الماتى قالاسىنداعى جامبىل مەن اۋەزوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى «قازپوشتانىڭ»  بايلانىس بولىمشەسى مايدا تەڭگە ورنىنا كەيدە كەرەك ەمەس گازەتتەردى كليەنتتەرىنە بەرەدى. 2016 جىلدىڭ 31 مامىرىندا مەن كوممۋنالدىق تولەمدەردى جاسادىم. ال، قايتارىلۋعا ءتيىس تەڭگەلەردىڭ ورنىنا بايلانىس بولىمشەسىنىڭ اينۇر جىلقىباەۆا ەسىمدى كاسسيرى مەنىڭ قولىما  بەس كۇن بۇرىن، ياعني 2016 جىلدىڭ 26 مامىرىندا شىققان گازەتتى ۇستاتتى. مىسالى، مەندە اقشا جەتپەسە، مەن الگى كاسسيرگە قاجەتسىز زاتتارىمدى بەرسەم، ول ودان باس تارتادى عوي. سوندا نەگە مەن ولارعا كەرەك ەمەس زاتتاردى الۋىم كەرەك؟! بۇنداي ارەكەت، ءىرى كومپانيانىڭ وكىلدىگىنە مۇلدەم جاراسپايدى. وسىلاي كىشىگىرىم كيوسكەرلەر نەمەسە ۇساق تاكسيستتەر عانا ىستەيدى. ايتپاقشى، اتالعان بايلانىس بولىمشەسىندە ماعان تالاي رەت مايدا اقشانىڭ ورنىنا كەرەك ەمەس گازەتتەردى تىقپالادى. سوندىقتان مەن ولاردىڭ استاناداعى شتاب-پاتەرىنە شاعىم جولدادىم. بايلانىس ءمونوپوليستى جاۋاپ رەتىندە ءجاي عانا كەشىرىمدى سۇرادى. ارينە، ولار ماعان كەلتىرىلگەن ماتەريالدىق شىعىندى وتەۋگە اسىقپاس. 

بۇگىنگى زاماندا «قازپوشتا» ساپالى بايلانىس قىزمەتىن كورسەتۋى ءتيىس ەدى. الايدا، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ قارقىندى قوزعالىسى تۇگىل، «قازپوشتانىڭ»  شابان جۇمىسى وتكەن عاسىردىڭ باياۋ تىرشىلىگىنىڭ ارتىندا قالدى. 1912 جىلى اتاقتى جازۋشى، تاريحشى ماريەتتا شاگينيان (1888 – 1982) ۇلى كومپوزيتور، ديريجەر، پيانيست سەرگەي راحمانينوۆپەن (1873 – 1943) حات جازىسىپ تۇردى. كەرەمەت ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ جازباشا دوستاستىعى ماسكەۋ مەن پەتەربۋرگتىڭ اراسىندا ءوتتى. ءبىر قىزىعى، جىلدام ۇشاقتارى مەن جۇردەك اۆتوكولىكتەرى جوق رەسەيدىڭ پاتشالىق پوشتاسى وسى دانىشپان تۇلعالاردىڭ حاتتارىن ءبىر كۇن ىشىندە جەتكىزەتىن. ەكسپرەسس جىبەرىلىم ەمەس، كادىمگى جاي پوشتا. وسى عاجايىپ جاعدايلار تۋرالى  ماريەتتا سەرگەەۆنانىڭ «چەلوۆەك ي ۆرەميا» ەستەلىكتەرىنەن تولىعىراق وقي الاسىز. ءسىز قازىر الماتىدان استاناعا حاتتى جىبەرسەڭىز، ءسىزدىڭ ادرەساتىڭىز ونى مۇمكىن بەس-التى كۇننەن كەيىن عانا الادى. كوردىڭىز بە، قازاقستانداعى بايلانىس سالاسى قازىر قانداي كۇيدە!

«قازپوشتانىڭ» قىمبات تاريفتەرى مەن شابان قىزمەتى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا دا تۇساۋ سالۋدا. مىسالى، قىتايلىق بايلانىس كاسىپورىندارى شەتەلگە شىعاراتىن قىتاي تاۋارلارىن ۇلكەن جەڭىلدىكتەرىمەن نەمەسە، ءتىپتى، تەگىن جونەلتەدى. ساراڭ قازاق بايلانىسشىلارى وسىنداي ۇلتجاندىلىققا بارمايدى. وعان قوسا، شەتەلدەن كەلەتىن باندەرولدەر قازاقستاننان سىرتقا شىعاراتىن جىبەرىلىمدەردەن الدەقايدا ارزان.

كەڭەس وداعىنىڭ ءبىرتۋار ءازىل-سىقاق ءارتىسى اركادي رايكين قۇرىلىسشىلاردىڭ  ەنجارلىعىن مازاقتاپ، ءوز مينياتيۋراسىندا بىلاي دەدى: «اناۋ جوق، مىناۋ جوق... نە ىستەيىك؟ شاي ىشەيىك». بايلانىس سالاسىندا حات تاسۋشى رەتىندە ىستەگەن ادامنىڭ حابارلاۋىنشا، كەيبىر حاتتار كوپتەگەن ۋاقىت بويى بولىمشەدە جاتىپ، ءتيىستى ادرەساتقا جىبەرىلمەيدى ەكەن. ەل امان، جۇرت تىنىش. تەمىر جولى، اۋە جولدارى دا ءوز قىزمەتىن ورىنداۋدا. بىراق، جالقاۋ بايلانىس «جۇمىسشىلارىنىڭ» كەسىرىنەن حاتتار مەن باندەرولدەر اسىقپاي جونەلتىلەدى.

اۋە جىبەرىلىمدەرى دە ءبىر-ەكى كۇن ىشىندە ەمەس، اپتالاپ سوزىلادى. ال، كەڭەس وداعىنىڭ تالاپتارىنا ساي اۋە جىبەرىلىمدەرى تەز جونەلتىلەتىن. 1986 جىلى جارىق كورگەن سۆەتلانا پوپوۆانىڭ «اەروفلوت وت ا دو يا» انىقتاما كىتابىنداعى «پوچتا» ماقالاسى اۋە پوشتاسىنىڭ الدىنا قويىلعان قاتاڭ تالاپتار جايىندا تولىعىراق بايان ەتەدى. ال، قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ ىشىندە دە «اۋە» پوشتاسىمەن جىبەرىلگەن حاتتار مەن باندەرولدەر ۇزاق جۇرەدى. سوندا، نە؟ ۇشقىشتار ءار اۋىل مەن قىستاققا قونىپ، ءۇزىلىس جاساي ما؟

بايلانىس سالاسىنداعى قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى دە كوڭىلدەگىدەي ەمەس. تاريفتەرى جوعارى بولسا دا، حاتتار مەن باندەرولدەردىڭ قۇپيالىلىعى تومەنگى دارەجەدە قالىپ تۇر. پوگون تاققان كورىنگەن «قىزمەتكەر» كەز كەلگەن ادامنىڭ جىبەرىلىمدەرىن اقتارا الادى. وسىنداي زىميان ارەكەتتەرگە زاڭدى رۇقسات تا قاجەت ەمەس. مىسالى، 2005 جىلدىڭ تامىز ايىندا قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارنايى اقپاراتتىق قىزمەتى اقمولا ايماعى بەيبىت تۇرعىندارىنىڭ حاتتارىن وقىدى. تارازداعى ناركوبارون نەمەسە لۋبيانكاداعى تەررورشىل كوسەمنىڭ حاتتارى ەمەس. ءجاي انشەيىن، قاتارداعى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگى جونىندەگى جازباشا اڭگىمەلەر. مىسالى، كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى، ۋكراين ايەلى ەفيمەنكو بەلورۋسسيالىق تۋىسقانىمەن سىرلاسادى: «پاتەرلەرىمىز وتە قىمبات، باعالارى كۇرت ءوستى. بىراق، كرەديتتەردى الۋعا بولادى جانە كرەديت ارقىلى اۆتوكولىكتەر، جيھاز بەن پاتەرلەردى الۋعا بولادى». سوندا نە؟ وسىنداي جەكە اڭگىمەلەردى وقىپ، قاۋىپسىزدىك كوميتەتى كىمنىڭ قاۋىپسىزدىگىن نىعايتپاق؟! اقمولالىقتاردىڭ جەكە ومىرىنە قول سۇققان تىڭشىلار باياعىدان بەرى اۋىستىرىلعان. الايدا، بۇقارا حالىقتى تاۋلىك بويى باقىلايتىن قىلمىستىق جۇيە وزگەرمەدى. الگى تىڭشىلار تەك قانا اتقارۋشى بيلىكتىڭ نۇسقاۋلارىن ورىنداۋدا. بۇل سالادا ەشبىر قوعامدىق، پارلامەنتتىك باقىلاۋ جۇرگىزىلمەيدى.

كولىك پەن كوممۋنيكاتسيالارىمىزدىڭ باسقا بولىكتەرىنىڭ دە قاۋىپسىزدىگى كوڭىلدەگىدەي ەمەس. الماتى حالىقارالىق اۋەجايىندا تانىس كەدەنشى-مايىر قىزمەت ەتتى. سول كىسى ايتۋشى ەدى: «ەگەر ماعان قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ وفيتسەرى ايتسا: «پالەن جۇكتى تەكسەرىسسىز وتكىز» دەپ، مەن ونىڭ نۇسقاۋىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا ءتيىسپىن». ارينە، الگى كەدەنشى-مايىر زاڭ بويىنشا جازباشا بۇيرىقتى تالاپ ەتسە، كەلەسى اتتەستاتسيادان ءسۇرىنىپ، ورنىنان ايىرىلار ەدى. بايلانىس سالاسىنداعى پالەن كومپانيا پەرليۋستراتسيا (بوتەن ادامداردىڭ حاتىن وقۋى) ءۇشىن تياناقتى تۇردە جازباشا بۇيرىقتى تالاپ ەتسە، اقىر سوڭىندا ليتسەنزياسىنان ايىرىلادى.    

ءبىز – قاراپايىم ەل تۇرعىندارى، بايلانىس كومپانيالارىنىڭ نەگىزگى تاپسىرىس بەرۋشىلەرى بولىپ تابىلامىز. ءبىزدىڭ سالىعىمىزدىڭ ارقاسىندا قر ۇكىمەتى «قازپوشتا» سەكىلدى مونوپوليستەرگە قارجىلاي كومەك كورسەتەدى. دەگەنمەن، ءىس جۇزىندە بايلانىس سالاسى قوعامدىق، پارلامەنتتىك باقىلاۋدان تىس قالۋدا. ونىڭ ساپاسىز قىزمەتىنە، تۇتىنۋشىلارىنىڭ جەكە باسىنىڭ قۇپيالىلىعىن ساقتامايتىن دورەكى قىلىعىنا تويتارىس بەرەتىن ۋاقىت كەلدى.  "قازپوشتا" قاشانعا دەيىن ءبىزدى باسىنا بەرۋى كەرەك؟!.

دانيار ناۋرىز

Abai.kz