارمەن بولعان شايقاستا قازا تاپقان جاس جىگىتتىڭ اناسىنا ىلتيپاتپەن سالەمدەستى.

كوگالدى جەرگە ءبىر جاپىراق شىتتى توسەپ جىبەرىپ، تۇيىنشەكتەگى باۋىرساعى مەن قۇرتىن شاشىپ جىبەرگەن كەمپىر بالالارعا ايران قۇيىپ بەردى دە:

– قاينىم، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى، – دەپ زورلانا جىميعان بولدى. – ءسۇيىنشى، قاينىم، وزىڭە ۇيگە بارايىن دەپ جاتىر ەدىم، الدىمەن مىنا بالالارعا  ايران بەرىپ الايىن دەپ  بۇرىلدىم. شۋلاپ جۇرگەن بۇلار دا مىنە، اعا بولدى بۇگىن! ەركەك بالا اكەلدى كەلىنىم! ء«ولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق» دەگەن، قايتەمىز ەندى، - دەپ ءبىر ۋھىلەپ الدى. 

– و، باۋى بەرىك بولسىن، جەڭگەي! ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، ءسۇيىنشىڭىز مەنەن.

– ەەە، ءسۇيىنشى دەگەن نە ءتايىرى؟ امان بولسىن! ىرىمداپ وزىڭە ات

قويعىزىپ السام با دەگەن ەدىم قىرقىنان كەيىن. ەندى مىنە الدىمنان شىقتىڭ. سەنىڭ جولىڭدى بەرسىن! سەن سياقتى باتىر بولسىن!

وسىندايدا تىنىش تۇراتىن جارقىن با:

– اپا، مەنىڭ اتىمدى قويىڭىز. ءومىر جاسى ۇزاق بولادى. جەتىم بالا دەمەسەڭىز، مەن دە ءبىر اتانىڭ بالاسىمىن. مەن توبىقتى، ونىڭ ىشىندە موتىشپىن، -  دەپ تاناۋىن دەليتتى.

– راس-ەي، – دەدى زۋقا ونىڭ وتكىرلىگىنە سۇيسىنە قاراپ. – وسى بالا ءسوز تاۋىپ كەتتى، اق جەڭەشە، وسى باتىردىڭ اتىن قويساق لايىق بولار ەدى. مەن ءسىزدىڭ سۇيىنشىڭىزگە ەكى قۇلىندى بيە، ەكى ساۋىن سيىر، جيىرما قوي بەرەيىن. بالانىڭ نەسىبەسى بولسىن! ەرتەڭ ءبارىن جيناپ، ۇلىم سولتان-ءشارىپ الدىڭىزعا اكەلىپ بەرەدى.

– ءتۇۋ، اتا-اي، اتتەڭ، دوعال اتامنىڭ  اۋىلى الىستا عوي، مەندە ءبىر ءۇيىر جىلقى اكەلىپ بەرەر ەدىم، – دەگەن كەزدە جارقىننىڭ كوزىنە ءمولت-ءمولت ەتىپ جاس كەلىپ ەدى.

– قوي، بالام، ونىڭ نە؟ – دەپ اۋىلدىڭ بۇكىل بالاسى «اق اپا» دەپ اتايتىن ايەل ادام ونى باۋىرىنا باستى. قۇداي بۇيىرتىپ نەمەرەم قىرقىنان شىققان كۇنى توي جاسايمىز، سوندا تاي جارىستى سەن  باستايسىڭ  جارقىنباي.

– راس پا، اق اپا؟ ساربازدارىم ەستىپ تۇرسىڭدار ما؟ - دەپ بالالارعا كۇلە قاراعان كەزدە، جارقىننىڭ كوزىنەن جاس تامىپ-تامىپ كەتىپ ەدى.

زۋقا ايەل اداممەن جىلى قوشتاستى دا، بالالاردىڭ باسىنان ءبىر-ءبىر سيپاپ، اۋىل شەتىندەگى كورىكتى قىزدىرىپ جاتقان ۇستاحاناعا قاراي اياڭدادى. نايمان اتانىڭ اعايىندى ءتورت جىگىتى وسى ۇستاحانانى ۇستايدى. قىلىش، نايزا وسىلاردىڭ قولىنان شىعادى.

– اسسالاۋماعالەيكۇم، جىگىتتەر!

– ءااا، زۋقا اعا، ۋاعالەيكۇماسسالام، جوعارى شىعىڭىز!

– ارمىسىز، اعا!

– اعا، قىمىز ءىشىڭىز، – دەپ ءبىر ۇلكەن شارامەن قىمىز اكەپ بەرگەن ابۋباكىر، – ابىلدابەك، باتىر وتىراتىن بوستەك اكەل، تىزە بۇكسىن، - دەدى باۋىرىنا.

– جوق، تىزە بۇكپەيمىن، وزدەرىڭنىڭ اماندىقتارىڭدى بىلەيىن دەگەنىم عوي.

– مىنە، اعا، مىنا قىلىشتى قاراڭىز، – دەدى ەكى كوزى وتتاي جانعان ابىلدابەك. - قارا تاستى قاق بولەتىن، بولسەڭىز دە ءجۇزى قايتپايتىن الماس قىلىش. كەلىپ قالعان ەكەنسىز، سىزگە سىيلايىن.

– وي، باۋىرىم-اۋ، بۇنىڭ نە؟ مەن سەندەرگە ايتپاپ پا ەدىم؟ سەندەر جاساعان ءار زاتتىڭ ءوزىنىڭ باعاسى، قۇنى بار دەپ ايتىپ ەدىم عوي. تەگىنگە مەن ەشتەڭە المايمىن.

– باتىر، اشۋلانباڭىز. ءبىز ساۋدا جاساپ جۇرگەن سارتتار ەمەسپىز، نايماندارمىز. بىزگە پانا بولدىڭىز. بىزدە دە جۇرەك، بىزدە دە ىقىلاس بار.  الماساڭىز، ءىنىمنىڭ ادال نيەتىن اياققا باسساڭىز ءتوسىمىزدى قولتىقتاپ  ء«شۇۋ، قاراقۇيرىق» دەپ، ەلىمىز شاۋەشەككە قاراي تارتىپ وتىرامىز.

زۋقا سوزدەن توسىلىپ قالىپ ەدى.

– جىگىتتەر-اۋ، مەن سەندەردەن سىيلىق الايىن دەگەن ويمەن كەلگەن  جوق ەدىم. قىزىق بولدى-اۋ مىناۋ ءوزى؟

– باتىر، – دەدى ابۋباكىر. - مەنىڭ دە قولىمنان شىققان ءبىر بۇيىمىمدى سىناپ كورىڭىزشى. مىنا نايزا تەمىر قۇرساۋدى دا، تاسپەن قاپتالعان قالقاندى دا تەسىپ وتەدى. سابى قايىڭنان جاسالىپ تۇزعا قايناتىلعان، وتە ىڭعايلى.  كانە، سىناپ كورىڭىز. سىلتەڭىزشى ءبىر، قاي جەرگە دەيىن ۇشىرا الادى ەكەنسىز، - دەپ ۇستا جىگىت اڭقىلداي كۇلدى.

جەپ-جەڭىل ۇشكىر نايزانى قولىنا ۇستاعان زۋقانىڭ كوزى وتتاي جايناپ كەتتى. ارتىنان ىلەسە شىققان نايمان جىگىتتەرىنە ريزاشىلىقپەن قاراپ، نايزانى الىپ ءبىر-ەكى اينالدىرىپ ء«بىسمىللا» دەپ سىلتەدى دەرسىڭ.  

بىلەۋ-بىلەۋ بىلەگىنىڭ بۇلشىق ەتتەرىن ويناتا، نايزانى قۇلاشتاي لاقتىرعان كەزدە اۋادا ۇزاق قالىقتاپ بارىپ، بۇلاقتىڭ ارعى شەتىندەگى توبەنىڭ ۇشىنا بارىپ دىك ەتىپ قادالدى.

– و، باتىر! اتقا ءمىنىپ، قازىر بارىپ الىپ كەلەيىن، – دەدى بوزبالا جىگىت.

– ءجا، – دەدى كوزىن جالت ەتكىزگەن ابۋباكىر. – بۇل ساعان نە، بالانىڭ ءىسى مە، الدە توت باسىپ قالاتىن ويىنشىق جاساپپىن با مەن؟!

– اعا، ەندى وسى نايزانى ءبىر اي جاسادىڭىز، اسىلعا قىزىقپايتىن ادام بولا ما؟ – دەپ ەدى.

– قىسقارت، – دەدى ابۋباكىر كوزى جارق-جۇرق ەتىپ. تۋمىسىنان تىرلىكتىڭ بەرەكە-بىرلىگىن عانا ويلايتىن زۋقا اقىرىن عانا:

– ءاي، ابە، مىناۋىڭ ءبىر ءۇيىر جىلقىنىڭ جۇمىسى ەكەن عوي، – دەپ شىنايى ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.

– باتىر، بەرىپ تە جاتىرسىڭ، الىپ تا جاتىرمىز، نيەتىڭە راحمەت! مىنا

جيەنىم  ءبىر قىزدى ۇناتىپ قالىپ، ۇيلەندىرسەك پە دەگەن ويىمىز بار ەدى. اپاراتىن قالىڭ مالىمىز جوق، نەسىن جاسىرايىن، تەمىر-تەرسەكتى ارقالاپ اپارمايمىز عوي ەندى.

زۋقا كەڭكىلدەي كۇلدى. ونىڭ بۇل كۇلكىسى شىنايى ەدى.

– اتتەڭ، قازانباي دوسىم دا كارتايىڭقىراپ قالدى. ونى دا ۇيلەندىرەتىن

ەدىم. بىراق، مىنا جيەنىڭنىڭ جولى ەكەن، ول جاس، بۇنى ءۇي قىلىپ،  شاڭىراق كوتەرىپ بەرەيىك. اناۋ نايزا قادالعان جەرگە وتاۋ كوتەرەمىز. وعان دەيىن ىرىمداپ، سول جەردەن نايزانى المايىق، – دەدى.

– اللا ريزا بولسىن، باتىرىم! جاستارعا سەنىڭ باتاڭ دارىسىن دەپ، قۇدالىققا دايىندالامىز ەندەشە.

زۋقانىڭ كەۋدەسىن شاتتىق كەرنەدى. ءبىر قازاق ومىرگە كەلىپ، ءبىر قازاق ۇيلەنىپ وتاۋ تىككەلى جاتقانىن ەستىپ، شىن قۋانىپ كەتكەن ەدى.

كەشەگى كەرۋەنشىلەردىڭ ىلاڭى اۋىل اراسىنا تاراپ كەتكەن، ۇستا

جىگىتتەر ولار تۋرالى ىرىمداپ سۇراماعان. تەك باتىردىڭ موينىن ارقان قىسىپ كوگەرىپ قالعان جەرلەرىنە اقىرىن عانا كوز تاستاعان.

– باتىرعا قىمىز اكەلىڭدەر، – دەدى ابۋباكىر ريزاشىلىقپەن.

شارا تولى قىمىزدى ءسىمىرىپ سالعان زۋقانىڭ بەلىنە ابدىلدابەك الماس قىلىشتى بايلادى. ولارمەن قوشتاسىپ، بۇرىلىپ بارا جاتقان كەزدە، سوناۋ تاۋ باسىنان ساق-ساق ەتكەن پۋلەميوتتىڭ داۋسى شىقتى. زۋقا اڭ-تاڭ بوپ تاۋ جاققا قاراپ، سىلەيىپ ورنىندا تۇرىپ قالدى:

– بۇل نە؟

«بۇل نە؟»  دەدى ىشكى ويى ءۇش رەت قايتالاپ. جاۋاپ ورنىنا تاۋ جاڭعىردى.

تاۋدى جاڭعىرتقان التىن شايىپ جاتقان قىتايلاردىڭ ايعايى ەدى. ولار وققا ۇشىپ، جارالىسى جانتالاسا ويبايلاپ جاتقان داۋىستارى تاۋدان-تاسقا جاڭعىرىپ، اپ-انىق ەستىلدى.

– اتتى اكەلىڭدەر!

– اتتى اكەلىڭدەر! – دەگەن داۋىستار قاتتى ەستىلدى. اۋىل دۇرلىكتى.

پۋلەميوتتىڭ ساق-ساق ەتكەن داۋىسىنان ۇركىپ، جەلىدەگى قۇلىندار شىڭعىرا كىسىنەدى.

– باتىر! باتىر، مىنە ات! – دەپ ابدىلدابەك ەر سالىنباعان كۇرەڭ اتتى

كولدەنەڭ  تارتتى. زۋقا ء«يا، ارۋاق!» دەپ قارعىپ ءمىندى. تاۋعا قاراي تۇرا شاپتى. بۇلاقتان قارعىپ وتكەندە قادالىپ تۇرعان  نايزانى ىلە جونەلدى.

ءبىر بۇيىردەن قازانباي جىگىتتەرمەن اتقا قونىپ زۋقانىڭ سوڭىنان ىلەسىپ:

– تەرەڭ سايعا قاراي، تەرەڭ سايعا قاراي! – دەپ ايعايلاپ كەلەدى.  

زۋقا وعان جاۋاپ قاتپاستان، بيىك-بيىك شىڭدارعا، قۇز-جارتاستارعا قارادى.  ءبىر توبەدەن اسىپ تۇسكەننەن كەيىن اينالانى  اپ-انىق كوردى. ساقىلداعان پۋلەمەتتىڭ اۋزىنان وت شاشقاندار جارتاستىڭ ىعىن  پانالاعان ەكەن. التىن شايىپ، بەيقام جۇرگەن  قىتايلارعا اجال وتىن توگىپ جاتىر.

قازانباي زۋقامەن قاتارلاسا بەردى.

– بايقا، بايقا! – دەدى. - مەن الدىعا تۇسەيىن.

– جوق، – دەدى زۋقا ات ۇستىندە ايعايلاپ. – مەن الدىعا تۇسەيىن، سەن جىگىتتەردى ابايلا!

– جوق، مەن بارامىن، سەن ابايلا! – دەپ قازانباي اتىن قامشىلاي باستاپ ەدى، زۋقا الدىعا وزىپ كەتتى.

پۋلەمەت ساق-ساق ەتىپ، زۋقانىڭ اينالاسىنا  وق جاۋدىرىپ،  ونى شىلىكتىڭ اراسىنا ءبىر-اق تىقتى. قازانباي ارتىنا قاراسا، تايىنا جايداق مىنگەن جارقىن شاۋىپ كەلە جاتىر ەكەن.

– ءاي، قايت، قايت كەيىن! جارقىن، كەيىن قايت، قايت دەيمىن مەن ساعان!.. جارقىن بولسا  ونىڭ داۋىسىن ەستىمەي، زۋقا اتاسىنىڭ سوڭىنان شىلىكتى كەزەڭگە قاراي تۋرا سالدى. ساق-ساق ەتكەن پۋلەمەت وعىن ەندى جارقىنعا قاراي اتقىلادى. وسى كەزدە قيا جارتاسقا قاراي جاياۋ جۇگىرگەن زۋقا بويىن جاسىرىپ ۇلگەرىپ ەدى. نايزاسىنا سۇيەنىپ تاۋ باسىنا تەز-تەز ورمەلەپ شىقتى. شاپشاڭ-شاپشاڭ قيمىلداپ، ءدال ءبىر تاۋ بارىسى سياقتى تاستان-تاسقا سەكىرىپ، پۋلەمەتشىلەردىڭ توبەسىنەن بىراق شىقتى. كوزى شالىپ قالدى، قۇز  جارتاستىڭ تۇبىندە ءتورت-اق ادام ەكەن.

دالاقتاپ شاۋىپ كەلە جاتقان بالا جارقىن ساقىلداعان پۋلەمەتكە قارسى شاپتى. قولىنداعى تاياعىن سەرمەپ-سەرمەپ، الدەنەگە كىجىنىپ كەلەدى، ونى قالقالاي قازانباي دا تۇرا شاپتى. وسى كەزدە جارقىننىڭ مىنگەن تايىنا وق ءتيىپ، مۇرتتاي ۇشتى.  قازانباي قۇلاپ جاتقان جەرىنەن جارقىندى تەڭگە ىلگەندەي ءىلىپ الىپ، شىلىكتى سايعا ءتۇسىپ كەتتى. قازانبايدىڭ ارتىنان ەرگەن جىگىتتەر جارتاستىڭ باسىنا شىققان زۋقانىڭ بەلگىسىنەن كەيىن سول جاققا قاراي اۋدى. پۋلەمەتتىڭ وعى تاستاردىڭ بەتىن وتپەن شاباقتاي باستادى. ىس-ىس ەتكەن وقتىڭ داۋسى تاۋدى ودان سايىن جاڭعىرتا ءتۇستى. زۋقانىڭ كوزىنە قان تولدى... نايزانى تاسقا تىرەدى دە، تومەن قاراي سەكىردى. اينالىپ-اينالىپ كەپ دىك ەتىپ، پۋلەمەتشىلەردىڭ ءدال توبەسىنەن ءتۇستى. اۋەلى باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ ەشتەڭەنى كورە الماي قالعان، وڭ جاق قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ءوتىپ، بارماعىنىڭ باسىن تىلگىلەپ وتكەن جاۋ قىلىشىنان كەيىن كوزى قايتادان جارق ەتە ءتۇستى. الگىندە عانا ابدىلدابەك بەرگەن قىلىشپەن قاۋعاباس ورىستىڭ باسىن شاۋىپ ءتۇسىردى. دۋدار-دۋدار باسى شاتقالعا قۇلاپ كەتە باردى. باسى جوق دەنەدەن قان اتقىلادى دەرسىڭ...

ەكىنشى ورىس پۋلەمەتتىڭ موينىن زۋقاعا قاراي بۇرا بەرگەندە، نايزانى سەرمەپ قالدى. ءدال وڭەشىنە قادالدى. باسى شابىلعان ورىس جەرگە جىعىلماي، ءارى-بەرى جۇگىردى دە گۇرس ەتىپ قۇلادى. تاستىڭ اراسىنا قورىققانىنان تىعىلعان ءۇشىنشى ادام ءداۋ ۇيعىر ەدى. كۇنى كەشە عانا كەرۋەنىمەن كەلگەن ساۋداگەر سياقتى بولىپ كورىنگەن. قولىڭداعى ناگانىن ءارى-بەرى باسقانىمەن، زۋقانى ءدال كوزدەي الماي قويدى. تۋ سىرتىنان جەتىپ كەلگەن قازانباي ونىڭ ۇستىنە سەكىرىپ قونا كەتتى. موينىن بۇراپ-بۇراپ جىبەرىپ ەدى، بەيشارا كوزى الايىپ سىلق ەتىپ جەرگە قۇلادى. اۋىل جىگىتتەرى دە جەتىپ كەلدى... ءبارىنىڭ كوزىندە ۇرەي. قان-قان بولىپ جارالانعان زۋقاعا تۋرا قاراي الماي وزدەرىن كىنالى ساناپ  تۇرعاندارى كورىنىپ تۇر. «تىقىر» ەتكەن دىبىسقا جالت قاراسا، ەكى تاستىڭ اراسىندا قالش-قالش ەتىپ وتىرعان كەشەگى ساۋداگەر قازاق ەكەن.

– وي، اكەڭدى... – دەپ قازانباي ۇمتىلىپ ەدى.

– توقتاي تۇرشى، – دەدى زۋقا داۋسى شارشاپ شىعىپ. – قازىر، قازىر، -

 بارماعىنان اققان قان قىلىشتىڭ ارناسىمەن ءجۇرىپ ۇشىنا دەيىن باردى.

- زۋقا اعا، مەن عوي، مەن عوي، - دەدى جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن

ساۋداگەر.

- قازىر، – دەدى  زۋقا تىستەنىپ...        

ەكى تاستىڭ اراسىن پانالاعان ساۋداگەر قازاقتىڭ جانىنا كەلىپ قىلىشتى كوتەرىپ تۇردى.

– باتىر ساۋعا، قازاقپىز عوي. كەشە جەڭەشەمە تۇكتى كىلەم سىيلاپ ەدىم عوي، جانىمدى قيا كورىڭىز. بۇنى ىستەگەن ءسىزدىڭ اتا جاۋىڭىز – جين شۋرىن. ەگەر دە التىن شايعان قىتايلاردى قىرىپ تاستاساق، بۇنىڭ ءبارىن سىزدەن كورەتىن ەدى. بۇنى ىستەتكەن اناۋ، اناۋ قىتاي، -  دەپ ساۋساعىن شوشايتتى. ءوزى ءدىر-ءدىر ەتىپ بۇتىنا جىبەرىپ قويدى. قازانباي ء«تۇي، ءيتتىڭ عانا بالاسى» دەپ جيىركەنىپ، تەرىس  بۇرىلدى دا جەرگە ءبىر تۇكىردى.

– باتىر، مىنا حايۋاندى ماعان بەرىڭىزشى، ازاپتاپ ولتىرەيىن، – دەپ ىزاعا بۋلىققان جاس جىگىتتى زۋقا توقتاتتى.

– ءااا، ءيتتىڭ عانا بالاسى، – دەپ قىلىشىن ساتقىن قازاقتىڭ كەۋدەسىنە تىرەپ، – سەن قازاقسىڭ عوي، – دەدى زۋقا.

– ءيا، ءيا، زۋقا اعا، مەن قازاقپىن عوي، كەشە جەڭگەيگە ارابى كىلەمدى اكەپ بەرگەن مەن عوي، تانىماي قالدىڭىز با؟ ولتىرمەڭىزشى مەنى! ۇيدە ەكى بالام، اۋرۋ شەشەم، جاس ايەلىم بار، ساۋعا-ساۋعا... جانىمدى قيا كورىڭىزشى. كەشىرىڭىزشى، اعا، جين شۋرىن ماعان التىن بەرەمىز دەگەن سوڭ كەلىسىپ ەدىم.

– سەن قازاقسىڭ با؟

– ءيا! ءيا، ءيا، اعا، قازاقپىن، مەن دە ورتا ءجۇزبىن، اعا! – دەپ كەڭكىلدەپ جىلادى.

– ورتا جۇزدەن ساداعا كەت، ءيتتىڭ بالاسى! قازاقتان ساداعا كەت! ەركەك بولماي انتەك بولعىر. مەن سەنى ءتىرى قالدىرامىن، - دەدى زۋقا.

– وي، زۋقا، نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ سەن ولتىرمەسەڭ، مەن ولتىرەم، – دەپ قازانباي الدىعا ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەدى، زۋقا وعان زىرك ەتە ءتۇستى. «تۇرا تۇر، بۇنداي ءوزىنىڭ حالقىن ساتقان ادامعا ءولىم دەگەن –  جەڭىل جازا».

– ءيتتىڭ عانا بالاسى، – دەپ قازانباي بۇزىپ-جارىپ كەلە جاتىر ەدى، جانىنداعى جىگىتتەر ۇستاپ-ۇستاپ قالىستى.

– سەنى ولتىرمەيمىن، ءيتتىڭ بالاسى، – دەدى زۋقا تىستەنىپ. - ءولىم ساعان از. شەيىت بولعان قازاقتان ساداعا كەت.

زۋقا قىلىشىن كوتەرىپ، ەڭ ۇشىن ونىڭ تاناۋىنا جاقىنداتتى. انا بايقۇستىڭ قورىققانىنان ەكى كوزى قىليلانىپ، دەنەسى ءدىر-ءدىر ەتتى.  

الماس قىلىش جارق ەتكەندە، ونىڭ تاڭقيعان تاناۋىن ۇشىرىپ جىبەردى.

باعانادان قان ءيىسىن اڭدىپ، تاستا قونىپ وتىرعان ءبىر  قۇزعىن اسپانعا ۇشقان ونىڭ تاناۋىن ءىلىپ اپ، تەرەڭ سايعا قاراي ۇشا جونەلدى. تۇرعانداردىڭ ءبارى تاناۋى قاباعىنا دەيىن تۇبىرىمەن سىرىلىپ قالعان، ەكى كوزى ءبىرىن-ءبىرى جەۋگە ۇمتىلعانداي جەكسۇرىن بەينەنى كورىپ، تەرىس اينالدى.

– جىگىتتەر، كەتتىك، تيىسپەڭدەر مىنا سورلىعا! – دەدى زۋقا.

قازانباي جۇرەگى اينىپ، لوقسىپ-لوقسىپ جىبەردى. جىگىتتەر تاستى شاقىر-شۇقىر باسىپ، زۋقانىڭ سوڭىنان ەرىپ تومەن تۇسە بەردى. التىن شايعان قىتايلاردىڭ باسشىسى الدەنە دەپ شوشىنا ايعايلاپ، بۇلارعا  شاڭكىلدەي  باستادى. قورىققانى سونداي، قول-اياعى ءدىر-ءدىر ەتەدى. ءبىر ءسوزىن ۇعىپ، ءبىر ءسوزىن ۇقپاي تۇرعاندا،  قايدان جۇرگەنى بەلگىسىز ابدىكارىم دەگەن ۇيعىر جىگىتى كەلىپ، ونىڭ ءاربىر ءسوزىن اۋدارا باستادى.

– زۋقا باتىر، ەگەر دە ءسىز بولماساڭىز ءبارىمىزدى ءولتىرىپ، التىنىمىزدى تارتىپ الاتىن ەدى عوي، – دەگەن سوزدەرىن  ابدىكارىم اۋدارعاندا زۋقانىڭ باسى اينالىپ تۇرسا دا، تەز ەسىن جيىپ:

– جىگىتتەر، پۋلەمەتتى سول جەردە ورتەپ جىبەرىڭدەر، جاڭاعى حايۋانعا تيىسپەڭدەر! وسىدان ولتىرسەڭدەر، ءبىرىڭدى دە ايامايمىن! – دەپ، داۋسى  قاتتى شىقتى.

قىتاي ۇستىندەگى جەيدەسىن جىرتىپ، زۋقانىڭ جاراسىن تاڭعانداي بولدى.

– قازانباي، – دەدى اقىرىن عانا، - جارقىن قايدا؟

– وققا ۇشتى، باتىر. كەۋدەسىندە جانى بار بولاتىن. شىلىكتى سايدا.

– مەنى اپار سوندا.

شىلىكتى سايعا ءبىرىن-ءبىرى سۇيەپ ەكى دوس جەتكەندە، جاس بالا جارقىن قانسىراپ جاتىر ەكەن.

– زۋقا اتا، زۋقا اتا، امانسىز با؟ قورقىپ كەتتىم عوي، سىزگە بىردەڭە بولا ما دەپ. جاڭا عانا مەنى مارقۇم اكە-شەشەم جانىنا شاقىرىپ كەتتى. بىراق  ولمەيمىن عوي، ءيا. مەن بۇگىن عانا تۋدىم ەمەس پە ءيا، اتا. وسى تاڭ اتا عانا شىق كەپپەي ومىرگە كەلدىم عوي. جاڭا عانا ارۋاق بولعان اتا-انام «بىزبەن بىرگە ءجۇرشى، بالام، جانىمىزدا بولشى» دەپ شاقىردى. مەن ولارعا زۋقا اتامنىڭ ءتىرى ەكەنىن كورسەم بولدى، ارتتارىڭنان قۋىپ جەتەم دەدىم. مەن ۋادەمدە تۇرامىن، مەن جىگىتپىن. مەن اكەم سياقتى الاشتىڭ بالاسىمىن. الاش جولىندا ساداعا كەتەمىن، اتا-اۋ! ءتىرى ەكەنسىز عوي، اتا، شۇكىر...

– ءتىرىمىن، بالام. اينالايىن، كانە كوتەرەيىنشى.

– اتا، مەنى قوزعاماڭىزشى. بەتىڭىزگە، قولىڭىزعا نە بولعان، اتا-اۋ؟ تەك

سىزدەن ءبىر ءوتىنىش، باسىما بەلگى قويعاندا توتە جازۋمەن جارقىن، توبىقتى، موتىش، دوعال دەپ جازىپ قويىڭىزشى. كىشكەنتاي جارقىنعا جارقىن بولاشاق تىلەيمىن، اتا-اۋ، - دەگەن سوزدەردى اپ-انىق ايتتى دا ءۇزىلىپ جۇرە بەردى. زۋقا قولدارى ءدىر-ءدىر ەتىپ ونىڭ كوزىن الاقانىمەن باستى.

– جىگىتتەر، – دەدى داۋسى اقىرىن شىعىپ. – ء«بورۇۇ بالاسى  يت بولمايدى» دەپ قىرعىزدار ايتپاقشى، ونىڭ اكەسى الاشتىڭ ارمانىن ورىندايمىن دەپ جارقىننىڭ كەۋدەسىنە نۇر قۇيعان. جاپ-جاس بالانى ارۋلاپ قويايىق. قازانباي، قىرقى، جىلى، باسىن كوتەرۋ ەكەۋمىزدىڭ موينىمىزدا.

قازانباي تۋمىسىنان باتىر جىگىت، دوسقا ادال، سوزىنە بەرىك، وتە تازا ادام.

دوسىنىڭ ءبىر اۋىز سوزىندە ۇلكەن ماعىنا جاتقانىن ءۇنسىز ءتۇسىنىپ، باسىن يزەدى. كەلىسكەنى...

ولار اۋىلعا تاس قاراڭعىسىندا بىراق قايتتى. ەرتەڭىندە بەسىن ۋاقىتىندا اۋىلعا بىرنەشە اتتى ادامدارمەن اقىت كەلدى. استىنا مىنگەنى – بىلتىر زۋقا سىيلاعان ەلىك جيرەن. قۇيرىق-جالى توگىلىپ تۇر، ومىلدىرىك، قۇيىسقانى كۇمىستەلگەن، تۇرقى ۇزىن، وتە سۇيكىمدى ات ەدى. جانىنا ەرتكەنى  – اق شاپان كيگەن، بوز جورعا ات مىنگەن قاسيەتتى الباننىڭ دۋالى اۋىز قارياسى دۇرمەكباي. جاس جىگىتتەر جاعى الدارىنان ءيىلىپ، سالەم بەرىپ، شىلبىرلارىن قولدارىنا الىپ، قوناقتارىن قولتىقتاپ-قولتىقتاپ ءتۇسىرىپ ەدى.

- اسسالاۋماعالەيكۇم!

- ۋاليكۇماسسالام!

ۇلكەندەر جاعى كوزدەرىنە جاس الىپ، زۋقامەن قاۋىشسا، اقىت دوسىمەن كۇرسىنىپ قۇشاقتاستى.

– «جاقسى بي اۋىلىمەن كوشىپ جۇرەدى» دەگەن، بۇنىڭ دۇرىس بولدى، اقىت، - دەپ زۋقا ونى قايتا-قايتا قۇشاقتادى. ۇلكەندەر جاعى:

– كەلىن، باتىرىڭدى قۇداي ساقتاپ قالعان ەكەن، ەستىپ جاتىرمىز، بار جامانشىلىق وسىمەن قالسىن، - دەستى. 

– امان بولسىن، اينالايىن!

– ەلگە جاساعان جاقسىلىعى كوپ قوي.

– اتا-باباسى تەكتى ادام، كوكتەگى قۇداي دا، جەردەگى پەرىشتە دە بىلەدى.

باباڭ نۇرمۇحامبەت ۇستاز بولعان، اكەڭ ءسابيت مولدانى كوزىمىز كوردى. مارقۇم كەڭ ەدى عوي، اقىلدىڭ كەنى ەدى عوي.

– قاينىمنىڭ جاقسىلىعىن ءبىز دە بىلەمىز، – دەپ اڭگىمە اۋانىن باسقا جاققا بۇرعىسى كەلگەن جەڭگەسىنىڭ ءسوزى دە ەشكىمنىڭ ەزۋىن تارتقىزبادى.

داستارحان جاسالىپ، قوناقتاردىڭ شىنتاعىنا قوس جاستىق تاستالدى. ەكى جىگىت بوساعادان كىشىگىرىم تورپاقتاي قىزىل ىسەكتى اكەپ، توردە وتىرعان دۇرمەكباي اقساقالدان باتا سۇرادى. اقساقال ىقىلاسپەن باتانى جاساپ تاستادى. وسى كەزدە قىزىەكەنىڭ كوزى الدىڭعى كۇنى «كەرەگى جوق» دەگەنىنە قاراماي ساۋداگەر جىگىتتىڭ تاستاپ كەتكەن ارابى كىلەمىنە ءتۇستى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ،  اياۋسىز كەيىپپەن بۋىلعان كىلەمگە قاراپ، كەنەتتەن قايراتتانىپ،  «ۇلكەندەر وتىر ەكەن-اۋ» دەمەي، تىك كوتەرىپ ەسىكتىڭ الدىنا الىپ شىعىپ، جانىپ جاتقان وتتىڭ ورتاسىنا  تاستاي سالدى. شىتىرلاپ جانعان قۋ اعاش ۇستىنە كىلەم تۇسكەن كەزدە ودان سايىن لاپىلداپ جانا باستادى. بوساعادان اتتاي بەرە قىزىەكە جىلاپ جىبەردى.

– سىزدەردىڭ جولدارىڭىزدا ساداقا، - دەدى قىزىەكە كۇرسىنىپ.  

بۇنى سىرتتاي باقىلاپ تۇرعان اقىت قىزىەكەگە ريزا بولعانى سونداي:

– راحمەت، اينالايىن، بىلگەنىڭ عوي، بىلگەنىڭ عوي، – دەپ تەبىرەنە ءتىل قاتتى.

اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرعىسى كەلگەن قازانباي:

– قىزىەكەنىڭ سولتاشتىڭ بالا كەزىنەن بولاشاق قايىن-جۇرتىنا جيناعان دۇنيەسى، كۇيە تۇسكەن سوڭ وتقا جاققانى عوي، بار بالە وسىمەن كەتسىن، – دەپ اۋەلى وتىرعانداردى كۇلدىرمەك ەدى، بىراق ءسوز اياعى كۇرسىنىسپەن اياقتالعانىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. وسى كەزدە:

– اسسالاۋماعالەيكۇم! – دەپ ۇستا ابۋباكىر كىردى. جانىندا شىمىر كەلگەن جاس جىگىت بار.

–       ۋاعالەيكۇماسسالام! – دەپ زۋقا ورنىنان اتىپ تۇردى.

–       ءاي، اقىت، مىنا جىگىت ابۋباكىر ۇستا – تەمىردى قامىرشا يلەيتىن ازامات.

–       اا، ايتقانسىڭ، ايتقانسىڭ. كەل، باۋىرىم، ءتوس قاعىستىرايىق.

«شەبەردىڭ قولى ورتاق» دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان. كەل، كەل! - دەپ جىلى ۇشىراي امانداستى.

ەكەۋى ءتوس قاعىستىردى.  ابۋباكىر وتىرا بەرىپ، جانىنداعى جاس جىگىتتى تانىستىرا كەتتى:

–       زۋقا اعا، مىنا جىگىت اياگوزدەن كەلگەن سەرىكزات دەگەن اقىن جىگىت.

سەمەيدە الاشوردانىڭ ءبىر جيىنىنا قاتىسىپ، شاكارىم قاجىمەن جاقىن بولعانى ءۇشىن قىزىلدار قۋدالاپ، سوڭىنا ءتۇسىپتى.

–       نە دەيدى؟ – دەپ وتىرعاندار ءۇرپيىپ قالدى.

–       قىزىلدار دەيسىڭ بە؟

–       سوناۋ حابار اسۋى ارقىلى اۋىلعا ارەڭ دەگەندە ءوتىپ، ايتەۋىر جەتى كۇن

دەگەندە زۋقا باتىردىڭ اۋىلى قاي جەردە دەپ سۇراي-سۇراي بىزگە جەتىپتى. قوناق ۇستىنە قوناق بولعانىمىزعا عافۋ ەتەرسىز! ءبىز كەتەيىك.

–       ول نە دەگەنىڭ، ءابىش-اۋ؟ ىزدەپ بارىپ ءوزىم دە سالەم بەرەتىن ەدىم عوي.

الىستان كەلگەن ەكەن، قوش كوردىم، باۋىرىم!

       الگىندە عانا زۋقا ءبىر شاتاقتى شىعارا ما دەپ ىڭعايسىزدانعان اقىت ءتۇسى جىلىپ:

–       اينالايىن، تورلەي عوي، جول ازابىن كورگەن ەكەنسىڭ. بۇل ءۇي اعاڭنىڭ

عانا ەمەس، وسى وتىرعان ءبارىمىزدىڭ ءۇيىمىز. بۇل كەشەگى قاجىعا بارعان، ۇستاز بولعان ادامنىڭ ءۇيى. بۇل شاڭىراقتىڭ كيەسى بار. وسى ءۇيدىڭ ءار ۋىعىندا قازاقتىڭ نەسىبەسى بار، بىرلىگى بار، باۋىرىم، – دەگەن سوزىنە زۋقا ريزا بولىپ:

–       اقىت اعاڭ وتە دۇرىس ايتادى، تورلە، باۋىرىم، تورلە، - دەدى.

       زۋقا مەن اقىتتىڭ دوستىق پەيىلىن اڭعارىپ قالعان توردە وتىرعان دۇرمەكباي:

–       مەنىڭ بەگالىمداي عانا بالا ەكەنسىڭ، كەل، مەنىڭ وڭ جاعىما وتىر، – دەپ

تورگە شاقىردى.

وسى كەزدە ۇيگە اقىرىن باسىپ تولەگەتاي كىردى.

-         اسسالاۋماعالەيكۇم، اقساقال!

-         اا، تولەش، امانسىڭ با، بارسىڭ با، بالام، - دەدى دۇرمەكباي.

–       اقساقال، بەگالىڭىز مىقتى ازامات. جيەنىڭىز وزىڭىزگە تارتىپ تۋعان. وي،

انا جولعى شاۋەشەكتەگى جارمەڭكەدە كۇرەسكەنى-اي! وڭىنان كەلگەندى وڭعا، سولىنان كەلگەندى سولعا جامباسقا الىپ ءاي، ءبىر لاقتىردى-اۋ! ءاي، شاقار عوي! ءاي، باتىر شاقار عوي! شاقار...

–       ءيا، اڭگىمە ايتا وتىر، بالام، – دەدى دۇرمەكباي سەرىكزاتقا قاراپ. 

–       اقساقال، نيەتىڭىزگە راحمەت. «ۇلكەن وتىرىپ كىشى سويلەگەننەن بەز»

دەگەن، مەنىڭ وتىرىپ دومبىرا تارتىپ، ىڭىلداپ ءان ايتاتىن ادەتىم بار ەدى. رۇقسات ەتسەڭىزدەر ماعان سول جەڭىل بولار، – دەپ مەيىرلەنە كۇلگەن سەرىكزاتتىڭ جۇزىنە قاراپ اقىت ىشتەي ريزا بولدى دا:

–       شىرقا، باۋىرىم، شىرقا، ءوزىڭنىڭ اعاڭنىڭ ءۇيى.

ماقسۇتبايدىڭ سەرىكزاتى توردە ءىلۋلى تۇرعان دومبىرانى قولىنا الىپ، ءارى-

بەرى شەرتىپ وتىردى دا الدىنداعى شارا تولى قىمىزدى توڭكەرىپ تاستاپ:

-         حابار اسۋى – ول قازاقتىڭ قارالى اسۋى ەكەن عوي. سول اسۋدا مەنىڭ دە سۇيەگىم قۋراپ قالۋى كەرەك ەدى. سول جەردەن شەيىت بولعان جانداردان مەنىڭ جانىم ارتىق پا؟ الاشىم ءۇشىن شەيىت بولسام، ارمانىم نە؟ بىراق ماعان اق ءولىم دە بۇيىرمادى. شاكارىم قاجى: ء«اي، سەرىكزات، قاراعىم، اقىل – دەنەگە ەگىلگەن ءدان، سۋعارىلسا كىرەدى وعان دا جان، تابانىڭنىڭ استىندا ادامنىڭ دەنەسى قالماسىن» دەپ ەدى. مەن ادامنىڭ قۋ سۇيەگىنىڭ ۇستىمەن ءوتتىم عوي. ءوزىمدى كىنالى سانايمىن، - دەپ توقتادى. 

–       جوق، باۋىرىم، كىنالاما ءوزىڭدى. وسى وتىرعان ءتىرى جۇرگەن ءبىزدىڭ دە كىنامىز جوق. اللانىڭ ەمەس، بۇل قۋ سوۆەتتىڭ، قىزىلداردىڭ ءىسى. قازاقتىڭ جەرى ەلدىڭ كوزىنىڭ قۇرتى بولعان زامان بولىپ تۇر عوي، باۋىرىم-اۋ، – دەپ زۋقا تولقىپ كەتتى.

وسى كەزدە كوز جاسى ساقالىنان تامىپ-تامىپ تۇسكەن دۇرمەكباي «بالام، باستا، باستا»،  – دەدى اقىرىن عانا.

- سول حابار اسۋدان ءوتىپ، جالاۋلىنىڭ تۇسىندا ءبىر ۇڭگىردە تىعىلىپ جاتىپ، ءۇنىمدى شىعارماي، قۋرايدى دومبىرا قىلىپ، ىشتەي ەگىلىپ جازعان ءانىم ەدى. حوش كورەرسىزدەر! – دەپ، سەرىكزات دومبىراسىن سابالاپ-سابالاپ الدى دا، دالانىڭ قوڭىر داۋسىنا سالدى.

«باسىنان مۇنار كوشىپ، بۇلت اۋناعان،

بابامنىڭ قونىسى ەدى بۇل تاۋ ماعان.

تارعىل جول جولبارىستاي تارباعاتاي،

سەن دەسە جۇرەگىمنەن جىر ساۋلاعان.

 

بەۋ، اسقار بەلى دالامنىڭ،

ەرتەڭىڭە الاڭمىن.

قياناتقا قيمايتىن،

باۋىرىڭدا وسكەن بالاڭمىن.

 

قىزىلتاس قىران ۇشقان قيا بەلىم،

ياپىر-اي، قاي ولشەمگە سيار ەدىڭ.

مايلىشات – ەر قابانباي تۋىن تىككەن،

ۇلتىما قۇتتى مەكەن، ۇيام ەدىڭ!

 

داستارعان باسىندا وتىرعاندار تەڭىزدەي تولقىدى. ەرتىستەي ەگىلدى.

سەرىكزاتتىڭ داۋسىن سىرتتا وتىرىپ ەستىگەن اۋىل ادامدارى:

–       اپىر-اۋ، ءبىزدىڭ اۋىلدى ايتىپ جاتىر عوي.

–       ءبىزدىڭ تاۋدى ايتىپ جاتىر ما؟

–       نە دەيدى، اتا-قونىسىمدى ايتىپ جاتىر ما؟ – دەپ، بۇلار وتىرعان كيىز ۇيگە جاقىنداي ءتۇستى. ءجۇزىن جاس جۋعان قىزىەكە سىرتقا شىعىپ كەتىپ،  بەتىن ءبىر جۋدى دا، قازان-وشاق باسىندا جۇرگەن كەلىندەردەن قۋىرداق دايىن بولعانىن ەستىپ تاباققا سالعىزا بەردى. 

-          اقساقال، ەلدىڭ اعاسىسىز، ءيسى البانعا عانا ەمەس، بۇكىل قازاققا قادىرلى ادامسىز. مەنىڭ اكەمنىڭ كوزىن كوردىڭىز، اكەڭ ولسە دە، اكەڭدى كورگەن ولمەسىن دەگەن. مەن سىزگە ۇزاق عۇمىر تىلەيمىن، اقساقال!

-         راحمەت، راحمەت بالام! بەك ريزامىن، - دەدى دۇرمەكباي.

-         ءاي، زۋقا، ەكەۋمىز اكەگە بالا بولدىق، شەشەگە پانا بولدىق. وسى دۇرمەكباي اقساقالعا نە بولامىز سوندا؟ – دەدى اقىت كۇلىمسىرەي. ونىڭ بۇل ءسوزى اشەيىن دوستىق، قازاقي كوڭىل ەدى. ونى تۇسىنە قويعان زۋقا:

-         بۇل كىسىلەرگە بالە ەمەس، بالا بولامىز دا. سەنى بىلمەيمىن، اقىت،

مەنىمەن قازانباي ەكەۋمىز بالە بولامىز-اۋ، وسى، -دەپ كۇلدى. 

-         ە، شىركىن، - دەپ كۇلدى دۇرمەكباي. - قانى تازا، تەگى ءتۇزۋ الباندا ءبىر ءسوز بار،  «تەكسىزدەن قورىق» دەگەن. ال، ەكەۋىڭنىڭ دوستىعىڭا، ءىشىنارا تۋىستىقتارىڭا بەك ريزامىن. بالام، التى الاشتىڭ بالاسى اقىت پەن زۋقاداي بولسىن دەپ تىلەيمىن.

-         ءاۋمين، ءاۋمين! – دەپ، وتىرعاندار قاۋقىلداسىپ قالدى.

وسى كەزدە داستارحان باسىندا وتىرعان اق جاۋلىقتى ايەلدەر قوزعالاقتاپ قالىپ ەدى، ىشىنەن قاۋيا اپا شىعىپ:

- قاينىم-اۋ، جۇدەپ قالىپسىڭ عوي، – دەدى اقىرىن عانا. ءبارى ءۇنسىز قالدى.

وسى كەزدە زۋقا وتكىر كوزىمەن اعاسى تولەگەتايدى شاقىردى. «نە ايتاسىڭ؟»  دەپ ەدى اقىرىن عانا. زۋقا  «سەمىز ءبىر تاي بولسا»  دەپ سىبىر ەتتى. اعاسى باسىن يزەدى دە ۇيدەن ەلەۋسىز شىعىپ كەتتى.

قۋىرداق پەن بال قىمىز ءىشىپ، قوناقتار ءبىراز ەس جيناعان سوڭ، جاستار جاعى وتىرعانداردىڭ قولدارىنا قۇمعانمەن سۋ قۇيىپ، قىزمەت قىلىپ جاتقاندا ەكى دوس زۋقا مەن اقىت توبە باسىنا شىقتى. وڭاشا اڭگىمەلەسىپ تۇر.

–       زۋقا، دوسىم-اۋ، ايتشى، ساعان نە كەرەك؟ نە جەتپەيدى ساعان؟ باباڭ دا، اكەڭ

دە ۇستاز بولعان ادامدار. شاكىرتكە ءدارىس بەرگەن، نە بولعان ساعان جارالى ارىستانداي الاسۇرىپ؟ ەل امان، جۇرت تىنىشتا وزىڭە جاۋ ىزدەپ.

–       مەن بە؟ – دەپ زۋقا كوزى جارق ەتە ءتۇستى. – مەن بە وسىنى جاساعان؟

–       سەنىڭ قارەكەتىڭدى يمانسىزدىڭ قارەكەتى دەمەيمىن. سەن باتىر ادامسىڭ.

باتىر اڭعال بولادى. ابايلا، قىزبالانبا. مەن ساعان ەلىڭدى قورعاما دەپ ايتىپ تۇرعان جوقپىن. مەن ساعان ابايلا دەپ تۇرمىن. گومانديننىڭ ساياساتىن سەن تۇزەي المايسىڭ، بۇل ەلدىڭ ءوز زاڭى بار!

–       كەتسىن ءبىزدىڭ ءور التايدان! تابانىن جالتىراتسىن!

–       ەەە، قايران ءور التاي، مەن قايتەيىن بيىگىڭدى دەگەن عوي. ەكەۋمىز مالتىپ

كورمەگەن تەڭىزدىڭ تۇبىندە جاتىر عوي كوپ سىر، گومانديننىڭ قۇيتىرقى ساياساتى. ەي، اڭعال دوسىم-اي! «قۇيرىعى جوق، جالى جوق،  جىلان قايتىپ كۇن كورەر» دەگەن بابامىزدىڭ ءسوزى بار عوي. جەلگە قارسى شاپتىرمايدى عوي مۇسىلمان بالاسى.

–       ادام بالاسى ەشقاشان قولىنا بەكەر قارۋ ۇستامايدى. ال، جاۋلاسقانمەن

جاۋلاسۋ، جاۋدى جەڭۋ ادامنىڭ باستى پارىزى دەپ بىلەمىن، - دەدى زۋقا.  

 – يسلام اعامىزدىڭ بالاسى وسپانعا بەرگەن باتاڭدى ۇلكەن تانىمدىق جول دەپ بىلەمىن. سەنىكى ەرلىك. وزىڭنەن كەيىن بولماسىن دەگەن جامان نيەتتەن ادا ەكەنىڭدى كورسەتەدى. سەنىكى كەمەڭگەرلىك.

–       ەەە، اقىت-اۋ، قالام ۇستاعان الدىمدا شاكىرتىم بولسا، جىم-جىرت جۇرە

بەرەتىن ەدىم عوي. مەن ادىلەتسىزدىككە توزبەيمىن.

–       بىلەم، بىلەم! قازاقتىڭ دالاسى كەڭ ەدى عوي... مىنا توبە بىزدىكى ەدى.

–       كۇندەردىڭ كۇنىندە جاتتىڭ تابانى تيە مە دەپ قورقامىن. مەنىڭ دە ۇرەيلەنەتىنىم وسى...  

-         ءيا، ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، دوسىم! ەندىگى ءۇمىت اناۋ ماڭعىستاۋ دالاسىنداعى ءپىر بەكەتتىڭ ءومىرىن، باياناۋىل جوتاسىنداعى ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ، شىڭعىستاۋداعى اباي اعامىزدىڭ اسىل سوزدەرىن قازاق بالاسى بويىنا سىڭىرە الا ما؟ وسى مەنىڭ ويىم. ءبىز سوعان ۇلگەرەمىز بە؟ الىمساقتان مۇسىلماندىعىمىزدى ساقتاي الامىز با؟ قابانباي اتامىزدىڭ قازاققا وسىنشاما جەر الىپ بەرگەندەگى ارمانىن جاس ۇرپاق ء«بىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ»،  بەرەكە-بىرلىك ورناتا الا ما؟ - دەدى اقىت كۇرسىنىپ.

–       ءيا، اقىت-اۋ، مەنىڭ دە ويىم سول. كەشەگى حان كەنەنىڭ باسى قايدا؟ سول باستىڭ ىشىندەگى ارمانى قايدا؟ الاشتىڭ ارداقتىسى، مەنىڭ ءتول قۇرداسىم ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاقتىڭ بولاشاعىن ويلاعانى قايدا؟ كىمنىڭ قانجىعاسىندا كەتتى؟ وسى قازاقتىڭ مىقتىلارىنىڭ ارمانىن ورىندايتىن ۇرپاق تاربيەلەي الامىز با؟  كۇرەسكەر بولماساق تا سولاردىڭ كەۋدەسىنە ءبىر ءدان ەگە الامىز با؟ مەن جاتسام-تۇرسام سونى ويلايمىن، دوسىم-اۋ. قازاقتىڭ باسىنا ۇيىرىلگەن  بۇلت سەيىلە مە؟ ايتشى. بۇل سۇراقتى سەن قويساڭ، مەن جاۋاپ بەرە  المايتىنىمدى بىلەمىن... ويتكەنى ەشكىم قازاقتىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرە المايتىن زامان كەلدى.

ەكەۋى ءبىر ساتكە ءۇنسىز قالدى. ۇنسىزدىكتى زۋقا بۇزدى.

–       اقىت-اۋ، – دەدى دوسىنىڭ يىعىن قاپسىرا قۇشاقتاپ. - سەنىڭ جۇرەگىڭ  قازاقتىڭ كەڭ دالاسى سياقتى. سول دالانى كىمدەر ءبىزدىڭ قولىمىزدان تارتىپ الماق؟ قىزىمىزدى كۇڭ،  ۇلىمىزدى قۇل ەتپەك؟ بولاشاعىمىز نە بولادى؟ مىنا جاقتان ورىس، مىنا جاقتان قىسىق كوز ەكى وكپەدەن  قىسىپ بارا ما دەپ قورقامىن.  سولاي بولعان كۇندە دە قوي ەكەش قوي دا باۋىزدار الدىندا تۇياعىن ءبىر سەرپيدى عوي. كۇڭ ايەلدەن قۇل بالا تۋاتىنىن ءاربىر قازاقتىڭ بالاسى بىلسە ەكەن دەيمىن.

وسى كەزدە استىنداعى جورعاسىن تايپالتقان قازانباي كەلدى.

–       ءاي، ەكەۋىڭە نە بولدى-ەي؟ داۋىستارىڭ قاتتى شىعىپ جاتىر عوي، – دەپ

اتتان ءتۇستى. - جىگىتتەر ءبىر سەمىز تايدى جەتەكتەپ  كەلدى. اساۋ ەكەن،  قىزىل ماي بولماي تۇرعاندا  بارايىق. وبال بولادى.

–       وي، دۇرمەكباي اقساقال بار ەمەس پە؟ – دەدى زۋقا.

–       ول اقساقال بىرىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. جۇزگە كەلۋ وڭاي دەيمىسىڭ، - دەدى

قازانباي.

–       شارشاعان-اۋ قاريا.. اقىت، سەن بەر باتانى، – دەدى زۋقا.

ۇشەۋى اياڭداپ اۋىلعا كەلگەندە، جىگىتتەر ءبۇيىرى توق قىزىل تايدىڭ اياعىن بۋىپ جاتىر ەدى.  اقىت ەكى قولىن الدىعا سوزىپ باتا بەرە باستاعان كەزدە، ءبىر جەل تولقىپ ونىڭ داۋىسىن ەستىرتپەي جىبەردى. تەك ءبىر اۋىز ءسوزىن عانا ماڭىندا تۇرعاندار ەستىپ قالدى: «قازاعىمنىڭ بىرلىگى بولسىن! ءاۋمين!». زۋقانىڭ كوكجال  جىگىتتەرى اپاش-قۇپاش قيمىلداپ، ءاپ-ساتتە تايدى جاۋكەمدەپ، تەرىسىن ەسىك الدىنداعى  اربانىڭ  ۇستىنە تۇزداپ، جايىپ تاستادى. اقىت ۇيگە كىرمەي،  ولاردىڭ ءار قيمىلىن  ءۇنسىز باقىلاپ تۇردى. كوزىندە قۋانىش بار ەدى. «شۇكىر، وسى جاستارىم امان بولسا،  ەلىم دە، جەرىم دە، كەڭ دالام دا امان بولار» دەپ ىشتەي ويلادى.

پالۋان مۇقان دەگەن جىگىت كەلىپ:

–       اعالار، مىنانى اكەم مارقۇم بالا كەزىمدە شيكىدەي اساتۋشى ەدى، -  دەپ تەلشەنىڭ مايىنان ءبىر-ءبىر كەسىپ الىپ، – اساڭىزدارشى، –دەدى.

–       ءپالى، – دەدى اقىت كەڭكىلدەي كۇلىپ. - ءبىزدىڭ جىگىتتەر قازاقتىڭ ءجونىن بىلەدى ەكەن-اۋ، ءا، زۋقا؟!

–       ووي، اقىت-اۋ، بۇل سوناۋ بۋىرشىننىڭ  جىگىتى، جادىك، ونىڭ ىشىندە بايعارا اتانىڭ ۇرپاعى. جاۋىرىنى جەر يىسكەمەگەن پالۋان.

–       تۇلپاردىڭ تۇرىسىنان، سۇڭقاردىڭ  قانات قاعىسىنان بەلگىلى عوي.

كورىنىپ تۇر عوي، زۋقا، بۇل باۋىرىمىزدىڭ پالۋان ەكەنى، – دەدى اقىت.

دۇرمەكبايدىڭ ۇيقىسى قانعان كەزدە، جاس ەت بىلقىپ ءپىسىپ ەدى.

باعاناعىداي ەمەس، دۇرمەكباي كوڭىلدەنىپ جان-جاعىنا مەيىرلەنە قاراپ: «اس الىڭدار، قاراقتارىم، اس الىڭدار!» دەپ، جاستارعا ءبىر-ءبىر اساتىپ قويدى.

–       اقساقال! – دەدى شەتتە وتىرعان ءبىر جاس جىگىت. - باياعىدا ءسىزدىڭ بالا كەزدەن بىرگە وسكەن دوسىڭىز كەڭەسجان اقساقال ءوز جانازاسىن ءوزى شىعارار الدىندا «كەڭەس اعا، نە ارمانىڭىز بار؟» دەگەندە، «ادام بالاسىندا ارمان كوپ قوي، مەن جاسارىمدى جاسادىم، اسارىمدى اسادىم. نەمەرە-شوبەرەلەرىم ات جالىن تارتىپ ءمىندى. قۇدايعا شۇكىر، ارمانىم ورىندالدى. ءبىر-اق ارمانىم بار، ارتىمدا دۇرمەكباي قالىپ بارا جاتىر» دەپتى، -  دەگەن كەزدە وتىرعان جاستار مىرس-مىرس كۇلدى.

جاستاردىڭ كۇلەتىن دە ءجونى بار ەدى. «وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تارايدى» دەگەن، دۇرمەكباي مەن كەڭەسجاننىڭ اراسىنداعى قالجىڭ ەلگە كوكجايلاۋعا جايىلعان قالىڭ جىلقىداي كىسىنەپ كەتىپ ەدى.

دۇرمەكباي جاعى كەڭەسجاننىڭ بالالارىنا «سەندەردىڭ اتالارىڭ ناشار، ءبىزدىڭ اتامىز كوپ جاسادى» دەسە، كەڭەسجاننىڭ بالالارى «سەندەردىڭ دۇرمەكباي اكەلەرىڭ ءبىزدىڭ اكەمىزدەن ءبىر مۇشەل جاس كىشى ەكەن» دەپ، اۋىل اراسىنا ءسوز جاراستىرىپ، بالا بالامەن، كۇيەۋ كۇيەۋمەن، كەلىن كەلىنمەن قالجىڭداسىپ جاتاتىن.

–       ەەە، قاراقتارىم-اي، كەڭەسجان كەڭ ەدى عوي. وزگەگە ءولىم تىلەمەيتىن،

وزىنە ءومىر تىلەيتىن ادام ەدى. ەلى مەن جەرىن ويلاعان كەڭ ادام بولاتىن. مىقتى اڭشى، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن ەدى عوي..، - دەدى دۇرمەكباي.

جاڭا عانا مىرس-مىرس كۇلگەن جاستار جاعى ۇيالىپ تومەن قارادى. ەكى قاريانىڭ ەكى دۇنيەدە دوستىعىن ساقتاپ قالعانىنا زۋقا ىشتەي قاتتى ريزا بولدى. ايەلى  قىزىەكە جاققا قاراپ،  كوزىمەن «بەرى كەل» دەگەندەي بەلگى بەردى. قىزىەكە –  تەكتى ەلدىڭ قىزى. دۇنيەنىڭ بەتىنە قاراپ قىزىقپايتىن ادام، بار تىلەگى ەرىنىڭ ۇستىندە.ول لىپ ەتىپ ونىڭ جانىنا كەلدى. زۋقا سىبىر ەتتى. «اقساقالعا  شاپان». قىزىەكە ۇيدەن اقىرىن بىلدىرتپەي شىعىپ كەتتى دە، ءاپ-ساتتە كۇيەۋىنىڭ وڭ تىزەسىنە تامان  مۇقيات بۇكتەلگەن  شاپاندى ەلەۋسىز عانا  اكەپ قويدى. بۇل شاپان وقالى ەدى. بىلتىر كوكتەمدە سوناۋ ءۇرىمشىنىڭ جارمەڭكەسىنەن قۇلىندى بيەنىڭ قۇنىن بەرىپ العان-تىن. بوركى قۇندىزبەن كومكەرىلگەن، جاعاسى بۇلعىننان تىگىلگەن ماقپال شاپان ەدى.

–       اقساقال! – دەدى ورنىنان تۇرىپ. – ەلدىڭ ۇلكەنىسىز، اۋىلىمىزعا كوپتەن كەلمەپ ەدىڭىز، مىناۋ شاپان سىزگە، -  دەپ، توردە وتىرعان دۇرمەكبايدىڭ يىعىنا جاپتى. دۇرمەكباي زۋقانىڭ شەكەسىنەن تومەن قاراي  سىزىپ وتكەن قىلىش ءىزىن كورىپ، جۇرەگى شىم ەتتى دە، داۋىسىن قىرناپ:

–       امان بول، قاراعىم!   «العان جومارت پا، بەرگەن جومارت پا؟» دەگەن  ءسوز بار ءبىزدىڭ قازاقتا. سەنىڭ اۋىلىڭدى، اماندىعىڭدى كورىپ، كارى كوڭىلىمە قۋات بەرگەن، بىزگە جول باستاپ كەلگەن اقىت بالامنىڭ يىعىنا جابايىن.  شىراعىم اقىت، يىعىڭدا توزسىن وسى شاپان!  جاسىڭ، عۇمىرىڭ ۇزاق بولسىن! كەمەڭگەرسىڭ! ەكەۋىڭنىڭ دوستىعىڭا  سىزات تۇسپەسىن، – دەپ، اقىتتىڭ يىعىنا جاۋىپ، باسىنا بوركىن كيگىزدى دە، زۋقا مەن اقىتتى قاتار قۇشاقتادى. - امان بولىڭدار، قاراقتارىم، ەلدىڭ يەسى دە، كيەسى دە وسى سەندەرسىڭدەر! – دەدى.

داستارحان باسىندا وتىرعاندار تولقىپ كەتتى.  زۋقا وتىرا بەرگەندە، پالۋان مۇقانعا جانىما كەل دەگەندەي يشارا جاسادى. «اۋىلداعى ءتاي-ءتاي باسقان بالادان، تايعا ءمىنىپ جۇرگەندەرىنە  دەيىن جينا، ەسىكتىڭ الدىنا اكەل، اقساقالدان باتا سۇرايمىز»، – دەپ اقىرىن  عانا ايتتى. مۇقان ەكى بۇكتەتىلىپ، ەسىكتىڭ سىقىرلاۋىعىنان بىلدىرتپەي شىعىپ كەتتى.

قوناقتار ەت جەپ، سورپا ءىشىپ توعىن باسىپ قالعان كەزدە، ەكىندى ۋاقىتىبولىپ قالعان ەدى.

–       اقساقال، – دەدى زۋقا، – جاڭا ءسىز اقىت ەكەۋىمىزگە دوستىقتارىڭ بەرەكەلى بولسىن دەدىڭىز. راحمەت! اللا ريزا بولسىن! اعايىن امان بولسىن، دوستىق ماعان وتە قىمبات. قازاقتىڭ قىرىق رۋىنان مەنىڭ اۋىلىما پانا ىزدەپ كەلگەن ادامدار ءوسىپ-ءونىپ جاتىر. سولاردىڭ ۇرپاقتارىنا باتا بەرىڭىز. ەسىك الدىندا جاستار جينالىپ تۇر.

–       ءاپ، بارەكەلدى، زۋقا باتىرىم-اۋ، بۇنىڭ بىلگەندىك. تەكتى اتانىڭ بالاسىسىڭ عوي. مەنىڭ باتامدا نە تۇر؟ بىراق سەن مەنىڭ جاسىمنىڭ ۇلكەندىگىن سىيلاپ تۇرسىڭ-اۋ. جول اقىتتىكى ەدى عوي.

-         جوعا، اقساقال. البان دەگەن قاسيەتتى ەلدىڭ ۇلكەنىسىز، بار دەپ اسپايسىز، جوق دەپ توزبايسىز. جاستارعا ۇلگىسىز، سىزدەن باتا الماعان ۇرپاق كىمنەن باتا الادى؟

-         ايتقانىڭ ءجون، زۋقا بالام. جول اقىتتىكى بولسىن، ءبىلىم مەن پاراساتتىڭ كەنى وسى بالام عوي.

–       اتا-اۋ، – دەدى اقىت ەركەلەي سويلەپ، - مەنى قارتايتا بەردىڭىز عوي.

–       ءاي، اقىت بالام، كارىلىك ناداندىق ەمەس، – قاسيەت، جاستىڭ نادانىنان ساقتاسىن قۇداي. ال، سەن عۇلاماسىڭ، زۋقا باتىرىم ەكەۋىڭ كەمەڭگەرسىڭدەر. سەندەر امان بولىڭدار! – دەدى دۇرمەكباي.

التى قانات ۇلكەن ۇيدەن دۇرمەكبايدى اقىت پەن زۋقا قولتىقتاپ شىعارعان كەزدە:

–       اتا! اتا!

–       اتا، باتا!

–       اتا، باتا! – دەپ شۋ-شۋ ەتتى بالالار.

اقىت قولىن كوتەرگەندە ءبارى باسىلا قالدى.  جىم-جىرت. ءبارىنىڭ كوزىندە ءۇمىت وتى ويانىپ، جايناپ سالا بەرىپ ەدى.

–       ال، بالالار، اتالارىڭنىڭ باتاسىن تىڭداڭدار!

دۇرمەكباي ء«اۋمين!» دەپ قولىن جايدى دا، بالالاردىڭ كوزدەرىنە قاراپ ءبىر ءسات تۇرىپ قالدى.

ءاۋمين دەسەڭ مىنە، باتا -

قۇلىننان تۇلپار،

بالاپاننان سۇڭقار.

تۇساۋ كەسەردەن ازامات،

بىلەكتەن كۇش،

جۇرەكتەن نيەت،

ساۋمالدان سۋسىن،

اسپاننان كۇن،

جەردەن جومارتتىق،

تۇننەن جۇلدىز بولسىن، سەندەرگە!

امان بولىڭدار، قازاقتارىم،

بىرلىكتەرىڭ مەن تىرلىكتەرىڭ ءبىر بولسىن!

رۋ-رۋعا بولىنبەي،

ءجۇز-جۇزگە جىلىكتەنبەي،

ء بىر قازاق بولىڭدار، قۇلىندارىم!

ءاۋمين!

 

–       ءاۋمين!

–       ءاۋمين!

–       ءاۋمين!

ايەلدەر جاعى شاشۋ شاشقان كەزدە، بالا بىتكەن شۋ-شۋ ەتىپ اۋىلدى مارە-سارە قىلدى.

 

* * *

 

اي جارىق ەدى.

سۇتتەي جارىق ەدى.

تۇندىگى اشىق،

التى قانات اق ءۇيدىڭ ءىشى وندىق شام شانباسا دا جاپ-جارىق ەدى.

جاپ-جارىق ەدى...

 

* * *

ەرتەڭىندە قوناقتار قايتۋعا ىڭعايلانعانىمەن، زۋقا ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ بوگەي بەرىپ ەدى. بەسىن ناماز ۋاقىتىندا زۋقا ولاردى داستارحان باسىنان تۇرعىزدى. ء دوڭ استىنداعى  اسكەري ماشىق وتكىزەتىن جەرگە ءجۇز جاستاعى دۇرمەكبايدى اۋەلى ەكى جىگىت قولتىعىنان جەتەكتەپ كەلە جاتىر ەدى، قاريا ءارى-بەرى شاپقىلاپ ەتتەرىن قىزدىرىپ جۇرگەن ساربازداردى كورىپ انا ەكەۋىنىڭ قولىن قاعىپ تاستاپ، ءوزى شيراق قيمىلداپ اياعىن تەز-تەز باسىپ جۇرە بەردى دەرسىڭ...  جان-جاعىنا «وي، بارەكەلدى» دەپ  كۇلىمدەي قاراپ، «اقساقال، اتقا ءمىنىڭىز» دەگەنگە قاراماي:

–       وي، باتىرلارىم-اي، بار ەكەنسىڭدەر عوي! – دەپ وڭەشىن سوزىپ-سوزىپ قويادى. ءتىپتى الدىنا پالۋان كەلسە كۇرەسە كەتەتىندەي ىڭعايى بار. شيراق.

ويۋلى ۇلكەن تەكەمەتتى توبە باسىنا جايىپ ءتورت جورعا اتپەن اۋىلدان تاباق-تاباق جىلقىنىڭ ەتى مەن بال قىمىزدى جاياۋ جۇرگىنشىلەردەن بۇرىن جەتكىزدى. اۋىر-اۋىر قۇس جاستىقتار تاستالىپ، ءبارى ازىرلەنىپ قويىلعان ەكەن.

–       ءاي، زۋقا، سەن باعانادان ءسوزدى نەگە سوزىپ وتىر دەيمىن؟ مىنا قۇرمەتتى كورسەتپەك ويىڭ بار ەكەن عوي، – دەپ كەڭكىلدەي كۇلدى اقىت. 

–       اقا، بارىمىز دا، نارىمىز دا وسى ەندى. ادەيى ماقتان ءۇشىن كورسەتەيى دەگەن جوقپىن، بەسىننەن كەيىن جىگىتتەردىڭ «نە بەل كەتەر، نە بەلدىك ۇزىلەر» دەيتىندەرى بار ەدى. سوعان تۇسپا-تۇس كەلىپ قالدىڭىزدار، ايىپ ەتپەسسىزدەر، - دەدى زۋقا.

–       ءپالى، و نە دەگەنىڭ؟ سەنىڭ ساربازدارىڭنىڭ اسكەري شەبەرلىگىن كورسەك نەسى ايىپ ەكەن؟ «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەن، -  دەپ اقىت تاۋ جاققا قارادى.

ونىڭ بۇيتكەن مىنەزىن زۋقا كەشە ەكەۋارا اڭگىمەنى جۋىپ-شايعانىن ىشتەي سەزدى. دوسىنىڭ كورەگەندىگىنە ريزا بولعاندىعى سونداي:

–       اقا-اۋ، ءوزىڭ ايتپاقشى، ساقتانعاندى كىم جەك كورسىن؟ كوزىڭە تۇسكەن سارباز بولسا، قولىڭنان قاقپايمىن. اۋىلىڭا كوشىرىپ، الدىنا مالىن سالىپ وتاۋىن كوتەرىپ بەرەمىن. ايتقانىم ايتقان. ساعان سالماق سالمايمىن.

–       باتىرىم-اۋ، سەنىڭ ەكى سويلەمەيتىنىڭدى بىلەمىن عوي، سەنىڭ ساربازدارىڭ بۇكىل التايعا، قالا بەردى قالىڭ قازاققا پانا بولادى. ماعان سارباز ەمەس، بالا شاكىرت بەرسەڭ بولار ەدى.

–       وي، ءپالى-اي، بالاپاندى ۇيادان ۇشىرۋ وڭاي دەيمىسىڭ؟ بۇعاناسى قاتپاعان بالالاردى ساعان بەرسەم وندا مەنىڭ كىم بولعانىم؟ الساڭ ابدەن ىسىلعان ساربازداردى ال. سەن بالا وقىتا المايدى دەگەنىم ەمەس، ەرتەڭ مىنا قالىڭ جۇرت «تەنتەك زۋقا، بۇزاقى زۋقا بالالارعا قاراماي، شاكىرتتەرىن اۋىل-اۋىلعا باسىرەدەي تاراتىپ جاتىر» دەگەن اڭگىمەگە قالارمىن. ونىڭ ۇستىنە بالاپاندى ۇيادان تاراتپايدى، ۇشىرادى عوي.

وسى كەزدە جاندارىنا جورعاسىن تايپالتىپ كەلگەن تولەگەتاي جاسى ۇلكەن

بولسا دا ەلدىڭ كوزىنشە ءىنىسى زۋقاعا:

–       باتىرىم، اسكەر دايىن. ماشىقتى باستاي بەرەيىك پە؟ – دەدى. باعانادان

دەلەبەسى قوزىپ كەلە جاتقان دۇرمەكباي:

–       باستا، بالام، باستا! – دەپ ايقايلاپ جىبەردى. تولەگەتاي جىميىپ زۋقاعا قاراپ ەدى، ول كوزىمەن اقىت جاقتى ىمدادى.

–       ۇستاز اعا، – دەدى تولەگەتاي اقىتقا قاراپ. - ءسىز نە دەيسىز؟

–       نە دەيىن، اكەمىز دۇرمەكبايدى دەمىن الىپ وتىراتىن ءبىر جەرگە وتىرعىزساڭدارشى، تۇگە، – دەپ جورتا اشۋلانعان بولدى.

    دۇرمەكباي بولسا ىڭعايسىزدانىپ:

–       ءاي، قاراقتارىم-اي، وزدەرىڭ بىلىڭدەر. «كۇلسەڭ – كارىگە كۇل» دەپ، مەنىكى جاي عوي، – دەپ ءسوزدىڭ اياعىن جۇتىپ قويدى.

ولار توبەگە كەلىپ تەكەمەتتىڭ ۇستىنە جايعاستى. اكەلگەن قۇس جاستىقتار قوناقتاردىڭ شىنتاعىنا تاستالدى. الما اعاشتان ادەمىلەپ ويىلعان ۇلكەن كەسەلەرگە تولتىرىلىپ قىمىز قۇيىلدى.

اۋەلى زۋقا باتا سۇرايىن دەدى دە، بۇل ۇرىس ماشىعى ەكەنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ ويىنداعىسىن ايتپاي قالدى. ەسىك پەن توردەي جالى توگىلگەن جورعا مىنگەن تولەگەتاي جىگىتتەردى ەكى توپقا ءبولىپ اۋدارىسپاق ويىنىن باستاپ جىبەردى. بۇل اۋدارىسپاق دەپ اتالعانىمەن، وسى توڭىرەكتە كوپ ەشكىم كورمەگەن ويىن بولىپ شىقتى. ات ۇستىنەن ۇرشىقشا ءيىرىلىپ جەرگە ءتۇسىپ، جۇگىرىپ بارىپ ەكىنشى اتتىڭ ارتىنا سەكىرىپ ءمىنىپ جەرگە اۋدارىپ تاستاۋ ءبىر قاراعان كىسىگە قىزىق بولعانمەن كەز-كەلگەن ادامنىڭ بويىنا قورقىنىش ۇيىرەتىن ويىن ەكەن.

–       اراسىندا ورىس، تاتار، وزبەك كوپ ەكەن، – دەدى وتىرعانداردىڭ ءبىرى.

بۇل ءسوزدى ەستىگەنمەن، زۋقا ءمان بەرمەدى. ەسىل-دەرتى ساربازداردىڭ اماندىعى، استىنا مىنگەن اتتاردىڭ اياعى شورت سىنباسىن دەگەن ويدىڭ جەتەگىندە وتىر ەدى. تولەگەتاي دابىل قاعاتىن جىگىتكە بەلگى بەردى. دۇڭگىرلەپ دابىل قاعىلدى. دالا ءدۇر سىلكىندى. تاۋ-تاس جاڭعىردى.

–       ءيا، ارۋاق!

–       ارۋاق! – دەسىپ، ايقۇش-ۇيقىش جەبەلەر اتىلىپ، نايزالار شانشىلىپ جاتتى.

–       ابىلاي! ابىلاي! ابىلاي! – دەدى تولەگەتاي.

–       قاراكەرەي قابانباي! – دەدى اسكەرلەر.

–       قانجىعالى بوگەنباي! – دەدى تولەگەتاي.

–       شاپىراشتى ناۋرىزباي! – دەدى اسكەرلەر.

–       شاقشاقۇلى جانىبەك! – دەدى تولەگەتاي.

–       باتىر بايان! – دەدى اسكەرلەر.

–       ابىلاي! ابىلاي! ابىلاي! – دەپ تولەگەتاي جورعاسىن تايپالتىپ شەڭبەر جاساپ ورتاعا كەپ تۇرا قالدى.

–       ەر جانىبەك! – دەپ ۇرانداتتى دۇرمەكباي. اسكەرلەر:

–       ەر جانىبەك! ەر جانىبەك! ەر جانىبەك!  

–       الاش! – دەدى زۋقا ورنىنان اتىپ تۇرىپ.

–       الاش! الاش! الاش! – دەپ، بار اسكەر قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۋ كوتەردى.

–       باتىرلاردىڭ ۇرپاعى، بار ەكەنسىڭدەر! – دەپ دۇرمەكباي ورىنان اتىپ تۇرىپ، قولىن كوككە كوتەرىپ. – الاشىم ءبىر بولىڭدار! باتىر بولساڭدار الاتاۋداي، الاش بولساڭدار ءاليحانداي بولىڭدار، ءاۋمين! – دەپ، بەتىن سيپادى.

–       ءاۋمين!

–       ءاۋمين!

–       ءاۋمين! – دەسىپ، اينالا ۇران كوتەرىپ كەتتى. ولاردىڭ داۋىسىن

جارتاستار قاعىپ الىپ، ء«اۋمين! ءاۋمين! ءاۋمين!» دەپ، ءور التايدى جاڭعىرتىپ الا جونەلدى.

وتىرعاندار ەندى قىزۋ اڭگىمەگە كىرىستى:

–       اناۋ جىگىت باتىر ەكەن!

–       اناۋ جىگىت ايلاكەر ەكەن!

–       اناۋ جىگىت ناعىز جويان ەكەن! – دەسىپ جاتتى. شۋلاعان جۇرتتى اقىت وڭ قولىن كوتەرىپ تىنىشتالدىردى:

–       قۇدايعا مىڭ دا ءبىر راحمەت، قازاعىمنىڭ بىرلىگىن كورسەتتىڭدەر،

جىگىتتەر! اللاعا شىن ماداق، اللاعا شىن قۇرمەت، اللاعا شىن تاعزىم! ريزامىن اللا قازاققا زۋقاداي باتىر بەرگەنىڭە!

–       زۋقا!

–       زۋقا!

–       زۋقا! – دەپ ساربازدار شۋلاپ كەتتى. «قويىڭدار» دەگەندەي زۋقا ولارعا

كۇلە قولىن كوتەردى. ءجۇز شاقتى سارباز مەيماندار وتىرعان توبەگە كەلىپ قول بەرىسىپ امانداستى. باعانا عانا جىگەرلەنىپ وتىرعان دۇرمەكباي شارشاپ، جوتەلىپ قالىپ ەدى، جانىنداعى جىگىتتەردىڭ ءبىرى توستاعانمەن قىمىز ۇسىنا قويىپ، اقساقالدى تىنىشتاندىردى. قازانباي كەلىپ زۋقانىڭ قۇلاعىنا الدەنە دەپ سىبىرلادى. ول بولسا اقىرىن جىميىپ باسىن يزەپ-يزەپ قويدى. ولار وتىرعان جەرگە ەلۋ كۇزەلگەن تاي، جيىرما قۇلىندى بيە، ءبىر ءۇيىر وڭكەي كۇرەڭ بايتالدى ەكى جىلقىشى دۇرىلدەتىپ ايداپ اكەلدى.

–       اقىت! – دەدى زۋقا داۋسى ساڭق-ساڭق ەتىپ. - مىناۋ سەنىڭ اۋىلىڭا بەرگەن سىيىم، ازىرقانبا.

–       ويباي-اۋ، زۋقا، مىناۋىڭ نە؟ مەن سەنەن ەشتەڭە سۇراماپ ەدىم عوي، ءتىپتى

دامەتكەن دە ەمەسپىن، ءوزىڭ بىلەسىڭ مەنىڭ مىنەزىمدى دە، – دەپ اقىت قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. - المايمىن.

–       ءجا، دوستىم، ول سەنىڭ جەكە باسىڭا ەمەس، ەلۋ تاي شاكىرتتەرىڭە، جيىرما قۇلىندى بيە سولاردىڭ سۋسىنى، ءبىر ءۇيىر كۇرەڭ بايتال بيىلعى سوعىم بولسىن. قولىمدى قاقپا. توبەدەگى باسىمدى تومەنگە سۇيرەمە. دوسىم ەمەسسىڭ بە؟!

بيىل قىستان جۇدەپ شىققان  اۋىلىڭنىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەتىن دۇرمەكباي ءوزىن وتە سابىرلى ۇستادى دا:

–       قاراعىم، اقىت، اۋىلىمىزعا بەرىپ تۇرعان نەسىبەگە راحمەت ايتايىق.

بۇل جاس ۇرپاقتىڭ ىرىسى عوي. زۋقانىڭ اكەسى ءسابيت سەنى وقىتىپ ەدى. ءسابيتتىڭ اكەسى نۇرمۇحامەد ماعان ۇستاز بولىپ ەدى. شەگىنەرگە جەر قالماي تۇر، ارقالاپ اپارمايمىز، تۇياقتى مال عوي، ايداساق اۋىلعا وزدەرى بارار. جاستار قۋانار. جەتىلمەي تۇرعاندار جەتىلەر. جاڭا عانا ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، اللاعا راحمەت زۋقانى قازاققا بەرگەن دەپ. سول اللا بەرگەن قازاقتىڭ قولىن قاقپا، بالام، – دەدى.

ەكى دوس قاتتى قۇشاقتاستى. كەشكى سالقىنمەن اۋىلىنا كوڭىلدەنىپ قايتىپ

بارا جاتتى...

 * * *

...جىلجىپ جىلدار، ءجۇرىپ جولدار قىسقاردى. زۋقانىڭ اۋىلىنان نەبىر قيىنشىلىقتار، نەبىر داۋىلدار، قۇيىندار، بوراندار، جايماشۋاق كۇندەر ءوتتى.

* * *

جەلدەن جۇيرىك ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ ەدى. قارا ەرتىسپەن ءومىر اعىپ ەدى.

 

* * *

-         اق جەڭەشەم كەلىپ تۇر، – دەدى قىزىەكە.

قۇران  اۋدارىپ وتىرعان زۋقا «قازىر» دەگەندەي يشارا تانىتىپ، تورگە بارىپ مالداس قۇرىپ وتىردى. كيگىز ەسىكتى اقىرىن كوتەرىپ، بالا كوتەرگەن كەمپىرمەن بىرگە ۇلى مەن كەلىنى كىردى. كەلىن بوساعا جاقتا قالىپ، جاس جىگىت:

–       اسسالاۋماعالەيكۇم، باتىر اكە! – دەپ، قوس قولداپ امانداستى.

قىزىكەنىڭ جانىنداعى وتىرعان جاس كەلىنشەك:

–       اكە، امانسىز با؟! – دەپ باسىن يزەپ كەۋدەسىن قولىنا قويدى.

«بار بول!» دەپ يشارا بىلدىرگەن زۋقا مۇرتى تەبىندەگەن جاس جىگىتكە ۇڭىلە قاراپ:

–       وۋ، جارقىنبىسىڭ؟ – دەدى.

–       ءيا، اكە! – دەدى داۋسى ساڭق-ساڭق ەتكەن جاس جىگىت.

–       مىناۋ سول جارقىنىڭنىڭ كۇشىگى ءبىر جاسقا كەلدى. ء«ولى ارىستاننان

ءتىرى تىشقان ارتىق» دەگەن. اۋماعان اتاسى ەمەس پە؟ – دەپ كۇرسىندى ايەل.

«بۇلار قالاي تەز وسكەن؟» دەپ زۋقا ىشتەي ويلادى دا: 

– ءيا، جەڭەشە، نە بۇيىمتايىڭىز بار؟ ايتا وتىرىڭىز، - دەدى.

–       باتىر قاينىم-اۋ، ەلدىڭ بۇيىمتايىنا ۇيرەنىپ قالىپسىڭ عوي، اقىلداسايىن دەپ كەلدىم. باتاڭدى بەر جاستارعا، زامان وسىلاردىكى. «بىلىكتى ءبىردى جىعار، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» دەگەن اتام قازاق. اقىتتىڭ اۋىلىنا وقۋعا ەكەۋىن بىردەي اتتاندىرماقپىن. ال، مىنا بالاپانىمدى باۋىرىما باسىپ، بۇنى دا ءوزىڭ سياقتى باتىر عىپ شىعارسام دەيمىن. ءبىر قازاقتىڭ بالاسىن تاربيەلەيتىن اقىلىم دا، كۇش- جىگەرىم دە جەتەدى. تەك مىنا بالالار قاتارىنان قالماسىن، وقىسىن، رۇقسات ەت! باتاڭدى بەر!

زۋقا ويلانىپ وتىرىپ قالدى دا:

–       ەەە، وعان دا تالاي زامان ءوتىپتى-اۋ. ارمانشىل الاشتىڭ جارقىنى وققا ۇشقان كۇنى تۋىپ ەدى-اۋ وسى جارقىن. قاراشى، مىنە، ۋاقىتتىڭ زىمىراعانىن. ازامات بولىپ قالىپتى.

وسىدان ەكى جىل بۇرىن وسى ەكى  جاستىڭ نەكەلەرىن دە قيىپ ەدى. بىلە بىلسە كەلىن بالا مىنا ۇلدان بەس جاس ۇلكەندىگى بار جاۋىنگەر جىگىتتىڭ جەسىرى بولاتىن. سوندا اق جەڭگەسىنىڭ ايتقانى عوي: «جەسىردى ەلمەن تەڭەستىرەتىن سىڭارى عانا.  مەنىڭ نەمەرەم ازامات بولدى. كوزىمنىڭ تىرىسىندە ۇيلەندىرەيىن دەپ رۇقسات سۇراپ وتىرمىن» دەپ.

–       ال، قولدارىڭدى جايىڭدار! – دەدى زۋقا.  باتىر بولساڭدار قابانبايداي بولىڭدار!  امان بولىڭدار!  جاقسى ۇستازعا شاكىرت بولۋعا بارارسىڭدار. قازاق دالاسىن بىلەكتىڭ كۇشىمەن عانا ەمەس، بىلىممەن ساقتايتىن زامان كەلە جاتىر. وقىڭدار! جەتىلىڭدەر! قانات قاعىڭدار! قازاقتىڭ دالاسى كەڭ. ءاۋمين! – دەپ زۋقا بەتىن سيپادى.

–       ءاۋمين! – دەپ ەكى جاس تا، اق انا دا:

–       ايتقانىڭىز كەلسىن! – دەپ بەتتەرىن سيپادى.

 

* * *

 

...جىلجىپ جىلدار، ءجۇرىپ جولدار قىسقاردى. زۋقانىڭ اۋىلىنان نەبىر قيىنشىلىقتار، نەبىر داۋىلدار، قۇيىندار، بوراندار، جايماشۋاق كۇندەر ءوتىپ ەدى. قامشىنىڭ سابى سىندى، قىلىشتىڭ ءجۇزى قايىرىلدى. كوز جاسى كول بولدى. قان سۋ بولىپ اقتى.

بىراق.

بىراق.

ءور التاي شوكپەدى.

تەك كۇڭىرەندى.

كۇڭىرەندى...

 

 

* * *

 

زۋقا ۇزاق جول ءجۇردى.

جول تىم-تىم ۇزاق ەدى.

شارشامادى.

ونىڭ اتىن قازاقتىڭ ءار اۋىلى، ءار تاۋ-تاسى، ءار وزەن-ورمانى «زۋقا-زۋقا» دەپ ايتۋمەن بولدى. ول تاكلاماكان ءشولى، تيبەت، گيمالاي، كاشمير، تۇركيا جەرىندە دە اقىرىنداپ ايتىلا باستادى.

* * *

...جىلجىپ جىلدار، ءجۇرىپ جولدار قىسقاردى. زۋقانىڭ اۋىلىنان نەبىر قيىنشىلىقتار، نەبىر داۋىلدار، قۇيىندار، بوراندار، جايماشۋاق كۇندەر ءوتتى.

* * *

زۋقا ءور التايدىڭ باسىندا تۇر. زۋقانىڭ رۋحىن جين شۋرىن ولتىرە الماپ ەدى. ولتىرمەك تۇگىلى سىندىرا المادى. سىندىرماق تۇگىلى يىلتە الماپ ەدى. زۋقا وعان يىلمەي كەتتى. ويتكەنى زۋقا الدەقاشان جۇلدىزعا اينالىپ كەتكەن بولاتىن.

كوزگە تۇرتسە ەشتەڭە كورىنبەيتىن قاراڭعىلىق. ەشقانداي داۋىس تا جوق. ايسىز قارا اسپاندا ءبىر جارىق جۇلدىز جارقىراپ تۇر ەدى. بۇل ەرەكشە جۇلدىز ەدى. سول جۇلدىز قارا تۇندە  ۇزاق-ۇزاق جول ءجۇرىپ، تاكلاماكان ءشولى، تيبەت، اۋعانستان، يران، يراك، رەسەي، موڭعوليا، گيمالاي، كاشمير، تۇركيا، قىتاي جەرلەرى ارقىلى اقىرىن جىلجي-جىلجي ۇلىتاۋدىڭ جەرىن باسىپ ءوتىپ، ەسىلدىڭ اعىسىمەن ارقاداعى قاراوتكەل جەرىنە دە جەتتى.

سول ءبىر زاماندا زۋقا قازاقتىڭ قاراڭعى ءتۇنىنىڭ جارىق جۇلدىزى بولعان ەدى.

 P.S: ال بۇگىندە ۇرپاعىنىڭ ادال نيەتىنىڭ، تەكتىلىگىنىڭ، بار بولعانىنىڭ ارقاسىندا ەلدىڭ ماڭگىلىك جارىق جۇلدىزىنا اينالدى. ء بىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارعان بەرەكە-بىرلىكتىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىز ەلدىڭ رۋحاني باتىرىنا اينالدى.

باتىر ۇرپاعى قاي عاسىردا دا تەكتى...

Abai.kz