قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە دامۋىنىڭ 25 جىلى ىشىندە الەمدەگى گەوساياسي ۇدەرىستەردىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسىنا اينالدى. قازاقستان الەم تىنىشتىعى، ادام تاعدىرى ءۇشىن ەڭ وزەكتى، ەڭ كۇردەلى ماسەلە – انتيادرولىق قوزعالىستىڭ الدىندا كەلەدى، ءتىپتى ونىڭ  كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى. ەلىمىزدى وسىنداي بيىك مارتەبە بەن بەدەلگە كوتەرگەن شارا – الەمدەگى ەڭ ءىرى سەمەي يادرولىق سىناقتار پوليگونىنىڭ 1991 جىلى 29 تامىزداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمىن جابىلۋى ەدى.

سەمەي يادرولىق پوليگونى ەڭ الدىمەن قازاقستان حالقىنىڭ باتىل تالابىمەن جابىلدى. وسى جەردە «وسى اسا الەۋەتتى، ارتىندا قۋاتتى اسكەري سوعىس كەشەنى كۇشتەرى تۇرعان سىناق الاڭىنىڭ جابىلۋىنا قانداي قوعامدىق-ساياسي احۋال اسەر ەتتى؟»  دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى ءسوزسىز.

ارينە، ەڭ الدىمەن وعان اسەر ەتكەن 1985 جىلدىڭ كوكتەمىنەن قازاقستان قۇرامىندا بولعان سول كەزدەگى الىپ مەملەكەت كسرو-دا باستالعان جاريالىلىق، دەموكراتيا جانە قايتا قۇرۋ پروتسەستەرى، ەلدىڭ جاڭا ساياسي ليدەرى م.گورباچەۆ تۇجىرىمداپ، الەمگە پاش ەتكەن «كسرو جانە الەم ءۇشىن جاڭاشا ويلاۋ ستراتەگياسى» ناتيجەسىندە ەلدەگى ساياسي جانە  يدەولوگيالىق جۇيەلەردەگى جاڭا احۋال ەدى.

ەكىنشىدەن، وسىنداي جاڭا ساياسي-يدەولوگيالىق احۋالدان كەيىنگى  قازاق حالقىنىڭ ساياسي ساناسىندا بولعان كۇرت وزگەرىستەر. اسىرەسە وعان ەرەكشە اسەر ەتىپ، بۇكىل ۇلتتىق نامىستى، سانا-سەزىمدى تۇبەگەيلى  وياتىپ، جاڭاشا تۇلەتىپ، تانىم-قۇندىلىقتاردى وزگەرتىپ، رەسپۋبليكادا جاڭا، تەرەڭ ۇلتتىق مازمۇنداعى تەرەڭ  ساياسي ورلەۋ تۋعىزعان قازاق جاستارىنىڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولدى. بۇل جالپىۇلتتىق ورلەۋ مەن ويانۋدىڭ باسىندا ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ وزىق ويلى وكىلدەرى تۇردى.

ۇشىنشىدەن، 1989 جىلدىڭ شىلدە ايىندا سول كەزدەگى رەسپۋبليكاداعى ەڭ قۇزىرەتتى ساياسي لاۋازىمعا –  قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سايلانۋى، ال 1990 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان ەلدەگى ەڭ جوعارعى مەملەكەتتىك لاۋازىم – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلانۋى ەلدەگى ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، رۋحاني پروتسەستەرگە مۇلدە جاڭا سەرپىلىس اكەلدى.

الەمدەگى ەڭ الىپ جانە قۋاتتى، تەك كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنە قارايتىن، ماڭايى تولعان قۇپيا مەن شەكتەۋلەر قويىلعان، اشىق ايتۋعا تيىم سالىنعان سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ زياندى جۇمىسى، ونىڭ ادامدارعا،  ەكولوگياعا تيگىزەر زيانى تۋرالى ول كەزدە ايتۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەتىن. پوليگون تۋرالى، ونىڭ قاسىرەتى تۋرالى باتىل اڭگىمە باستايتىن تۇلعا تابىلدى. ول ولجاس سۇلەيمەنوۆ بولدى. سول كەزدە و.سۇلەيمەنوۆ  قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولاتىن.

ءبارى دە 1989 جىلعى 18 اقپانداعى كەشكى ساعات 19-30 داعى كسرو حالىق دەپۋتاتىعىنا كانديدات و.سۇلەيمەنوۆتىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تەلەارناسىنداعى تىكەلەي ەفيردەن 15 مينۋتتىق سايلاۋ الدىنداعى ءوز باعدارلاماسى تۋرالى سوزىنەن باستالعان ەدى. و. سۇلەيمەنوۆ سايلاۋ الدىنداعى باعدارلاماسىن ىسىرىپ قويىپ، اڭگىمەنى بىردەن سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ حالىققا اكەپ وتىرعان زيانى مەن قاسىرەتىنەن باستاپ، بۇگىن سەمەي قالاسىنان 60 شاقىرىمداي جەرگە ورنالاسقان اسكەري اۆياتسيا كورپۋسىنىڭ حيميالىق قىزمەتى باسشىسى، اسكەري پولكوۆنيكتەن ءوز اتىنا جان تۇرشىگەرلىك تەلەگرامما العاندىعىن، كورپۋس ورنالاسقان شاعان اسكەري قالاشىعىنداعى رادياتسيانىڭ دەڭگەيى ءتيىستى نورمادان جۇزدەگەن ەسە جوعارى ەكەنىن حابارلاعاندىعىن حالىققا اشىق، وزىنە ءتان ەرەكشە ۇنمەن، قۋاتپەن، پافوس-ەموتسيامەن، تەمىردەي لوگيكامەن، جەتكىزە، اشىنا جانە يلانىمدى ايتتى. قايراتكەردىڭ كسرو ۇكىمەتىنە، قورعانىس مينيسترلىگى مەن اسكەري-ونەركاسىپ كەشەنى  ادرەسىنە ايتقان ايىپتاۋى دا ايرىقشا قاتال جانە سونشاما ءدال ەدى. ولار، ولجەكەڭنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ۆەدۋت تيحيۋ اتومنۋيۋ ۆوينۋ پروتيۆ سوبستۆەننوگو نارودا!». بۇل بيلىكتى ءبىر ءسات توبەدەن ءجاي تۇسكەندەي ماڭگىرتكەن ايىپتاۋ ەدى.

بۇل جەردە «ۆەدۋت تيحيۋ اتومنۋيا ۆوينۋ» دەگەن ءسوزدى الەمنەن، ءوز حالقىنان جاسىرىپ جاسالىنعان «تىنىش» استىرتىن، ەرەكشە قۇپيا، سوندىقتان دا قاۋىپتى  سوعىس دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ال ءىس جۇزىندە ول ەشقانداي «تىنىش سوعىس» ەمەس، شىن مانىندە سىناقتار وسى ماڭايداعى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا، ايماق تابيعاتىنا وراسان زور، ورنى تولماس اپات اكەلگەن ناعىز الاپات سىناقتار سوعىس ەدى.

مەن وسى ايماقتاعى يادرولىق سىناقتاردان ەڭ كوپ زارداپ شەككەن سارجال اۋلىنىڭ تۋماسىمىن. سوناۋ  1949 جىلعى 29 تامىزداعى العاشقى سىناقتان باستاپ 1962 جىلعا دەيىنگى جەر ۇستىندەگى، اۋەدەگى، بيىكتىكتەگى جاسالىنعان 130 استام سىناقتى سول جىلى وسى اۋىلداعى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەنشە ء وز كوزىممەن كوردىم. ودان كەيىن 1962-1966  جىلدارى سەمەي قالاسىندا وقىعاندا، قاراۋىل سەلوسىندا، سەمەي قالاسىندا قىزمەت ىستەگەن 1967-1991 جىلدارى 400 استام سىناقتىڭ زاردابىن تارتىپ، حالىققا اكەلگەن جويقىن اپاتتارىن كورىپ، بۇكىل جان-دۇنيەممەن  سەزگەن  ادامداردىڭ ءبىرىمىن. پوليگوننىڭ حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا تيگىزگەن زيانى  مەن زاردابى ءبىرىنشى سىناقتان باستاپ جويقىن بولعان ەدى. العاشقى  سىناقتىڭ دەگەلەڭ تاۋى مەن سارجالدىڭ ورتاسىنداعى اشىق الاڭدا جەر ۇستىندە 1949 جىلعى 29 تامىزدا ماسكەۋ ۋاقىتى بويىنشا تاڭەرتەڭگى ساعات جەتىدە جەر بەتىنە ارنايى قۇرىلعان قوندىرعىنىڭ ۇستىندە، بيىكتىگى بار بولعانى 38 مەتر مۇنارادا، قۋاتى 20 مىڭ توننا تروتيل تەڭ كۇشپەن جاسالعانى بەلگىلى. سىناقشىلاردىڭ وزدەرى كەيىننەن مويىنداعانداي، ول كەزدە باتىس مەملەكەتتەرىمەن جانتالاسقان تالاس-تارتىستا ارتتا قالماۋ ءۇشىن ايماقتاعى ەلدىڭ دەنساۋلىعى ەسكە الىنباعان. سىناق بولعان كۇنى العاشقىدا جەلدىڭ باعىتى حالىق از قونىستانعان دەپ ەسەپتەلەتىن وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي، اباي، ابىرالى، شۇبارتاۋ اۋداندارى اۋماعىنا قاراي  سوعادى دەپ بولجاعانىمەن (جانە كەيىننەن بەلگىلى بولعانداي سىناقشىلار بۇدان كەيىن قاشاندا جەلدىڭ وسىلاي قاراي سوعاتىن كۇندەرىن ارقاشان مۇقيات ەسكەرىپ، سىناقتى سول كۇندەرى وتكىزۋگە تىرىسقان) جەل باعىتىن كۇرت وزگەرتىپ، وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي سوعىپ، اينالاسى ءبىر، ءبىر جارىم ساعاتتا الىپ رادياتسيالىق بۇلت جارىلىستىڭ ەپيتسەنترىنەن 70-100 شاقىرىم جەردەگى دولون، چەرەمۋشكي، ۇلكەن جانە كىشى ۆلاديميروۆكا، كانونەركا اۋىلدارىنىڭ ۇستىمەن رەسەيدىڭ التاي ولكەسىنە دەيىن جەتكەن. مىسالى، العاشقى سىناقتان بىرنەشە ساعاتتان كەيىن-اق دولون اۋلىنىڭ ۇستىندە 2000 رەنتگەن ساعات رادياتسيا بۇلتى شوعىرلانعان. وسى دەرەكتەن-اق سەمەي سىناق پوليگونىندا 1949-1962 جىلدارى جۇزەگە اسىرىلعان جەر ۇستىندەگى، اۋەدەگى، بيىكتەگى 130-دان استام جارىلىستىڭ  حالىق دەنساۋلىعىنا، قورشاعان ورتاعا قانشالىقتى زارداپ اكەلگەنىن كورۋگە بولادى.

انتيادرولىق قوزعالىستىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرى، اكادەميك-فيزيك، كسرو-داعى اتوم جوباسىنا قاتىسۋشى، سۋتەگى بومباسىنىڭ «اكەسى» اندرەي ساحاروۆتىڭ جازۋىنشا، «پوليگون اتىرابىندا كەم دەگەندە 200 رەنتگەن شاماسى رادياكتيۆتى توزاڭ تۇزىلەدى (100 رەنتگەن توزاڭ جاس بالالاردى زاقىمداپ، كەيبىر اۋرۋشاڭ ءھام ءالسىز جانداردى ايىقپاس دەرتكە دۋشار ەتەتىنى – انىقتالعان اكسيوما. ال ەگەر جارىلىستان كەيىن الدەبىر ەلدى مەكەندە 600 رەنتگەن تۇزىلسە – دەنى ساۋ ەرەسەك حالىقتىڭ 50 پايىزى بىردەن مەرت بولىپ، وزگەلەرى دە مۇگەدەك جاندارعا اينالاتىنىن قاتاڭ ەسكەرتتىك). قىسقاسى، 200 رەنتگەن مولشەرىندە زاقىمداناتىن ايماقتى كارتادان كورسەتىپ، قاتەرلى شەپتە ورنالاسقان اۋىل-سەلولار تۇرعىندارىن تۇگەل كوشىرمەي، تەرمويادرولىق سىناقتى جاساۋعا بولمايدى دەدىك...» دەپ جازادى ءوزىنىڭ «ەستەلىكتەرىندە» (دايەك ءسوز م سارسەكەنىڭ «سەمەي قاسىرەتى» كىتابىنان الىندى، «فوليانت» باسپاسى، استانا، 2016, 330-بەت ).

اكادەميكتىڭ وسىنداي تۇجىرىمىنان كەيىن سەمەي سىناق الاڭدارىنداعى جارىلىستاردىڭ سول ايماقتاعى ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى زارداپ اكەلگەنىن مولشەرلەۋدىڭ ءوزى جان تۇرشىگەرلىك جايت.   (وسى جەردە مەن ءۇشىن ەسكە الۋدىڭ ءوزى سونشا اۋىرا بولسا دا، دالەلدى بولۋى ء ۇشىن مىناداي دەرەك ايتايىن: سول پوليگون كەساپاتىنان تەك ءبىزدىڭ وتباسىنان عانا ءۇش ادام وڭەش قىلتاماعىنان – ءبىر اعام 37 جاسىندا، ەكىنشى اعام 57 جاسىندا  جانە  انام 71 جاسىندا  قايتىس  بولدى. نەمەرە ءىنىم 25 جاسىندا وزىنە-ءوزى قول سالدى. بۇنداي وتباسىلار بۇل ايماقتا مىڭداپ سانالادى).

 و.سۇلەيمەنوۆتىڭ كسرو اسكەري-ونەركاسىپتىك كومپلەكسى ءوز حالقىنا قارسى «اتوم سوعىسىن جۇرگىزىپ جاتىر» دەگەن ءسوزىنىڭ دالەلى – اكادەميك ساحاروۆتىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن تۇجىرىمى جانە ءبىز كەلتىرگەن جوعارىداعى مىسالدار.  

سەمەي پوليگونىنا بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ جانە پاۆلودار، قاراعاندا وبلىستارىنىڭ توعىسىنداعى ۇلان-بايتاق – 18 مىڭ شارشى كم جەر، ياعني  جالپى كولەمى بۇگىنگى بەلگيا مەملەكەتىنىڭ اۋماعىنا تەڭ القاپ ءبولىندى. القاپ بولعاندا قانداي، قازاقتىڭ ءبۇتىن ءبىر تۇلعالارى، بەلگىلى قايراتكەرلەرى تۋعان قاسيەتتى، تاريحي، ولكە، سارىارقانىڭ ەڭ ءبىر قاسيەتتى پۇشپاعى ەدى. ۇمبەتەي جىراۋدىڭ ابىلاي حانعا ارنالعان تولعاۋىندا سيپاتتالعانداي «باياناۋىل، قىزىلتاۋ، ابىرالى، شىڭعىستاۋ، قوزىماڭىراق پەن قويماڭىراق، اراسى تولعان كوپ قالماق. قالماقتى قۋىپ قاشىردىڭ، اقشاۋلىگە قوس تىگىپ، قازاقتى جيىپ الدىردىڭ، قارا ەرتىستەن وتكىزىپ،  ءور التايعا اسىردىڭ، ارعىن مەنەن نايمانعا قونىس قىلىپ قالدىردىڭ» دەگەن،  تاريحي-مادەني قۇندىلىقتار تۇرعىسىنان قازاق ۇلتىنىڭ ماقتانىشى مەن تىرەگى بولعان ەرەكشە قاسيەتتى مەكەندەر مەن قۇتتى قونىستار.  ۇلتتىڭ ۇياسى بولعان سول قايران قونىستار، جايناعان ولكەلەر اتوم بومباسىن سىناۋ، جەتىلدىرۋ ءۇشىن اكىمشىلىك-امىرشىلدىك جولمەن تارتىپ الىندى.         

 اكادەميك ا.ساحاروۆ 1953 جىلى شىلدە ايىندا  سەمەيگە كەلىپ، تۇڭعىش سۋتەگى بومباسىن سىناۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى ىسساپارمەن كۋرچاتوۆ قالاسىنا ۇشىپ بارا جاتقانداعى اسەرىن ءوز «ەستەلىكتەرىندە» بىلاي دەپ جازىپتى: «ۇشى-قيىرسىز جازىق دالانى تۇڭعىش كورۋىم، جادىراعان جاز ايىندا كوكجاسىل رەڭگە بولەنگەن ەرتىس ايدىنىنا قىزىعا قاراعانىم ەسىمدە. جەرگە جابىسا جايىلعان قوي وتارلارى مەن سيىر تابىنى – قالا ادامى ءۇشىن تاڭعالارلىق  كورىنىس. جولشىباي بىرنەشە كول ۇستىنەن وتتىك، سولاردىڭ جارقىراعان جالتىر بەتىنەن جابايى ۇيرەكتەردىڭ توپ-توپ ۇشقانىن كورۋ مەنى الۋان سەزىمگە بولەپ، سۇيسىنۋدەن گورى كوڭىلىمدە قامىعۋ تۋعىزدى. ويتكەنى، سولاردىڭ ءبارى كۇنى ەرتەڭ جاپپاي قىرىلاتىنىن ءبىلىپ وتىرمىن...». سىناقتاردىڭ، اسىرەسە سۋتەگى بومباسىن سىناۋدىڭ قاسىرەتتى سالدارىن 40-جىلداي   ۋاقىتتان كەيىن بولسا دا  وسىلاي اشىق جازعان.  

ول سىناقتاردىڭ سول قاسيەتتى جەردى، ونىڭ فلوراسى مەن فاۋناسىن قانداي كۇيگە تۇسىرگەنىن «ەلۋ جىل زۇلمات توقپاعى تومپەشتەگەن شىڭعىستاۋ توپىراعى تۇلەتكەن» ء(ا. كەكىلباەۆتىڭ باعاسى) بۇگىنگى ۇلتتىق پوەزيانىڭ ءبىرتۋما ينتەللەكتۋال وكىلى تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ بىلايشا سيپاتتايدى:

«  كۇن كىرپىگىن اشقاندا تاقىر دالا كورىنگەن،

قالاعا  دا سول تاقىر قورقىنىشتى ولىمنەن.

قاسقىر دا جوق ول جاقتا.

 ارقاردا جوق.

قۇرىعان.

تەك،

يتتەرى مياۋلاپ،

مىسىقتارى ۇلىعان.

جەر توسىنە ول جاقتا اتوم سىنا قاققان-دى،

مەكەندەيتىن حالقى دا – قارا حالىق اق قاندى.

جاراتقانعا سەنگەندەي، وزدەرى تىم اڭعال-اق:

مال باققان بوپ ءجۇر ءالى، ماڭداي تەرى سورعالاپ.

...ەندى ول جاققا بەيكۇنا قۇس تا قانات قاقپاعان.

ال، اۋەدە سوزدەر كوپ ءبىرىن-ءبىرى ماقتاعان.» (ابدىكاكىموۆ |ت. شىعارمالارى. ىراۋان. ت.1, - استانا: فوليانت، 2013 ج. -107-بەت. )                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               جالپى، سەمەي پوليگونىندا جيىنى 468 يادرولىق سىناق جاسالىنعان. ونىڭ دەنى 1963 جىلدان باستاپ جەر استىنداعى ارنايى سالىنعان،  ۇڭعىلار مەن كولبەۋ قازىلعان شاحتالاردا جۇزەگە اسىرىلعان.

ال الەمدەگى يادرولىق قارۋلانۋ مەن جانتالاستىڭ وزىندىك تاريحى بار. ول وتكەن حح عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىنداعى قارۋ-جاراق ماسەلەسىندەگى اقش ۇستەمدىك الىپ، اتوم قارۋىنا يە بولۋىنا بايلانىستى باستالعانىن  بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بىلگەنى ءجون. اقش-تا يادرولىق قارۋعا يە بولۋ جوسپارى 1942 جىلى باستالىپ، «مانحەتتەن جوباسى» دەپ اتالىپ،  وعان اقش-تىڭ، گيتلەرلىك رەجيمنەن قاشقان گەرمانيانىڭ، سونداي-اق ۇلىبريتانيانىڭ، كانادانىڭ تاڭداۋلى فيزيك عالىمدارى تارتىلدى. عىلىمي جەتەكشىلىك روبەرت وپەنگەيمەردە، اسكەري باسشىلىق گەنەرال گوۆستە بولعان العاشقى اتوم بومباسىن  اقش نيۋ-مەكسيكو شتاتىنىڭ الومگوردو شولىندەگى  پوليگوندا 16 شىلدە 1945 جىلى تابىستى سىناعان سوڭ اتوم قارۋىنا جەكە دارا مونوپوليا الماق بولعانى بەلگىلى (بايقادىڭىز با، «قارعىس اتقان يمپەرياليستەر» ونى حالىق از قونىستانعان قۇم دالادا سىنايدى دا، ال ءبىزدىڭ وتاننىڭ ماقتانىشى، ۇلى  وتان سوعىسىنىڭ «جەڭىمپازدارى» سول كەزدەگى قورعانىس ءمينيسترى، كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى ۆاسيلەۆسكي، مارشال بەريا ەلدى مەكەندەردىڭ ۇستىندە نەمەسە جانىندا سىنايدى). اقش  سول جىلى ءبىر ايداي ۋاقىتتتىن كەيىن قولىندا بار ەكى بومبانى: ءبىرىنشىسى – «بالاپان» ياعني «مالىش»، ەكىنشىسىن «بالپاڭ» – ياعني «تولستياك» دەپ ايدارلاپ،  6-شى جانە 9-شى تامىز كۇندەرى بەيبىت جاتقان حيروسيما جانە ناگاساكي قالالارىنا تاستاپ، ادامزات بۇرىن بىلمەگەن، كورمەگەن  اپات ويرانىن سالعانىن بىلەمىز. وسىنداي جاعدايدا سول كەزدەگى ەڭ الەۋەتتى مەملەكەت كسرو ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ءتيىستى شارالار قولدانۋعا ءماجبۇر بولدى.     

         جالپى، كسرو باسشىلىعى اقش-تىڭ اتوم جوباسىنان تولىق دەرلىك حاباردار ەدى. اسا قيىن سوعىس جاعدايىنىڭ وزىندە، 1942 جىلدىڭ كۇزىندە  مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى اكادەميك ي.ۆ. كۋرچاتوۆ باستاعان، قۇرامىندا يۋ.حاريتون، يا.زەلدوۆيچ بار ارناۋلى زەرتتەۋ توبىن اسا قۇپيا جاعدايدا قۇرادى. وسى توپقا 1948 جىلى سۋتەگى بومباسىن جاساۋ جونىندەگى زەرتتەۋلەردى جۇرگىزۋ ءۇشىن اكادەميك ا.ساحاروۆ قوسىلادى. توپتىڭ جۇمىسىنا   سول كەزدەگى قاۋپسىزدىك، قورعانىس سالاسىنداعى قايراتكەرلەر ل.بەريا، م.ۆاننيكوۆ، ۆ.مالىشەۆ،  م.پەرۆۋحين،  ۆ.زۆەنياگين جانە باسقالاردىڭ بىرىككەن ەڭبەگى ناتيجەسىندە 1949 جىلعى 29 شىلدەدە سەمەي پوليگونىندا العاشقى  اتوم بومباسىن سىنادى. وسىلايشا، ەكى ساياسي جۇيەنىڭ اراسىندا يادرولىق قارۋدا باسىمدىققا يە بولۋ ءۇشىن تايتالاس جارىس باستالدى. جالپى سول كەزدەن باستاپ سىرتقى ساياساتتا «قىرعيقاباق سوعىس» ساياساتى دەگەن  اتپەن تاريحقا ەندى.

  «سوعىستى ساياساتكەرلەر باستايدى دا، ونى گەنەرالدار جالعاستىرادى» دەگەن  قاناتتى ءسوز بار. «قىرعيقاباق سوعىس» ساياساتىن دا باستاپ، وربىتكەن سول زامانداعى ساياساتكەرلەر بولدى. 

تاريحي شىندىق جانە دالدىك ءۇشىن مىنانى ايتۋىمىز كەرەك: وسى ساياساتتىڭ تەورەتيگى جانە پارمەندى، ەرەكشە تاباندى   ناسيحاتشىسى دا كۇنى  كەشە عانا انتيگيتلەرلىك  وداقتىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان، ۇلىبريتانيانىڭ  كەشەگى پرەمەر-ءمينيسترى، سول كەزدەگى باتىس دۇنيەسىندەگى  ەڭ بەدەلى ساياساتكەر ۋينستون چەرچيل بولدى. چەرچيلل 1946 جىلى 5-ناۋرىزداعى اقش-تىڭ ميسسۋري شتاتى فۋلتون قالاسىنداعى ۆەستمينيستەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  سپورت زالىنداعى سوزىندە  سوعىستان كەيىنگى باتىستىڭ كسرو جونىندەگى ۇستانىمى مەن ساياساتىن بارىنشا بەتىن اشا، جارقىراتا جاريالادى. ساياساتكەرلەر بۇل ءسوزدى ەكى جۇيە اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزىن قالاعان، «قىرعيقاباق سوعىس» ساياساتىنىڭ باسى بولدى دەپ ەسەپتەيدى. چەرچيلل وزىندە بار  بىلىممەن،  كەڭ ەرۋديتسيامەن، شەشەندىك ونەردىڭ نەبىر ۇزدىك، ءتيىمدى، تارتىمدى امالدارىن قولدانا وتىرىپ، «كسرو الەمدەگى دەموكراتيا مەن پروگرەستىڭ باستى جاۋى، كەيىننەن ايتىلعانداي «زۇلىمدىق يمپەرياسى»، ەندەشە الەمنىڭ بارلىق وركەنيەتتى كۇشتەرى وسى زۇلىمعا قارسى بىرىگۋى كەرەك» دەگەن. ول شىعىس ەۆروپانىڭ 14  ەلدەرىن كەڭەس ەزگىسىنەن  قۇتقارۋعا شاقىرىپ،  باتىس پەن كسرو-نىڭ اراسىندا «تەمىر شىمىلدىق» ورناۋى كەرەك، كوممۋنيستىك توتاليتاريزمنەن حريستياندىق وركەنيەتتى قورعاۋ كەرەك دەپ جاريالادى. وسىلايشا، كەشەگى ءوزى قارسى سوعىسقان گيتلەردىڭ باستى ناسيحاتشىسى گەببەلس قولدانعان تەرميندى قولداندى. چەرچيلل وسى كەڭەستىك تاعىلارعا قارسى كۇرەستە باسىم مەملەكەت، كوشباسشى «دەموكراتيانىڭ شامشىراعى» اقش بولۋى كەرەك دەپ  جاريالادى.

چەرچيللدىڭ وسى ءسوزى ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى باتىستىڭ  الەمدىك ساياساتىنىڭ ءمانىن ايقىنداپ بەردى. چەرچيللدىڭ ءسوزىن باتىستىڭ ودان كەيىنگى ساياساتشىلارى مەن باسشىلارى ستراتەگيالىق باعدار رەتىندە ۇستانىپ، ەرەكشە باعالاعان، وزدەرىنە تەمىرقازىق ەتكەن. اقش-تىڭ قىرقىنشى جانە  الەم مويىنداعان بەدەلدى پرەزيدەنتى بولعان ر.رەيگان وسى سوزدەن باتىس الەمى  جانە الەمدەگى بەيبىتشىلىك پايدا بولدى دەپ ەسەپتەدى

  وسىنداي تاريحي احۋالدا باستالعان «قىرعيقاباق سوعىس» ساياساتى كەيىنگى ون جىلدىقتاردا ەرەكشە ەتەك الدى. ء بىر-بىرىمەن تايتالاسقان قاراما-قارسى ەكى مەملەكەتتىك جانە ساياسي جۇيە يادرولىق قارۋمەن جانتالاسا قارۋلانا باستادى. يادرولىق قارۋدى ناقتىلى قولدانۋ كۇن تارتىبىنە قويىلا باستادى. بۇگىندە ونىڭ ناقتى جوسپارلارى ءمالىم بولدى. مىسالى،  1950-1957 جىلدارى اقش-تا كسرو-عا قارسى يادرولىق قارۋدى قولدانۋدىڭ بىرنەشە ناقتى جوسپارى بولعان. وقىساڭىز، جان تۇرشىگەدى. سولاردىڭ ءبىرى «دروپشوت» جوباسى ەدى. العاشقى كەزەڭدە كسرو-نىڭ 100 قالاسىنا 50 كيلوتوندىق 300 اتوم بومباسىن جانە 200 مىڭ توننا قالىپتاعى بومبالاردى تاستاۋ جوسپارلانعان. سونىڭ ىشىندە 25 اتوم بومباسىن موسكۆا قالاسىنا، 22-ءسىن لەنينگرادقا، 10-ىن سۆەردلوۆسكىگە، 8-ءىن – كيەۆكە، 5-ەۋىن –دنەپروپەتروۆسكىگە، 2-ەۋىن لۆوۆقا تاستاۋ كوزدەلگەن. ودان 60 ملن-داي كەڭەس ازاماتى قىرىلادى، ونىڭ ونەركاسىپ، اسكەري قۋاتى السىرەيدى، ناتيجەسىندە  كسرو ءوز دامۋىندا ونداعان جىلتىرعا كەيىن شەگىنەدى، قاۋىپتى بولۋدان قالادى دەپ ەسەپتەگەن. كسرو دا قاراپ قالعان جوق. ءوزىنىڭ قارسى امالدارىن قولداندى. سونىڭ قاۋىپتىسى جانە ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا – اتوم سوعىسىنا باستاي جازداعان  وقيعا  – 1962 جىلدىڭ جازىندا  يادرولىق  قارۋدى كسرو-نىڭ  كۋبا ارالىنا جاسىرىن ورناتىپ، سودان تۋعان 1962 جىلعى كۇزدەگى كاريب داعدارىسى. كسرو كۋبا باسشىلىعىمەن كەلىسە وتىرىپ، يادرولىق قارۋىمەن جابدىقتالعان، اقش-تىڭ نەگىزگى ومىرلىك ءمانى بار ورتالىقتارىنا باعىتتالعان، ولاردان  بار بولعانى 150 كم قاشىقتىقتا ورتاشا قاشىقتىقتاعى 42 راكەتانى ورنالاستىرعان ەدى...

 ستوكگولم قالاسىنداعى بەيبىتشىلىك پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، جانتالاسا قارۋلانۋدىڭ ناتيجەسىندە بۇگىندە الەمنىڭ توعىز ەلىندە 20500-دەن استام اتوم بومباسى بار دەپ ەسەپتەلىنەدى. سونىڭ ىشىندە: رەسەيدە – 7500, اقش-تا – 7200, فرانتسيادا – 300, قىتايدا – 250, ۇلىبريتانيادا – 215, پاكستاندا – 100-120; ءۇندىستاندا – 90-100; يزرايلدە  – 80, كحدر-دا – 10. بۇل  – الەم  ءۇشىن اسا قاۋىپتى سوعىس ارسەنالى.

وسىنداي احۋالدا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ الەمدەگى انتيادرولىق قوزعالىستاعى جاڭا باستامالارىنىڭ زور ماڭىزى بار. جانە ول، تۋراسىن ايتۋ كەرەك، ءتىپتى قازىرگى حالىقارالىق احۋالدا پراكتيكالىق ماڭىزعا يە. مىسالى، «الەم. ءححى عاسىر» مانيفەسىندە ەلباسىنىڭ الەم  جۇرتشىلىعىنا ارناعان مىناداي ەسكەرتۋى دە بار: «پلانەتا تاعى دا بۇكىل ادامزات ءۇشىن قاسىرەتتى سالدارلارى بار «قىرعي-قاباق سوعىستىڭ» وتكىر جۇزىندە تەربەلە باستادى». ناقتى ءارى جاناشىرلىق ەسكەرتۋ. بۇگىندە سيريا، ليۆيا  يەمەن، يراك  ەلدەرىندە يادرولىق قارۋدان باسقا قازىرگى زامانعى جويقىن قارۋلاردىڭ بارلىعى پايدالانىلىپ  وتىرعاندىعىن ساراپشىلار كۇندەلىكتى ايتىپ، نازار اۋدارۋدا. ونداعان ەلدەر وسى ايماقتارداعى لوكالدى سوعىسقا تارتىلىپ وتىر. ن. نازارباەۆ: «جەتەكشى دەرجاۆالار اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتار ولاردىڭ اراسىنداعى ۇزاق مەرزىمدى جاڭا تەكەتىرەسكە ۇلاسىپ كەتپەي مە؟ قاي ەلدەر جاھاندىق جانە وڭىرلىك دەرجاۆالار جۇرگىزىپ وتىرعان «پروكسي-سوعىستاردىڭ» كەلەسى قۇرباندىعىنا اينالۋى مۇمكىن؟» دەپ الاڭداۋشىلىق بىلدىرە وتىرىپ، الەمدى يادرولىق سوعىس قاۋپىنەن قۇتقارۋ ءۇشىن جاڭا باستامالار كوتەرۋدە.

تاياۋدا، 29 تامىز كۇنى استانادا وتكەن «يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا ول جاڭا، تىڭ ۇسىنىستار ايتتى. 

مەملەكەتىمىز باسشىسىنىڭ: «يادرولىق سوعىس قاتەرىنەن ارىلتۋدىڭ پاراساتتى بالاماسى جوق»; «بارلىق يادرولىق دەرجاۆالار يادرولىق قارۋ-جاراقتى قىسقارتۋ تۋرالى شارت قالىپتاستىرۋ بويىنشا كەلىسسوزدەرگە كىرىسۋى كەرەك»; «يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ اتوم قارۋىنا يە بولۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقان، سونداي-اق، يادروسىز مارتەبەسىنە يە مەملەكەتتەرگە كەپىلدىكتەرىنىڭ زاڭدىق تۇرعىدا مىندەتتەيتىن جۇيەسىن دامىتۋى قاجەت»; «يادرولىق قارۋعا يە بولۋعا جانە تاراتۋعا قارسى قاتاڭ شارالار قولدانۋدىڭ ناقتى جۇمىس ىستەيتىن مەحانيزمىن قالىپتاستىرۋ كەرەك»; «بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە تۇراقتى مۇشە، يادرولىق قارۋدىڭ ەڭ ۇلكەن ارسەنالىنا يە مەملەكەتتەرگە بۇكىل الەم الدىندا ايرىقشا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلۋى كەرەك»; «يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋگە، يادرولىق قارۋلاردى سىناۋعا جانە جەتىلدىرۋگە قارسى كەڭ اۋقىمدى قوعامدىق قوزعالىس يادرولىق قاتەردەن ارىلۋ ىسىنە جاڭا سەرپىن بەرۋى ءتيىس» دەگەن پىكىرلەرى مەن ۇسىنىستارى الەمدىك ادامزات قاۋىمداستىعى تاراپىنان ءتيىستى باعاسىن الادى دەپ ويلايمىز.

قورىتا كەلە ايتارىمىز: الەمدەگى ەڭ قۋاتتى يادرولىق سىناقتار پوليگونىن ءوز ەركىمەن جاۋىپ، يادرولىق قارۋدان ءبىرىنشى بولىپ باس تارتقان قازاقستان مەن ونىڭ ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ الەم جۇرتشىلىعى الدىندا تىڭ باستامالار كوتەرگەنى، كوش باستاۋعا تولىق ساياسي، مورالدىق قۇقى بار ەكەنى –  الەمنىڭ ادىلەتتى جۇرتشىلىعى تولىق مويىنداعان قۇندىلىق جانە اقيقات.  بۇگىنگى كۇننىڭ تاريحي، ساياسي شىندىعى وسىنداي.

ناۋبەت قاليەۆ،

ل.ن.گۋميلەۆ

اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ

پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدار دوكتورى

Abai.kz