“قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە. 

قازاق ءتىلى عىلىم مەن ينتەرنەت تىلىنە اينالۋى كەرەك!”

نۇرسۇلتان نازارباەۆ

قازىر مايمىلدار دا سۇلۋلىق تۋرالى كەڭەس بەرە باستادى…  قازاقشا بىلمەيتىن بيزنەسمەندەردىڭ   مەكتەپتە قازاق ءتىلىن شەكتەۋ  تۋرالى ۇندەۋى تۋرالى تەك وسىلاي دەۋگە بولادى…

بيلىكتىڭ بارلىق بۇتاقتارىنا مىزعىماستاي جايعاسىپ الىپ، قازاق ءتىلىن بىلمەي-اق قازاقتىڭ تاعدىرىن شەشىپ وتىرعاندار قازاق ەلى ءۇشىن قانشالىقتى قاۋىپتى! باسپاسوزدە بارلىعى باس شايقاپ، جاعالارىن ۇستاپ جاتقانداي، قازاق تىلىندە سويلەمەيتىن “قازاق”  بايشىكەشتەرىنىڭ ەلىمىزدە نەگىزگى پاندەردىڭ قازاق تىلىندە وقىتىلۋىن توقتاتۋ تۋرالى ۇندەۋ جاساۋىنا  قانداي  مورالدىق قۇقىقتارى بار؟!.

بۇلاردىڭ تاعى ءبىر كۇيدىرەتىنى، قازاق مەكتەپتەرىندە وقۋ دەڭگەيى تومەن ەكەن. قازاق مەكتەپتەرىن، اسىرەسە اۋىل مەكتەپتەرىن بىتىرگەندەر وزگەلەردەن كەيىن قالىپ كەلەدى -مىس!..

وزدەرى قازاق مەكتەبىندە وقىماعان، ءبىر بالاسى دا قازاق مەكتەبىندە وقىمايتىن،  باسىم بولىگى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن، كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءتىلى نان سۇراۋعا جەتكەنمەن، حال سۇراۋعا جەتپەيتىن  قالتالىلار قالايشا بۇنداي ماسقارالىققا بارىپ وتىر؟

بۇلاردىڭ بۇل تىرلىكتەرىن مايمىلداردىڭ سۇلۋلىق تۋرالى اقىل-كەڭەس بەرە باستاعانىمەن سالىستىرۋعا بولار…

الدە، ولار جىل سايىن حالىقارالىق پاندەر وليمپيادالارىندا ء دال وسى ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا ت.يۋ. پاندەرىنەن التىننان القا تاعىپ كەلەتىندەردىڭ باسىم بولىگى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلارى ەكەنىنە نازار اۋدارماي ما؟ ءتىپتى، جىل سايىن وتەتىن ۇبت قورىتىندىلارىنا قاراسا دا، ەڭ ۇزدىك بالل العان تۇلەكتەردىڭ باسىم بولىگى قازاق مەكتەپتەرى وقۋشىلارى ەكەنى باسپاسوزدە جارىسا جازىلىپ كەلە جاتىر عوي. اۋىل مەكتەبىنىڭ احۋالى تۇگىلى اۋىلدى كورمەگەندەردىڭ  اۋىل ءبىلىمى تۋرالى اۋىز اشاتىندارى كۇلكىلى  ەكەن…

مۇمكىن، بۇل قازىرگى دۇرلىگىپ تۇرعان جەر ماسەلەسىنەن ەل نازارىن اۋدارامىز دەپ، “ەكى جەپ، بيگە” شىعۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان شارا دا بولۋى مۇمكىن… بىراق، قازاق ءۇشىن ەڭ باستى ومىرلىك ءھام ەلدىكتىڭ باستى بەلگىسى – جەر مەن ءتىل ەكەنىن، ولار ماڭگىلىك ءبىرتۇتاس ەكەنىن ۇمىتپاڭىزدار، مىرزالار!

ومىرىندە سۋعا ءتۇسىپ كورمەگەندەر ءجۇزۋدى ۇيرەتەمىن دەسە، كەلىسەر مە ەدىڭىز؟

مىسالى، ومىرىندە سۋعا ءتۇسىپ كورمەگەن ادام سىزگە ءجۇزۋدى ۇيرەتەمىن دەسە، كەلىسەر مە ەدىڭىز؟ ارينە، كەلىسپەيسىز؟ كەلىسسەڭىز، سۋ تۇبىنە باتىپ كەتۋىڭىزگە كۇمانىڭىز بولماسىن.  ال بۇلاردىڭ  قازاقستان مەكتەپتەرىندە نەگىزگى پاندەردى قازاق تىلىندە وقىتۋ تۋرالى  “كەڭەسىنە”  كەلىسۋگە بولا ما؟  سۋ تۇبىنە باتىپ كەتكىسى كەلمەگەن كەز-كەلگەن ەل كەلىسپەيدى!

دامىعان ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ  بارلىعى (قۇراما مەملەكەتتەردى ايتىپ وتىرعان جوقپىز) ورتا مەكتەپتە ءبىلىمدى  مەملەكەتتىك تىلدە بەرەدى.  جاھاندى جاڭا تەحنولوگياسىمەن جاۋلاپ كەلە جاتقان جاپونيا باستاۋىش سىنىپتا تەك مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرىپ. اعىلشىن ءتىلىن تەك 12 جاستان باستاپ وقىتادى.

اعىلشىن تىلىنە قارسى ەمەسپىز، ول – زامان تالابى. ا،ىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەر ء ۇشىن ەشقانداي كەدەرگىلەر كورىپ تۇرعان جوقپىز.  ارنايى مەكتەپتەر اشىلا بەرسىن. تەك اعىلشىن ءتىلى قازاق  ءتىلىنىڭ – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەسەبىنەن بولماسىن. وسى بيزنەسمەندەردىڭ بارلىعى  انا تىلدەرىنە ميلارى جەتپەيتىن ساۋاتسىزدار بولسا دا، رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – ورىس ءتىلىن بەسكە  بىلەدى، ءارى بولاشاق – اعىلشىن تىلىندە دەپ وتىر وزدەرى، ولاي بولسا، وندا ورىس ءتىلىنىڭ ەسەبىنەن بولسىن اعىلشىن ءتىلى…  مىسالى، “دۇنيەجۇزى تاريحى” ءپانى  نەگە ورىس تىلىندە ءوتۋى كەرەك؟ سوندا قازاققا دۇنيەجۇزى تاريحى كەرەك ەمەس پە؟ ماماندار “ەگەر ولاي بولسا، قازاقستاندا دۇنيەجۇزى تاريحى عىلىمى دا جويىلادى” دەپ دابىل قاعۋدا..

وسىندايدا ويعا كەلەدى ەكەن…  وسى تاۋەلسىزدىك العان  شيرەك عاسىردا ولجاس سۇلەيمەنوۆ باستاعان  ءورىستىلدى ەليتا،  وسى  وزگە تىلدە سويلەيتىن، قازاقتىڭ بابادان كەلە جاتقان بايلىعىن يەلەنۋمەن بايىپ شىعا كەلگەن   كاسىپكەرلەر دە،  ەڭ بولماسا، ىرىمعا ءبىر دە ءبىر رەت ۇلتتىق مۇددەگە نەگىزدەلگەن ءبىر باستاما، قولداۋ جاسادى ما؟ جاساماي-اق   كەلەدى. جاساعانى بىلاي تۇرسىن، قارسى قارەكەتتەرىن توقتاتپاي كەلە جاتىر. نەگە؟

بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى دۇرىس قۇيىلماعاندىعىندا. ول ىرگەتاستى قۇيعان ماتەريالداردىڭ ىشىندە  ۇلتتىق نەگىزگە قۇرىلعان ءبىر دە ءبىر ء تۇيىر زات جوق!..

25 جىلدان بەرى – شيرەك عاسىر ۇلتتىق مۇددەگە قۇرىلعان كەز-كەلگەن  نيەتكە كەشەگى كەڭەس كەزىنەن كەلە جاتقان ۇلتشىلدىقتى  جاۋ عىپ كورسەتەتىن قۇلدىق ساناىڭ ارقاسىندا تويتارىس بەرىلىپ كەلەدى.  25 جىلدان بەرى بيلىكتىڭ ءبىزدى الداپ كەلە جاتقان، ەلدىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە تىرىسىپ كەلە جاتقان  ميفتەرىنىڭ ەڭ نەگىزگى باستىسى – “مەملەكەتتىك تىلگە باسىمدىق بەرىلسە، ەل قيراپ، وزگەلەر كەتىپ قالادى” دەگەن دالباسا! بۇنداي بيلىك جاساپ العان وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام ەكەنى الدەقاشان اشكەرە بولدى.  ويتكەنى، “مەملەكەت ء بىزدى نەگە مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە ماجبۇرلەمەيدى” – دەگەنگە ساياتىن ويلارىن جاسىرماعان تالاي   ورىس جانە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ء سوزىن ەستىپ، وقىپ ءجۇرمىز. ولاردىڭ ءبىرازى كەزىندە 2011 جىلى كونستيتۋتسيادان ورىس ءتىلى تۋرالى 7-ءشى باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتكەن، قولداۋشىلار سانى كەيىن 30 مىڭداي ادامعا جەتكەن ايگىلى “138-ءدىڭ حاتىنا” قول قويعان دا بولاتىن.

ءيا، سول كەزدە ەلىمىزدى ەلەڭدەتكەن بۇل زاڭدى تالاپتى ورىستىلدىلەر دە قولداعان ەدى. سىن ساعاتتاردا نيكولاي ششەربينين، اللا پلاتونوۆا سەكىلدى ورىس ۇلتىنىڭ وزىق ويلى وكىلدەرى،   پاراساتتى كارىس قىزى كلارا حان، ۋكراين مادەنيەت ورتالىعىنىڭ توراعاسى ۆالەنتين لىمارەنكو جانە ت.ب. مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداپ شىقتى. «قازاق تىلىنە قارسىلىق – قازاق حالقىنا قارسىلىق» دەدى كلارا حان حانىم. «قازاقستاندا قازاق ءتىلى ۇستەم بولۋى ءتيىس! كەز-كەلگەن مەملەكەت مەملەكەتتىك ءتىلسىز ءومىر سۇرە المايدى. مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ ءومىرى، مەملەكەتتىڭ بەينەسى. بىزدە ول –قازاق ءتىلى. بۇل – قازاقستان رەسپۋبليكاسى! سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبارى ءبىلۋى كەرەك!» دەپ مالىمدەدى ۆالەنتين لىمارەنكو. «20 جىل ءتىل ۇيرەنۋگە از ۋاقىت ەمەس، ورىستار رەنجىمەۋى كەرەك! مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەندەر، ەلدى قالاي باسقارادى؟» دەدى ورىس نيكولاي ششەربينين. ال ورىس قىزى اللا پلاتونوۆا 2011 جىلى كوكشەتاۋدا وتكەن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ V قۇرىلتايىندا: «قاي مەملەكەتتە تۇرىپ ءومىر سۇرسەڭ، سول مەملەكەتتىڭ ءتىلىن بىلۋگە، قۇرمەتتەۋگە مىندەتتىسىڭ! قازاقشا سويلەمەۋ، ۇيرەنۋگە قۇلشىنباۋ مەملەكەتتىك ءتىلدى، ياعني مەملەكەتتى سىيلاماۋ. قازاقتىڭ نانىن جەپ، اۋاسىن جۇتىپ، بىراق ءتىلىن مەنسىنبەۋشىلەر ەلدەرىنە كەتسىن!» دەدى. بۇنى قازىبەك يسا ايتىپ وتىرعان جوق، ورىستىڭ ويلى قىزى اللا پلاتونوۆا ايتتى…

ال وسكەمەندىك بەلگىلى اقىن، «زولوتوە پەرو روسسي» حالىقارالىق ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، رەسەي جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بوريس پەتروۆيچ انيكين : «يا چلەن سويۋزا پيساتەلەي روسسي. اۆتور نەسكولكيح پوەتيچەسكيح سبورنيكوۆ. يا ۋپورنو يزۋچايۋ كازاحسكي يازىك. سچيتايۋ، چتو كاجدىي چەلوۆەك، كوتورىي پروجيۆاەت ۆ كازاحستانە، دولجەن زنات گوسۋدارستۆەننىي يازىك، چتيت كۋلتۋرۋ ي وبىچاي ەتوي ۆەليكوي ناتسي. سام لەۆ تولستوي ي دوستوەۆسكي، پريكلونياليس پەرەد تيۋركامي. اننا احماتوۆا پوتوموك پوسلەدنەگو حانا زولوتوي وردى احماتا. كازاحي ۆەليكي ي ۆوينستۆەننىي نارود. پريزىۆايۋ ۆسەح يزۋچات كازاحسكي يازىك!!!»-دەپ جازادى. http://www.qazaquni.kz/?p=27285

ياعني، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە ماجبۇرلەيتىن زاڭ قابىلداۋعا قارسىلىقتى وزگە ۇلتتار ەمەس، بيلىكتە وتىرعان قازاق ءتىلىن قاقپايتىن  قاپتاعان قازاق شەنەۋنىكتەرى جاساپ وتىرعانىن قازىر ەلدىڭ ءبارى بىلەدى.

تالاي ەلدە ەلشى بولعان، مىنا بايشىكەشتەردەن ءبىلىمى بولسىن، بىلىگى بولسىن كوش ىلگەرى، اۋىل مەكتەبىندە قازاقشا وقىپ-اق،  بىرنەشە شەت ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى  بولاتحان تايجان اعامىز مالايزيانى مىسالعا كەلتىرىپ، ەلدىڭ كوزىن اشىپ ەدى. مالايزيا تاۋەلسىزدىك العاندا  مالاي ۇلتىنىڭ سانى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانداعى قازاقتىڭ سانىمەن شامالاس بولعان. سونىڭ وزىندە  ۇلتشىل بولىپ تۋعاندىقتان دا، ۇزاققا شاپقان كورەگەن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ارقاسىندا جەرگىلىكتى نەگىزگى ۇلت – مالاي حالقىنا تىلدە دە،تىرلىكتە دە باسىمدىق بەرىلگەن.  مىسالى، مالايزيادا مالاي ءتىلىن بىلمەيتىن مالاي جوق … انا ءتىلىن بىلمەيتىن قۇلدىق سانامەن…  مالاي كۇيىندە قالعان ءبىزدىڭ قازاقستانداعى قازاقتار عانا. قوجايىننىڭ تىلىندە سويلەۋگە كىم قۇمار بولادى – قۇلدار عانا! قاراپايىم اكسيوما!

ال قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق نامىسىمەن ويناپ وتىرعان بۇلاردى كىم “مايمىل” قىلىپ  وتىر؟   ونى اركىم دە بىلەتىن شىعار… قولدان جاسالعان بايلىقتىڭ تىزگىنىن قولىندا ۇستاپ وتىرعاندار…  قۋىرشاق ويناتۋدا كەزەكتى رەت…  1994 جىلى  دا “مايمىل” بولعان بۇل بايشىكەشتەر.  سوندا دا، ەندى تاۋەلسىزدىك الىپ، ەڭسەمىزدى تىكتەپ جاتقاندا  “ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن، تولقۇجاتتان ” ۇلتتىق” دەگەن گرافانى الىپ تاستايىق”-دەپ باستاما كوتەرگەن ەدى. سوندا دا ەلدىڭ قاتتى نارازىلىعىنا تاپ بولعان بولاتىن…

بۇنداي ۇلتتىق مۇددەگە ساتقىندىق تەك كاسىپكەرلەر عانا ەمەس،  زيالى قاۋىمدار ىشىندە دە، ءتىپتى ، ەل تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرعان پارلامەنتتىڭ وزىندە دە كەزدەسىپ تۇرادى. بۇرىن دا ايتىپ، جازىپ ءجۇرمىن، وسى وقيعاعا بايلانىستى تاعى دا ەسكە سالىپ كەتەيىن. 2004 جىلى «قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ (ول كەزدە «جاس قازاق ءۇنى» دەپ اتالادى، ەل ىشىندە “جاس قازاق”دەپ تە ايتا بەرەتىن) پارلامەنتتەگى مەملەكەتتىك تىلگە قارسى شىققان دەپۋتاتتاردىڭ ستەنوگراممالىق ءتىزىمىن جاريالاۋى قالعىعان قازاق قوعامىنا جارىلعان سەنساتسيالىق بومبا بولدى. ويتكەنى، قازاق تىلىنە قارسى شىققانداردىڭ 80-90 پايىزى… قازاقتار ەدى…  مەنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىلدى تابانعا تاپتاعان پارلامەنت تاراتىلۋى ءتيىس!»    http://www.qazaquni.kz/?p=21922    اتتى   ماقالام ەلىمىزدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، زيالى قاۋىمنىڭ سەنات پەن ماجىلىسكە اشىق حات جولداۋىنا سەبەپشى بولدى. ونى كوپتەگەن ءباسپاسوز قۇرالدارى قاتتى قولداپ كەتكەنى بەلگىلى. ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «ەگەمەن قازاقتاندا» ءبىرتۋار قايراتكەر شەرحان مۇرتازا: «كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە، تەك «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنەن عانا وقىپ، بىلە الاسىزدار» دەسە، قالامگەرلەردىڭ باس باسىلىمى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى: «جاس قازاق ءۇنى» ءبىر ماقالاسىمەن-اق ۇيقىداعى جۇرتتى وياتتى» دەپ جازدى. “قازاق ۇنى”گازەتىنىڭ سول ءبىر عانا ماقالاسى پارلامەنتتىڭ “داۋىس بەرۋ ستەنوگرامماسى سىرتقا شىعارىلماسىن” دەگەن ەرەجە قابىلداۋىنا ءماجبۇر ەتتى.

“رەسەيدىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى ۇلتشىلىمىن”-دەپ مالىمدەگەن  رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين تاياۋدا عانا: “ورىس ءتىلى – رەسەي ءۇشىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى!”-دەگەن ماعىنادا ءسوز ايتتى. رەسەي ازاماتتىعىن الۋ ورىس ءتىلىن بىلمەيتىندەردىڭ ويىنا دا كىرمەيدى – بەرمەيدى!..

ال نەگە كرەملگە قاراپ “ناماز وقيتىن” ءبىزدىڭ بيلىك  وسى رەسەيدەن، پۋتيننەن ۇلگى المايدى؟  

سوندا قازاق ءتىلى قازاقستان ءۇشىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ەمەس، قازاقشا قاقپايتىن بيلىكتە وتىرعاندار مەن شالاقازاقتاردىڭ ويىنا كەلگەنىن ىستەيتىن ەكپەريمەنت الاڭى ما؟..

قازاقتىڭ جۇيكەسىمەن ويناۋ، ءتوزىمىن سىناۋ قاشانعا دەيىن جالعاسادى؟!.

بۇعان دەيىن  تالاي جازىلعانداي،  ۇلكەن جيىنداردا قانشاما رەت ايتىلعانداي، كەشەگى “جەرىمىزدى قورعايمىز”-دەگەن ميتينگىلەرگە ەل تەك جەر ماسەلەسىمەن عانا شىققان جوق.  تالايدان جۇرەكتەرگە شەمەن بولىپ قاتىپ قالعان ۇلتتىق مۇددەلەرگە  قارسىلىقتار جينالا كەلە حالىقتىڭ  نارازىلىعىنا  وت تاستايتىنىن مەكتەپ بالاسى دا بىلگەندە،  مەملەكەتتىك ءتىلدى “اتتاپ كەتەتىن” مينيسترلەر  نەگە بىلگىسى كەلمەيدى؟ وسىنداي  ەڭ ماڭىزدى ماسەلەنى  شيرەك عاسىردان بەرى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ تۇسىنبەي، الدە تۇسىنگىسى كەلمەي كەلە جاتقانىنا تاڭىم بار؟ قازاق ەشقاشان قارىنى اشقانى ءۇشىن كوشەگە شىققان ەمەس، قاشاندا قادىرىنىڭ قاشقانى ءۇشىن ەرەۋىلگە شىعىپ وتىرعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

مەن  كەزىندە  “قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ميىمدى اۋىستىرماسا، ميىم جەتپەيدى”-دەپ مالىمدەگەن، اعىلشىن تىلىندە اعىپ تۇرعان ء مينيستردى  “شۋكشا مينيستر”-دەگەنىمدە بەلگىلى ءتىل جاناشىرى رۋزا بەيسەمبايتەگى ءوز قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ ەدى. سوندا ول ءمينيسترىمىزدى جاقتاعان جوق، شۋكشا حالقىن جاقتادى. ول كىسى  رەسەيدىڭ سۆەردلوۆسك قالاسىندا وزىمەن بىرگە  وقىعان شۋكشا حالقىنىڭ قىز-جىگىتتەرىنىڭ وزات وقىعانىن ايتتى. “ولار انا ءتىلىن بىلەدى مە؟”-دەپ ەدىم، “جوق، ۇمىتىپ قالعان” -دەدى. “ەندەشە، مەن شۋكشا حالقىن ءبىلىمى ءۇشىن كەمىتىپ وتىرعان جوقپىن، انا ءتىلىن ۇمىتقانى ءۇشىن ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردى شۋكشاعا تەڭەپ وتىرمىن”-دەپ جاۋاپ جازعانىم بار ەدى…

ماسەلەگە تۋرا، تەرەڭنەن شىنايى قاراساق، ءوزى وتكىزگەن باستى جيىندا ەلدىڭ اتىن جازا الماي، “كازاحاستان” دەپ قاتە جازاتىن بۇل “اعىلشىن تىلىمەن اۋىرعان” ءبىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆتەن باستاپ، اقىلپاز” كاسىپكەرلەردىڭ  90 پايىزى قازاق تىلىنەن مەكتەپتە “ەكىلىككە” وقىعانىنا ءباس تىگە الامىن. ولاردىڭ  سول قازاق ءتىلى ءبىلىمى الىگە دەيىن  جەتىلە قويماعانىن جيىنداردان انىق كورىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز.  سوندا ءومىر بويى “دۆوەچنيك” بولىپ كەلە جاتقان ءبىلىم ءمينيسترى مەن  بيزنەسمەندەر  قازاق تىلىندەگى ء بىلىم دەڭگەيى تۋرالى قالاي اقىل ايتىپ، نۇسقاۋ بەرگىسى كەلەدى؟

باي-باعلاندار بۇل قويىلعان “باعامەن” كەلىسپەسە، مەن ماماندىعىم سۋرەت ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولسا دا، ولاردىڭ  كەز-كەلگەنىنەن مەكتەپ باعدارلاماسى بويىنشا قازاق تىلىنەن ەمتيحان الايىن… مينيسترلەردەن باستاساق تا بولادى…

«قازاق ءتىلى تۋرالى ايتقاندا، ءىستى الدىمەن وزىمىزدەن باستاۋىمىز كەرەكتىگى ۇمىت قالادى” -دەگەن ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ۇلاعاتتى ءسوزىنىڭ  بۇلارعا قاتىسى جوق پا؟

كەشە عانا بەلگىلى ساياساتتانۋشى، اۋىلدا قازاق مەكتەبىندە وقىپ-اق، تاريح عىلىمىنىڭ  دوكتورى، پروفەسسور اتانعان ء ازىمباي عالي: ” قۇرمەتتى پرەزيدەنت! پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندەگى جانە ۇكىمەتتەگى قازاقشا بىلمەيتىن توپاستاردان قۇتىلىڭىز، ولار ءسىزدىڭ تۇبىڭىزگە جەتەدى. بۇگىنگى كۇنى نەگىزگى ساياساتتانۋشىلىق جانە الەۋمەتتانۋشىلىق وبەكت جانە ساياسي سۋبەكت، ول –قازاقتار. سوندىقتان، قازاققا بەت بۇرۋ كەرەك“- دەپ، بيلىك ورىندارىنداعى  “دۆوەچنيكتەر” تۋرالى  اشىنا جازدى.  ( “پرەزيدەنت اينالاسىنداعى قازاقشا بىلمەيتىن شالاعايلاردان قۇتىلۋى كەرەك!”   http://www.qazaquni.kz/?p=52656 )

بۇگىنگىدەي قارجىلىق داعدارىس كەزىندە  مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مەملەكەتتىڭ قىزمەتشىلەر ءۇشىن اۋدارماشىلار ۇستاپ،  ەكى تىلدە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قىرۋار ميللياردتار جۇمساۋدىڭ  نە كەرەگى بار؟  مەملەكەتتىك ءتىلىن باسقا تىلگە اۋداراتىن بەيشارالىق تەك بىزدە عانا بار…  مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ  مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى مىندەتتى بولۋى بىزدەن باسقا الەمنىڭ بارلىق ەلىندە – بۇلجىماس زاڭ! سوندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ كەسىرىنەن مەملەكەت ميللياردتاعان قارجى زيان شەگۋى كەرەك پە؟ مەملەكەتتىك ءتىلدى شيرەك عاسىردان بەرى بىلگىسى كەلمەسە، ۇستاپ نەمىز بار، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن ولاردان ارتىق ماماندار تولىپ ءجۇر عوي جۇمىسسىز…  مىنە، ناعىز مەملەكەتتىك تۇرعىداعى ادىلەتسىزدىك!!! مىنە، بيلىك بۇتاقتارىنا جايعاسىپ الىپ، تاۋەلسىزدىك بايتەرەگىنىڭ تامىرىن كەمىرىپ جاتقاندار!..

قۋانىش ايتاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ قر پرەمەر-مينيسترىنە: “ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2025 جىلعا قاراي قازاقستاندىقتاردىڭ 95%-ى قازاق ءتىلىن ءبىلۋى ءتيىس دەگەن مىندەت قويدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىپ، ۇيرەنۋ بالاباقشالار مەن مەكتەپتەردەن باستالادى. سوندىقتان، مەملەكەتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ ماقساتىندا ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردە قازاقستان تاريحى، گەوگرافيا، ولكەتانۋ پاندەرىن قازاق تىلىندە وقىتۋدى ەنگىزۋ قاجەت”-دەپ دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعانىنا دا 3 جىل بولدى.  “سەناتورلار ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردە بىرقاتار ءپاندى قازاق تىلىندە وقىتۋدى ۇسىندى” http://www.qazaquni.kz/?p=18328   ء الى وزگەرىس جوق. كەرىسىنشە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ورىس مەكتەپتەرى تۇگىلى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وزىندە جاراتىلىس تانۋ پاندەرى اعىلشىن تىلىندە، دۇنيەجۇزى تاريحى ءپانى ورىس تىلىنە اۋىستىرىلماق…

بۇۇ-دا قازاق تىلىندە بايانداما جاساعان ەلباسىمىزدىڭ ءبىر كەزدە كۇيىپ كەتكەندە ايتقان: «15 جىلدان بەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى ايۋ دا ۇيرەنىپ الاتىن ۋاقىت بولدى»،-دەگەنىنەن بەرى دە 10 جىل ءوتىپ كەتتى…  شىنىندا دا، پرەزيدەنتىمىز ايتقانداي، وسى ۋاقىتقا دەيىن ورمان جانۋارى دا ۇيرەنەر قازاق ءتىلىن بىلمەي وتىرىپ، قازاق تىلىندەگى ءبىلىم دەڭگەيى تۋرالى سىن ايتۋ – كرىلوۆتىڭ مىسالىنداعى بۇلبۇلعا ء“ان ايتۋدى  اتەشتەن ۇيرەنۋىڭ كەرەك ەكەن”- دەيتىن ايگىلى جانۋاردى دا ەسكە سالادى…

“قوياننىڭ ءتۇرىن كورىپ، قالجاسىنان ءتۇڭىل” دەگەندەي، بۇل قازاق ءتىلىن مەكتەپتەردە شەكتەۋدى قولداعان 20 كاسىپكەردىڭ ىشىندە اتاسى مەن ءوزىنىڭ اتىن قازاقشا ساۋاتتى جازا المايتىندار دا،  كەزىندە مەملەكەت قارجىسىن تالان-تاراجعا سالىپ، ينتەرپولمەن شەتەلدە تۇتقىندالعاندار  دا،  شەكارامىزدان  شەتەلگە كۇماندى تاۋارلار الىپ وتپەكشى بولعاندا ( ناركوتيك) ۇستالعاندار دا ء جۇر،  ەل ونسىز دا اتتارى بىلعانعان، قادىرى شامالى ولاردىڭ بارىنە وكپەسىن ايتا بەرمەس. بىراق  ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ بەلگىلى مەتسەناتى يسلامبەك سالجانوۆتىڭ،  رۋحانيات سالاسىندا ەڭبەك ەتكەن مەدياماگنات ارمانجان بايتاسوۆتاردىڭ اتتارىنا كىر كەلىپ جاتقانى انىق…

وسى “ۇندەۋشىلەردىڭ” ىشىندە  اتى جۇرگەن  «Turkuaz Machinery» (تۋركۋاز ماشينەري)  كومپانياسىنىڭ  باسشىسى، تۇركيا ازاماتى  مەحمەت كەمال چەتينەللي  مىرزاعا  قازاق مەكتەبىنىڭ قاي تىلدە وقىتىلۋىن ۇندەۋگە  كىم قۇقىق بەردى؟  قازاقستاننىڭ  قازىرگى ادام ايارلىق تىلدىك احۋالىنا قاراپ، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى ەكەنىن بىلمەۋى مۇمكىن  مەحمەت مىرزا   ء وز ءتىلىن بىلمەيتىن  قازاق كاسىپكەرلەرىنە  “تۇرىك ءتىلىن بىلمەيتىن تۇرىك جوق  جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس”  ەكەنىن ءار كەزدەسكەن سايىن امانداسۋدان بۇرىن (ولاردىڭ قازاق تىلىندە  سالەم بەرۋگە ساناسى جەتپەيتىنى انىق) ايتىپ وتىرسا،  ول الدەقايدا  وڭدى بولار ەدى..

بۇل سۇراق گلوبالينك كومپانياسى باسشىسى  سيديك حانعا دا قويىلادى…

 ماتەماتيكانى قاي تىلدە وقىتۋدى مينيستر  ماتەماتيكانىڭ  اكادەميگىنەن  ارتىق بىلە مە؟

الەمنىڭ تالاي ەلدەرىندەگى ەڭ بەلگىلى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءدارىس بەرگەن، فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، قازاق مەكتەبىندە وقىپ-اق وتىزعا تولماي-اق  عىلىم دوكتورى، اكادەميك اتانعان اسقار جۇمادىلداەۆ ورتا مەكتەپتە ءبىلىمدى تەك مەملەكەتتىك تىلدە الۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى:

  “ورتا مەكتەپكە بارلىق عىلىم، بارلىق وقۋ پاندەرى انا تىلىندە ءجۇرۋى كەرەك. ەگەر ول پاندەر قازاقستاندا قازاق تىلىندە جۇر­مەيتىن بولسا، قازاق ءتىلىنىڭ دە، قا­زاق­ستان­نىڭ دا ەشكىمگە كەرەگى جوق. سوندىقتان مەن بۇل رەفورمالارعا قارسىمىن جانە مۇ­نى ون-ون بەس جىل بۇرىن ايتقانمىن.ولاي بولسا، جاراتىلىستانۋ پاندەرىن اعىل­­شىن تىلىندە وتكىزەمىن دەگەن مي­نيستر­لىكتىڭ ۇسىنىسىنىڭ استارىندا قازاق ءتى­لى­نىڭ عىلىمعا يكەمى كەلمەيدى، قازاق ءتىلى تەك وتباسى-وشاق قاسى بولىپ قالۋى كەرەك دە­گەن ساياسات تۇر. ال ول – كونستيتۋتسيانى بۇزۋ!”-دەپ مالىمدەدى ۇشتۇعىرلى تىلگە قارسى زيالىلاردىڭ اشىق حاتىنا العاشقى بولىپ قول قويعان اكادەميك. ( اسقار جۇمادىلداەۆ: وقۋ-ءبىلىمدى وزگە تىلدە بەرۋ – كونستيتۋتسيانى بۇزۋ!  http://www.qazaquni.kz/?p=52532 )

ءيا، اكادەميك دۇرىس ايتادى. قر رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ 19-بابى­نىڭ III-تارماعى «اركىمنىڭ انا ءتىلى مەن ءتول مادەنيەتىن پايدا­لانۋعا، قارىم-قاتىناس، تار­بيە، وقۋ جانە شىعارماشىلىق ءتىلىن ەركىن تاڭداپ الۋعا قۇ­قى­عى بار»دەپ جازىلعان.

سوندا  اقىل ايتقىش قالتالىلار مەن “رەفورماشىل” مينيستر   ماتەماتيكانى قاي تىلدە وقىتۋ كەرەكتىگىن  ماتەماتيكانىڭ الەم مويىنداعان اكادەميگى اسقار جۇمادىلداەۆتان ارتىق بىلە مە؟  ورىس تىلىندە ويلاناتىن  بيزنەسمەندەردىڭ ء بارى ءمينيسترى باستاپ كەزەككە تۇرسا دا، جابىلسا دا، اۋىلداعى قازاق مەكتەبىن قازاقشا وقىپ-اق،  گەرمانياداعى گامبۋرگ، ميۋنحەن، بيلەفەلد ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ پروفەسسورى،  كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نيۋتون ينستيتۋتىندا، سونداي-اق، يتالياداعى ا. سالام اتىنداعى حالىقارالىق تەوريالىق فيزيكا ورتالىعىندا، شۆەتسيا كورولدىك عىلىم اكادەمياسىنىڭ ميتتاگ-لەففلەر اتىنداعى ماتەماتيكا ينستيتۋتىندا، كاناداداعى فيلدس اتىنداعى ماتەماتيكا ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقارىپ، ءدارىس بەرگەن اسقار جۇمادىلداەۆتىڭ  قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايتىندارىن ويلاندى ما ەكەن…

ال اتىن ايتۋدى قالاماعان   بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اعامىز  ء“وزى بىلاي دا كۇردەلى جاراتىلىس تانۋ پاندەرىن ەندى ءتىپتى كۇردەلەندىرىپ، اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ وقۋشىلاردىڭ ساعىن سىندىرۋعا دەيىن بارادى، ءتىپتى  سۋيتسيدكە دە  بارۋىن كوبەيتەدى” -دەگەن دە پىكىر ايتىپ قالدى. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، وقۋشىلار تۇگىلى  قىزمەتكەرلەر اراسىندا دا  قولدان جاسالعان قيىندىقتارعا دۋشار بولعانداردىڭ ىشىنەن تۇڭىلۋگە بوي ۇرعاندار كەزدەسكەن ەكەن..

“قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە.  قازاق ءتىلى عىلىم مەن ينتەرنەت تىلىنە اينالۋى كەرەك!”- دەگەن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءسوزى قايدا قالادى ەگەر جاراتىلىس تانۋ پاندەرىنىڭ ءبارى اعىلشىنشا بولىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى بولماسا…

“كەتپەننىڭ باسىن باسساڭ، سابى ماڭدايىڭا تارس ەتە قالادى”-دەيدى قازاق ماقالى. كەتپەن ۇستاماي-اق كەنەتتەن كەرەمەت بايىپ كەتكەندەر بۇل ماقالدى بىلە مە، بىلمەي مە، ونى ايتا المايمىن.  بىراق سەرىپپەلىك زاڭ بويىنشا، كەرى تەبەتىن كۇشتى دە بايقاۋعا تۋرا كەلەدى ەندى ولارعا…

ءبىز دە قازاق جۋرناليستەرى، ۇندەۋ جاسايمىز !:

بۇدان بىلاي بارلىق  قازاقستاندىق مينيسترلەر، اكىمىدەر، دەپۋتاتتارعا، ساياساتكەر، شەنەۋنىكتەر، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، كاسىپكەرلەرگە  رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە ەمەس، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە سۇراق قويىپ، سول تىلدە جاۋاپ الۋدى تالاپ ەتەيىك!

بۇل ەڭ الدىمەن كونستيتۋتسيادان باستاپ، ءتىل تۋرالى زاڭداردى قورعاۋ!

ەڭ الدىمەن ەلباسىنىڭ ءتىل زاڭىنىڭ ساقتالۋى تۋرالى ەرەكشە تاپسىرماسىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ!

مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان تاپسىراتىن ۋاقىتى جەتتى!  ولار پرەزيدەنتتەن ارتىق ەمەس قوي…

شيرەك عاسىر بولدى،  بيلىك يەلەرى جەكە باستارىن ويلاپ بىتكەن شىعار، ەندى  قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىندا مەملەكەتتىك مۇددەنى  ويلايتىن كەز كەلدى!

ال مينيسترلەر مەن اكىمدەر، دەپۋتاتتار  جانە  كاسىپكەرلەر، مەكتەپتەردى وزگە  تىلدەرگە كوشىرۋدەن بۇرىن  وزدەرىڭ مەملەكەتتىك  تىلدەن سىناق تاپسىرۋعا دايىنسىڭدار  ما؟..

حالىق سىناق الۋعا دايىن!

قازىبەك يسا، “قازاق ءۇنى” گازەتى.

qazaquni.kz