جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ پەن سايت اۆتورلارىنىڭ ءبىرى كامال ءابدىراحمان اراسىنداعى تاريحتاعى كەيبىر ماسەلەلەرگە قاتىستى وي الىسقان اڭگىمەلەرىن ءجىتى قاداعالاعان سەمەيدەگى وقىرماندارىمىزدىڭ ءبىرى داۋلەت تىلەۋبەرديەۆ ماقالا جولداپتى. وندا اۆتور كامال ءابدىراحماننىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە قاتىستى ويىن جازا كەلىپ، تاريحتاعى مۇنداي ماسەلەلەرگە تاريحشىلار تورەشى بولىپ، اقيقاتىن سولار ايتا دەگەن نيەتىن ءبىلدىرىپتى.

وقىرمان ماقالاسىن تولىق جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz

«اباي» پورتالىنداعى   قازاقتىڭ مايتالمان  قالامگەرى قابدەش ءجۇمادىلوۆ پەن كامال ءابدىراحمان اراسىنداعى  پىكىر تالاستى  وقىپ،  قولىما قالام  الدىم. كامال اعامىز: «1754 جىلى قابانباي باتىر شىعىستاعى قاي جەردى كەرەي مەن نايمانعا ءبولىپ بەرەدى؟ ارقادا تابجىلماي وتىر. وتكەندە سونى ءبىر دەرەك كەلدى. ءبىز ورىسقا قارسى شاققان باشقۇرتتىڭ سالاۋىتى مەن قاراساقالىن عانا ايتامىز. بىراق 1755 جىلى باتىرشا دەگەن باشقۇرت تا كوتەرىلىس جاساپ، اقىرى ول دا قازاقتى پانالاپتى. 1770 جىلى ورىستار ولاردى نۇرا بويىنداعى قابانباي باتىر اۋىلىنان تابادى. وسى جىلى اتا دۇنيەدەن ءوتتى ەمەس پە، ارقادا! قايداعى شىعىس؟» دەسە، ءبىر سوزىندە ن.اريستوۆ، ش.ءۋاليحانوۆ، م.تىنىشباەۆ، ن.مىڭجان، ق.حاليد سىندى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنگەنىن ايتادى...  

كامال ءابدىراحمان تىلگە تيەك  ەتىپ وتىرعان قۇربانعالي حاليدتىڭ ايتۋىنشا، تارباعاتايدىڭ كۇنگەيىنە قازاقتار 1760-1770 جىلدارى ارالىعىندا كوشىپ كەلگەن ەكەن. عالىم ءوزىنىڭ «تاۋاريح حامسا» كىتابىندا اياگوز وزەنىنىڭ بويىندا بولعان «قاندىجاپ» («مامىرسۋ») ءبىتىمىنىڭ قاي جىلى بولعاندىعىن ناقتى ايعاقتارمەن دالەلدەۋ ارقىلى، بۇگىندە داۋ تۋدىرىپ جۇرگەن كەيبىر تاريحي دەرەكتەردىڭ بەتىن  وتكەن عاسىردىڭ باسىندا  اشقان.  ق. حاليد ءوز ەڭبەگىندە:

«بۇل بىتىمگە حالىق «قاندىجاپ ءبىتىمى» دەپ ات بەرگەن، ويتكەنى قالماقتاردىڭ باستاپقى ويى ولگەن حانىنىڭ قۇنىن سۇراۋ ەكەن، كەيىن ونى ءبىرجولا كەشىرىپ، ولگەن حاننىڭ قانىن جابۋلى قالسىنعا كەلىسەدى. حاننىڭ ءوز اتى دا قاندىجاپ ەدى. وسى حاباردى بىزگە جەتكىزۋشىلەر وننان اسا ادام بولدى، ءبارىن ساناۋ ورىنسىز بولار. ءبىرى 60-تان اسقان ايباق سوقران بالاسى اتاسىنان ەستىگەنىن ماعان 1305 ھيجرا جىلى 2-ءشى جۇماديل – احير ايى، ياعني 1888 جىلى 2 فەۆرال كۇنى ايتىپ بەردى:

- اتامىز سوقراننىڭ جىلى يت، 92 جاسىندا جىلان جىلىندا دۇنيە سالدى. وسى ۇستىمىزدەگى دوڭىز جىلىندا ونىڭ قازا بولعانىنا 43 جىل تولادى. اتامىز مامىرسۋ ءبىتىمىن جاساعان جىلى ءتورت جاسار ەكەن. كەلەسى جازىندا داعان ديلي ء(تىلى بولۋى مۇمكىن) جەردە ونى سۇندەتكە وتىرعىزعان. ونىڭ كەلەر جازىندا، قويان جىلى اياگوز بويىنا كەلىپ، وسى كۇنگى قىستاۋىمىزدى بابامىز قونىسباي يەلەنگەن. بىزدەن ءبىر جىل بۇرىن قارجى (قاراشى) قىستاعان، ءبىتىم بولاتىن جىلدان بۇرىن قىزاي ەلى قىستاپتى. قازاقتا قىزايدان بۇرىن اياگوز ماڭىنا قونعان ەل جوق دەپ ايتۋشى ەدى»،- دەيدى.

وسى ايعاقتارعا سۇيەنسەك، ءبىتىم 1756-1957 جىلدارى جاسالىنعان.
ال مىنا ارادا ايتىلىپ وتىرعان بابامىز قونىسباي دەپ وتىرعان ادام بۇگىندە ءۇرجار اۋدانىنىڭ ەگىنسۋ اۋىلىن قونىستانىپ وتىرعان سەمىز نايمان ىشىندەگى الديار رۋىنىڭ (قىرقىمىلتىقتىڭ) ءتۇپ اتاسى. مەن دە سول اۋلەتتىڭ ءبىر  بالاسىمىن. ساناپ وتىرسام، ماعانعا دەيىن قونىسباي بابامىزدان بەرى ون اتا تولىپتى. سودان بەرى ءاربىر ۇرپاق اراسىن 25 جىلدان العاندا ەكى جارىم عاسىردان استام ۋاقىت وتكەن ەكەن. بىزدەن گورى سول تاريحي كەزەڭگە ء بىر تابان جاقىن بولعان   قۇربانعالي حاليدتىڭ دالەلمەن ايعاقتاعان مالىمەتتەرى   شىندىققا جاناساتىن سياقتى. جالپى،  «تاۋاريح حامسا» -  قۇندى تاريحي  دەرەكتەرگە  باي  ەڭبەك.

ال بەلگىلى تاريحشى - عالىم  امانتاي يسين فەيسبۋكتاعى جازباسىندا: «كامال ءابدىراحمان جاڭىلىس ايتىپ وتىر. 1755-1756 جىلعى باشقۇرت كوتەرىلىسىنىڭ ۇندەۋشىسى، ءميشار حالقىنان شىققان باتىرشا 1756 جىلى ۇستالىپ، كوپ ازاپ شەگىپ، 1762 جىلى بالتىق جاعالاۋىنداعى شليسسەلبۋرگ بەكىنىسىندە ولتىرىلەدى. ال، قازاقتاردىڭ جوڭعاردى تولىق توزدىرىپ تارباعاتايدى يەمدەنۋى - 1754-1755 جىلدار. ءمانجۋر-قىتايلار (تسين يمپەرياسى) جوڭعاريانى وككۋپاتسيالاعاندا ولار جوڭعاريا جەرىنىڭ تۇتاستاي قازاقتاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتپەۋىن كوزدەيدى. بۇعان قاتىستى دەرەكتەر 1989 جىلى جاريالانعان»،- دەيدى.

وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق تارباعاتايعا  XIX عاسىردىڭ باسىندا كەلدى دەگەن كامال اعامىزدىڭ پىكىرىنە ءوز ءۋاجىمىزدى  ۇسىنىپ وتىرمىز. كاكەڭ ءوز ويىن قۋاتتاۋ ءۇشىن وسى دەرەكتى ءجيى ايتىپ، ء جيى جازىپ ءجۇر.  الايدا، اقيقاتىن تاريحشىلار ايتسا، دۇرىس بولار ەدى.

 باس باتىردىڭ ارۋاعىن ارداقتاپ جۇرگەن كامال اعامىزدىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە قۇرمەتتەيمىز. وسى كىسىنىڭ باستاماسىمەن قابانباي بابامىزدى ناسيحاتتاۋدا ء بىرشاما  يگىلىكتى ىستەر  اتقارىلدى. اسىرەسە ەل وردامىزدىڭ   جانىنداعى دارابوز باتىردىڭ  كەسەنەسى ۇلتتىق رۋحىمىزدى  اسقاقتاتىپ،  بۇكىل قازاق بالاسى ءتاۋىپ ەتەتىن كيەلى ورىنعا اينالىپ وتىر.

داۋلەت تىلەۋبەرديەۆ

سەمەي قالاسى

abai.kz