قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى
كىرىسپە ءسوز
قازاق ەلى كونە ۇلتتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلعان. جەكە ەل بولىپ ءومىر ءسۇردى، ەلىن، جەرىن قورعادى. ۇرپاق جالعاستىرۋدان جەتى ميلليونعا جەتتى. سانىمەن روسسيادا ءۇشىنشى ورىندا. «اقتابان شۇبىرىندى،القاكول سۇلاما» جىلداردا قالماقتاردىڭ كۇشتى ءھام كوپ اسكەرىنە اۋىزبىرلىك جوقتىعىنان قارسى تۇرا المادى. بىراق ءۇش ءجۇزدىڭ اقىلدى ۇلدارى ءبىر بايراقتىڭ استىنا جينالۋعا ۋادە بەرىپ، باس قوسىپ، قالماقتاردى كۇل-تالقان جاسادى.ءابىلحايىر حان اسىعىستىق جاساۋمەن كىشى ءجۇزدىڭ قازاقتارىن روسسياعا باعىنىشتى ەتتى. ورىس پاتشاسى جاسالعان شارتتى بۇزىپ، قازاق جەرىنە بەكىنىستەر ورناتتى،جاۋلاپ الۋدى كۇشتىلەدى،قارا شەكپەندىلەردى قاپتاتتى، قازاقتىڭ جەرىن، جەگەن نانىن، ىشكەن سۋىن تارتىپ الدى. بايعۇس قازاقتار ءوز جەرىنە يە بولۋدان ايرىلدى ءھام ايدالاعا، قۇمعا ىعىستىرىلدى.
جاڭا زاماندا اتىسسىز، سوعىسسىز، قان توكپەي بەيبىت جولمەن جەرىمىزدە حۇكىمەتى ءوز قولىندا ەل بولۋ ماقساتىندا، بارلىق ەلدەرمەن دوستىقتا بولۋ ءۇشىن جەكە قازاق ەلى رەسپۋبليكاسىن قۇرامىز.قازاق ەلى رەسپۋبليكاسىندا جوعارعى بيلىك جۇرگىزۋدى بۇكىل قازاق جانە باسقا ناسىلدەردىڭ وكىلدەرى داۋىس بەرۋ ارقىلى ىسكە اسىرادى. سايلاناتىندار ەلدىڭ ەڭ سۇيىكتى، ءبىلىمدى، ەل ءۇشىن جان بەرەتىن ادامدار.
ءوز الدىنا ەل بولۋدى كوزدەۋمەن دۇنيەدە ءوزىن-ءوزى بيلەگەن ناسىلدەر سياقتى جەكە ەل بولۋ ماقساتىندا ءھام ەلدى باقىتتى، تەڭدىك، بوستاندىق ومىرىنە جەتكىزۋ ءۇشىن وسى ۋستاۆتى كىرگىزەدى.
كىرىسپە ءسوز
قازاق ەلى كونە ۇلتتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلعان. جەكە ەل بولىپ ءومىر ءسۇردى، ەلىن، جەرىن قورعادى. ۇرپاق جالعاستىرۋدان جەتى ميلليونعا جەتتى. سانىمەن روسسيادا ءۇشىنشى ورىندا. «اقتابان شۇبىرىندى،القاكول سۇلاما» جىلداردا قالماقتاردىڭ كۇشتى ءھام كوپ اسكەرىنە اۋىزبىرلىك جوقتىعىنان قارسى تۇرا المادى. بىراق ءۇش ءجۇزدىڭ اقىلدى ۇلدارى ءبىر بايراقتىڭ استىنا جينالۋعا ۋادە بەرىپ، باس قوسىپ، قالماقتاردى كۇل-تالقان جاسادى.ءابىلحايىر حان اسىعىستىق جاساۋمەن كىشى ءجۇزدىڭ قازاقتارىن روسسياعا باعىنىشتى ەتتى. ورىس پاتشاسى جاسالعان شارتتى بۇزىپ، قازاق جەرىنە بەكىنىستەر ورناتتى،جاۋلاپ الۋدى كۇشتىلەدى،قارا شەكپەندىلەردى قاپتاتتى، قازاقتىڭ جەرىن، جەگەن نانىن، ىشكەن سۋىن تارتىپ الدى. بايعۇس قازاقتار ءوز جەرىنە يە بولۋدان ايرىلدى ءھام ايدالاعا، قۇمعا ىعىستىرىلدى.
جاڭا زاماندا اتىسسىز، سوعىسسىز، قان توكپەي بەيبىت جولمەن جەرىمىزدە حۇكىمەتى ءوز قولىندا ەل بولۋ ماقساتىندا، بارلىق ەلدەرمەن دوستىقتا بولۋ ءۇشىن جەكە قازاق ەلى رەسپۋبليكاسىن قۇرامىز.قازاق ەلى رەسپۋبليكاسىندا جوعارعى بيلىك جۇرگىزۋدى بۇكىل قازاق جانە باسقا ناسىلدەردىڭ وكىلدەرى داۋىس بەرۋ ارقىلى ىسكە اسىرادى. سايلاناتىندار ەلدىڭ ەڭ سۇيىكتى، ءبىلىمدى، ەل ءۇشىن جان بەرەتىن ادامدار.
ءوز الدىنا ەل بولۋدى كوزدەۋمەن دۇنيەدە ءوزىن-ءوزى بيلەگەن ناسىلدەر سياقتى جەكە ەل بولۋ ماقساتىندا ءھام ەلدى باقىتتى، تەڭدىك، بوستاندىق ومىرىنە جەتكىزۋ ءۇشىن وسى ۋستاۆتى كىرگىزەدى.
ءى. قازاق ەلى رەسپۋبليكاسىنىڭ جەكە بولۋى تۋراسىندا
1.قازاق ەلى حالىق بيلەيتىن ءھام قازاقي ەرەكشەلىتەرى بار ەل.
2.قازاق ەلىنىڭ جەكە تۋى بار.تۋ جاسىل، قىزىل ءھام سارى كولدەنەڭ جولاقتاردان جاسالادى.باسىنداعى بۇرىشتا اي ءھام جۇلدىزدىڭ سۋرەتى بار.جاسىل ءتۇس-ەلدىڭ يسلامعا بەرىلگەندىگىنىڭ بەلگىسى، قىزىل-ەل قورعاۋدا توگىلگەن قان، سارى-قازاقتىڭ كەڭ دالاسى، ەركىندىكتىڭ بەلگىسى.
3.بۇدان بىلاي قازاق ەلى روسسيامەن دوستاستىق، ياعني دومينيون دارەجەسىندەگى قارىم-قاتىناستا بولىپ تۇرادى.
4.قازاق ەلىندە ەڭ باسشى ورىنى-ۇلت ءماجىلىسى.وعان داۋىسپەن وتكەندەر قازاق ەلىنىڭ باسشىسى پرەزيدەنتتى ءتورت جىلعا سايلايدى.
5. ءبىر پرەزيدەنت ەكى رەتتەن اسىپ ەل بيلەۋگە حۇقى جوق;
6. پرەزيدەنت قازاق ەلىن مينيسترلەر ارقىلى باسقارادى. مينيسترلەردى پرەزيدەنت ءوزى تاڭدايدى، بىراق ۇلت ءماجىلىسى داۋىسپەن شەشەدى.
7. مينيسترلەر وزدەرى باسقارعان جۇمىستارىمەن پرەزيدەنتتىڭ ءھام ۇلت ءماجىلىسىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرىپ تۇرادى.
8. قازاق ەلى پرەزيدەنتىنىڭ ورىنباسارى - ۆيتسە-پرەزيدەنت. ول پرەزيدەنت جوق بولعاندا ورنىن باسادى، بار كەزدە ونىڭ ايتقانىمەن جۇمىس ىستەيدى.
9. قازاق جەرىندە بيلىك جۇرگىزۋ زاكون شىعاراتىن، ورىندايتىن ءھام سوت بولىپ تۇرادى. ءۇش بيلىك ءبىر-بىرىنە باعىنبايدى، باسسىزدىققا جول بەرمەۋدىڭ بەلگىسى بولىپ تۇرادى.
ءىى. ادام بالاسىنىڭ حۇقى تۋرالى
10. قازاق ەلىندە ادام بالاسىنىڭ ءبارى تەڭ حۇقىلى. دىنىنە، قانىنا، تەگىنە، ناسىلىنە قاراپ ادامدى قورلاۋعا جول جوق. ادام تەك زاكون ءھام قۇداي الدىندا جاۋاپ بەرەدى.
11. قازاق ەلىندە ادام بالالارى بوستاندىقتا، تەڭدىكتە ءھام باقىتتى ءومىر سۇرۋگە حۇقى بار.
12. قازاق ەلىندە ەر ادام مەن ايەل تەڭدى. قازاقي ەرەكشەلىكتەر ايەلدەردى قورلامايدى، ايەل كەلىسىمىمەن ىسكە اسادى.
13. قازاق ەلىندە ادام بالاسىنىڭ ەركىن سويلەۋگە، ۇيىم قۇرۋعا ءھام پارتيالارعا كىرۋىنە تيىم جوق.
14. ناسىلدەردى ءبىر-بىرىنە قارسى يتەرەتىن ۇيىمنىڭ، پارتيانىڭ، ادام بالاسىنىڭ ىستەرىنە تيىم سالىنادى. كىنالىلەر زاكونعا جاۋاپتى.
15. قازاق ەلىندە سوتتىڭ رۇقساتىنسىز ادام بالاسى ۇستالمايدى، اباقتىعا قامالمايدى. ۇستالعاندارعا سوت 24 ساعاتتا حۇكىم بەرۋى شارت، بولماسا قاماۋدان بوساتىلادى. زاكوندى بۇزۋمەن قاماعان سوت الدىندا سازايىن تارتادى.
16. قازاق ەلىندە ادام بالاسىنىڭ حات-حابارىن اشۋعا رۇقسات جوق. رۇقسات بەرۋ - سوتتىڭ موينىندا.
17. ادام بالاسىنىڭ مۇلىكتىڭ بارلىق تۇرىنە يە بولۋعا حۇقى بار. مۇلىككە يە بولۋ، پايدالانۋ ءھام بيلەۋدەن ادام بالاسىنا زيان بولماۋى شارت. مۇلىك حۇقىنان اۋىرۋ زاكونمەن، قۇنىن تولەۋ ارقىلى بولادى.
ءىىى. قازاق جەرى تۋراسىندا
18. قازاق جەرى ونىڭ مەنشىگىندە بولادى.
19. قازاق ەلىنىڭ جەرى ساۋداعا تۇسپەيدى، قۇداي ونى ادام بالاسىنا پايدالانۋ ءۇشىن جاراتتى.
20. جەردىڭ كەنى، ورمان، سۋى، كولى ءھام تاۋارلارى قازاق ەلىنىڭ يەسىندە. مال جايۋ، ەگىن ءوسىرۋ، جەردى وڭدەۋ ءھام جەردى پايدالى ءىس ماقساتىندا قازىناعا قايتارۋ حۇكمەت رۇقساتىمەن بولادى.
IV. سوت تۋراسىندا
21. سوت بيلىگى ءوز ەركىمەن ىسكە اسادى.
22. سوتتىڭ حۇكىمى زاكونعا ءھام سوت ەرەجەلەرىنە جۇگىنەدى.
23. سۋديالار داۋ شەشكەندە حۇكمەتكە ياكي ادام بالاسىنا باعىنباي، زاكون ءھام سوت ەرەجەلەرىنە سۇيەنىپ حۇكىم شىعارۋلارى شارت. سۋبيالارعا اسەر جاساعاندارعا سوتتىڭ حۇكىمى كەسىلەدى.
24. قازاق ەلىندەگى بار سۋديالار ۇلت ماجىلىسىندە ءومىر بويى سايلانادى. زاكوندى بۇزعان ءھام ورىنداماعان سۋديالار ورىندارىنان الىنادى.
25. ورنىنان الۋدى ادام بالاسىنىڭ ارىزى نەگىزىندە ءھام قازاق ەلى سوتىنىڭ پرەدسەداتەلىنىڭ حۇكىمىمەن ۇلت ماجىلىسىندە كوپ داۋىسپەن راستايدى. ولاي بولماسا سۋديا ءوز اتىنا قايتارىلادى.
26. سۋديالار قازاق ءتىلىن ءبىلۋى شارت. باسقا ناسىلدەردىڭ سوتتا ءوز تىلدەرىندە سويلەۋگە حۇقى بار.
27. پريستياجنىي سوتى اۋىر قىلمىستاردى شەشۋگە حۇقىلى. پريسياجنىي سانى 7 ادام.
28. سوت ورنىندا پارتيالار بولماۋى شارت. سۋديالار پارتياعا كىرۋ حۇقىنان ايىرىلادى. جاسىرىن مۇشە بولسا، ورنىنان الادى.
1912 جىلى جازىلعان تۇڭعىش قازاق
كونستيتۋتسياسىنان ءۇزىندى ساكەن
وزبەكۇلىنىڭ «بارلىبەك سىرتانوۆ»
اتتى ەڭبەگىنەن الىنىپ وتىر
بارلىبەك سىرتانوۆ تۇڭعىش رەت 1911 جىلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تاپسىرماسىمەن 1911 جىلى قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى دەگەن ەنبەك جازگان. ول كەزدە بارلىبەك سىرتانوۆ نەبارى 25 جاستا بولعان. پەتەربوردا وقىعان بارلىبەك سىرتانوۆ ءبىلىمدى زاڭگەر بولعان. ول 1914 جىلى قۇرت اۋرۋىنان كوز جۇمعان.
سۋرەتتەر stan.tv سايتىنان الىندى
