مىنەكي، 5-6 ايدان كەيىن ءبىز بيىلعى «كوكتەمگى قاھارماندار» تۋرالى اڭگىمەگە قايتىپ ورالىپ وتىرمىز. ءيا، ولار تۋرالى كوپ جازىلدى، قازاقستاندىقتاردىڭ مۇندايعا بەي-جاي قاراي المايتىن بولىگى سول «قاھارمانداردىڭ» ارەكەتىن بەلسەندى تالقىلاعانى بەلگىلى. البەتتە، ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز جۇرت الدىنداعى  ۇران سوزدەرى مەن ۇندەۋلەرى الەۋمەتتىك جەلىلەردە حالىقتىڭ قىزبالىعى مەن وسەك-اياڭىن تۋعىزعان ماكس بوقاەۆ پەن تالعات ايان تۋرالى بولماق.

 م. بوقاەۆ پەن ت. ايان نە ءۇشىن قامالدى؟

ەستەرىڭىزدە بولسا، ماكس بوقاەۆ پەن تالعات ايان زاڭسىز ەرەۋىل جاساپ، الاڭعا قۇزىرلى ورگانداردىڭ رۇقساتىنسىز شىققاندارى ءۇشىن قاماۋعا الىندى. ال ولارعا تەرگەۋ ورگاندارى قانداي ايىپتار تاقتى؟ وسىنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋگە تىرىسىپ كورەيىك. اتاپ ايتارلىعى، ءاۋ باستان-اق، ياعني، 24-ءىنشى ءساۋىر كۇنى شەرۋ ۇيىمداستىرعان ساتتەن باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن كىمنىڭ ايتقان ءسوزى شىندىق، كىمنىڭ كىناسىز ەكەنىن، سونداي-اق ماكس بوقاەۆ پەن تالعات اياندى نە ءۇشىن قاماۋعا العانىن جانە ولارعا قانداي ايىپتار تاعىلعانىن ءتۇسىنۋ قيىن بولدى. الايدا ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە ءىستىڭ اق-قاراسى ايقىندالدى. قوعامنىڭ نازارىنا ىلىككەن قىلمىستىق ءىستىڭ «قارا داقتارى» جويىلدى. سەبەبى تەرگەۋ ورگاندارى كوپتومدىق قىلمىستىق ءىستى جيناپ، تياناقتى تەرگەۋ امالدارىن جۇرگىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىز كوبىنەسە ءوز ەلىنە دەگەن ادال نيەت، پاتريوتيزم مەن سۇيسپەنشىلىكتىڭ ارعى جاعىندا تەرىس پيعىل مەن جەكە باستىڭ پايداكۇنەمدىك مۇددەسىن كوزدەۋشىلىكتىڭ جاتقانىنا كوز جەتكىزدىك. جانە مۇنداي مۇددەنىڭ جۇرت الدىنداعى ۇرانسوزدەرمەن ەشقانداي بايلانىسى جوقتىعىن بىلدىك.

«اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە...»

 ەندى وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن، بارلىق وقيعالاردى رەت-رەتىمەن باياندايىق. بيىلعى كوكتەمدە جەر رەفورماسى بويىنشا زاڭناماعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر ءبىزدىڭ قوعامدا قىزۋ تالقىلاندى. جەكە باسىنىڭ قوعامداعى تانىمالدىعىن ارتتىرۋدى ويلاعان ماكس پەن پايداكۇنەمدىك پيعىلدى كوزدەگەن تالعات «تەمىردى قىزعان كەزدە سوعىپ»، وسى ء«ساتتى» وڭتايلى پايدالاندى. ولار جالعان اقپارات تاراتۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ جاريالانىمدارىندا جەر زاڭناماسىنا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەردى وتىرىك ءتۇسىندىردى. «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» دەمەي مە، سونىڭ ناتيجەسىندە «اتتارىن شىعاردى». قازىرگى كەزدە ولاردىڭ ەسىمدەرىن بۇكىل ەل بىلەدى. بىراق ءار نارسەنى دۇرىس ويلايتىن ادامعا مۇنداي «تانىمالدىلىقتىڭ» قاجەتى نە؟ ايتارلىعى، بۇرىن ەسىمدەرىن ەشكىم بىلمەگەن ەكى ادامنىڭ مورالدىق، ماتەريالدىق قولداۋسىز اتىراۋ وبلىسى حالقىنىڭ كوپ بولىگىنىڭ باسىن قاتىرۋعا امال جاسادى دەگەنگە كۇمانىمىز كوپ.

زاڭدى بۇزعان «بەلسەندىلەر» ديالوگقا كونبەدى

جوعارىداعىعا قوساتىنىمىز، تەرگەۋ ماتەريالدارىنان بەلگىلى بولعانداي، م. بوقاەۆ پەن ت. ايان جەكە باسىنىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، حالىققا «قازاقستان ۇكىمەتى قىتايعا 1 ملن. گەكتار اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن جالعا بەرەدى» دەگەن جالعان اقپارات تاراتقان. البەتتە، مۇنداي مالىمدەمەلەر جۇرتتىڭ تولقۋى مەن نارازىلىعىن تۋعىزعانى بارىمىزگە بەلگىلى. اتىراۋلىق «بەلسەندىلەرگە» كەرەگى دە وسى ەدى. سەبەبى ولار تەرگەۋ بارىسىندا انىقتالعانداي، ەلدەگى قوعامدىق-ساياسي احۋالدى شيەلەنىستىرۋگە باعىتتالعان جاپپاي نارازىلىق اكتسيالارىن جوسپارلاعان شىمكەنتتىك كاسىپكەر توقتار تولەشوۆتەن العان قوماقتى قاراجاتتى ىسكە جاراتتى. اتاپ ايتقاندا، ولار اتىراۋ قالاسىنداعى ماحامبەت پەن يساتاي اتىنداعى الاڭدا (بۇل جەردە بۇقارالىق ءىس-شارالار وتكىزۋ قاراستىرىلماعان) شەرۋ وتكىزۋگە اكىمدىكتىڭ رۇقسات بەرمەگەنىنە قاراماستان، زاڭسىز شەرۋ وتكىزۋگە ۇندەدى. مۇنداي شەرۋلەردى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق اۋماعىندا وتكىزبەكشى بولدى. سايىپ كەلگەندە، م. بوقاەۆ پەن ت. ايان وزدەرىنىڭ ءىس-قيمىلى ارقىلى حالىقتىڭ بيلىك ورگاندارىنا دەگەن جاعىمسىز كوزقاراسىن، قىتاي ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنە دەگەن جاۋلىقتى قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلدى.

ءىس ناسىرعا شابا باستاعان كەزدە مەملەكەتتىك ورگاندار «قوعام بەلسەندىلەرىمەن» ديالوگ ورناتۋعا تىرىستى. بەيبىت شەرۋدى رۇقسات بەرىلگەن جەردە ۇيىمداستىرۋعا جانە جەر كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋعا ۇسىنىس جاسادى. الايدا «بەلسەندىلەر» بۇعان قۇلاق اسپادى. ولار كەرىسىنشە، پاتريوتيزم سەزىمىن جەكە باسىنىڭ مۇددەسىنە پايدالانىپ، حالىقتى 21-ءىنشى مامىر كۇنى شەرۋگە شىعۋعا ۇندەدى. وسىلايشا، ولار قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋعا شىنايى قاۋىپ ءتوندىرىپ، ازاماتتاردىڭ، قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىنە زيان كەلتىردى.

ءىستىڭ سوڭى...

بۇل ءىستىڭ سوڭى نەمەن تىنعانى ءمالىم. اسىرە بەلسەندىلەر قاماۋعا الىندى. قىلمىستىق ءىستىڭ بارلىق فيگۋرانتتارى انىقتالدى. ال ماكس بوقاەۆ پەن تالعات ايانعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىندە قاراستىرىلعان بىرقاتار قىلمىستارى بويىنشا ايىپتار تاعىلۋدا. اتاپ ايتقاندا، «الەۋمەتتىك، ۇلتتىق الاۋىزدىقتى قوزدىرۋعا باعىتتالعان قاساقانا ءىس-ارەكەتتەر جاساۋ، ۇلتتىق ار-نامىس پەن ابىرويعا ءتىل تيگىزۋ»، «قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزۋعا جانە ازاماتتاردىڭ نەمەسە ۇيىمداردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىنە نەمەسە زاڭمەن قورعالاتىن قوعام مەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە قاۋىپ توندىرەتىن بەلگىلى جالعان اقپاراتتى تاراتۋ»، «ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىنە نەمەسە زاڭمەن قورعالاتىن قوعام مەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە ايتارلىقتاي زيان كەلتىرگەن زاڭسىز شەرۋلەردى ۇيمداستىرۋ، وتكىزۋ جانە وعان قاتىسۋ» دەگەن باپتار بويىنشا ايىپتار تاعىلدى.

ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن ازاماتى زاڭدى بۇزسا، سول زاڭنىڭ الدىندا بارلىق شىعاتىن ناتيجەلەرىنە سايكەس جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى. ماكس بوقاەۆ پەن تالعات ايان 24-ءىنشى ساۋىردە زاڭدى بۇزىپ، قاماۋعا الىندى. ولاردىڭ جازىقتى ەكەنى دالەلدەنۋى ءۇشىن، تەرگەۋ امالدارى جان-جاقتى ءارى دۇرىس جۇرگىزىلدى. مىنەكي، ەندى تەرگەۋ اياقتالىپ، سوت قىلمىستىق ءىستى قاراۋدى باستايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سوت ءوزىنىڭ ۇكىمىن شىعارادى.

كەمەل تورتاەۆ

Abai.kz