اياگوز ولكەسىنەن اقتانبەردى، قابانبايلار باستاعان قولباسى باتىرلار توبى دا، اقىندىق – شەشەندىكتەرىمەن تانىلعان قۋ داۋىستى قۇتتىباي بي، باتىر ءارى بي بورانباي، اقتايلاقتاي بيلەر لەگى دە كوپتەپ شىعىپ، حالىقتىڭ شەكسىز ىقىلاسىنا بولەنگەندىكتەن، وسىنداي ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ تاندەرى ولسە دە، رۋحتارىن ەلىمىزبەن بىرگە ماڭگى جاسايتىنداي قىلىپ، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى بۇكىل ەل بولىپ ۇلىقتاپ كەلەدى. وسەتىن، داميتىن ۇلت وتكەن تاريحىنىڭ اششى – كەلەڭسىز تۇستارىنان ساباق السا، وسپەيتىن حالىق تەك قارىن قامىن  ويلاۋدان اسپاي، بايىعان ۇستىنە بايۋدى عانا ويلاپ، ەل قورعاعان ەرلەرىن ەسكە المايدى.

وسى ايتىلعان باتىرلارمەن، بيلەرمەن تەڭ دارەجەلەس بولسا دا، بۇكىل ۇرپاقتارى وسى اياگوز ءوڭىرىن اتا – مەكەن ساناپ، قونىس قىلسا دا، كەيبىر تاريحي كىتاپتاردا ازداپ جازىلعانى بولماسا، ۇلىقتالماق تۇرماق ايتىلماي جاتقان ەرەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى  قاز داۋىستى قازىبەك، تولە بيلەردىڭ ۇسىنۋىمەن ابىلاي حاننان  سان مىڭ قولدان اقىلى، قايراتى، مەرگەندىگى وزىق – دارا شىققانى ءۇشىن «اداق» دەگەن اتاق العان - ەر ەسپەنبەت باتىر. باتىر تۋرالى تەك اڭىز-اڭگىمەلەردەن عانا ەمەس، زامانداستارى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ ء«تۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىندا ايتىلعان جانە اياگوز وڭىرىندە كوپ ءومىرىن وتكىزگەن تاريحشى قۇربانعالي ءحاليدتىڭ «تاۋاريح حامسا» دەگەن ەڭبەگىندە: «ابىلاي حاننىڭ داۋىرىندە باتىر ءارى اسكەر باسى بولىپ كەلگەن ادامدار – قارا كەرەي قابانباي باتىر، اقتانبەردى باتىر، ەر ەسپەنبەت باتىر، كەرەي جانىبەك باتىر، بۋرا اقبانتاي باتىر، قانجىعالى بوگەنباي باتىر، باسەنتيىن مالايسارى باتىر تاعى باسقالار... » دەپ  باعا بەرگەندىگىن وقىپ بىلدىك. حاننىڭ كەڭەسشىسى ءارى   جورىق جىرشىسى بۇحار جىراۋ: «اسىلدان شىققان ەسپەنبەت، قالماقتىڭ جولىن كەسكەن كوپ!» دەپ  80 كۇنگە سوزىلعان شورعا سوعىسىندا ەرەكشە ريزاشىلىق بىلدىرگەن. سەمەي وبلىسى اقسۋات اۋدانىنىڭ جەرىندە تۋىپ وسكەن كارىباي تاڭاتارۇلى دا ەر ەسپەنبەتتى شابىتتانا جىرلاسا، ەشكىمدى اسىرا ماقتاماق تۇرماق، «وزىمە ءوزىم جاقپادىم، ەندى قايدا سىيا الدىم؟» دەگەن دۋلات باباتايۇلى «ەسپەنبەت» داستانىندا:

 ەر ەسپەنبەت كەشەگى،

ەرەكشە ەر دەسەدى.

ءتىل بىتكەننىڭ شەشەنى،

توپتا بەرمەس ەسەنى.

ۇلگى ايتسا – كوشەلى،

جاۋعا شاپسا – كوسەمى،  دەپ بەينەلەي - سۋرەتتەگەن. وسى ەر ەسپەنبەتتىڭ بالالىق شاعى - قازاق ەلىن السىرەتىپ، جەرىن باسىپ الۋ ءۇشىن ورىس پەن قىتايدىڭ اككى ساياساتكەرلەرى سول زاماندا كەڭ ساحارادا قۇتىرىنعان داۋىلداي بولعان جوڭعار-قالماقتاردى زەڭبىرەكتەرمەن، مىلتىقتارمەن، وق-دارىمەن قامتاماسىز ەتىپ ءبىزدىڭ ەلگە ايداپ سالعان زامانعا تاپ كەلدى. سۇراپىل سوعىستىڭ كەسىرىنەن اكە-شەشەسىنەن 7 جاسىندا ايىرىلىپ جەتىم  قالعان ەسپەنبەتتىڭ تۋعان-ولگەن جىلدارى بەلگىسىز بولۋمەن بىرگە، ەل اۋزىندا تۋعان جەرى اياگوز ءوڭىرى دەگەنمەن، تاريحي دەرەكتەردە  ءبىر-بىرىنە قاراما قايشى. كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردە نايمان ەلى، ونىڭ ىشىندە قارا كەرەيلەر 18 – عاسىردىڭ باسىندا سىر بويىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەنىن ايتادى. 1718 – جىلى اياگوز وزەنىنىڭ باس جاعىندا قازاق-قالماق اسكەرلەرىنىڭ سوعىسىنان كەيىن، شەيىت كەتكەن ساربازدارىن جەرلەپ جۇرگەن قۋ داۋىستى قۇتتىباي بيگە جولىققان ساياحاتشى، فرانتسۋز گەوگرافىنا وسى بي، سوعىستىڭ  باس كەزىندە قازاقتار باسىم بولعانىمەن، حان – سۇلتانداردىڭ الا-اۋىزدىعىنان جەڭىلىس تاپقاندىقتارىن ءوز اۋزىمەن بايانداپ بەرگەنى حاتقا ءتۇسىپ بۇگىنگە جەتتى. وسى دەرەككە قاراعاندا ەسپەنبەت ومىرگە كەلگەن جىلداردا سىبان رۋى اياگوز ءوڭىرىن قونىس قىلدى ما ەكەن؟ تاريحتى وتە كوپ بىلەتىن اياداي اياگوزدەن 1 گازەت، 2 جۋرنال شىعارىپ وتىرعان باقىتومىر اعا شالعىنبايدىڭ ايتۋىنشا ەسپەنبەت بەس سىباننىڭ ءبىرى، سارىكوبەكتەن تارايتىن سارىنىڭ ۇلى، اتالاس تۋىسى 1675 – جىلى تۋعان اقتانبەردىدەن 38-40 جاس كىشى. وسى دەرەككە قاراعاندا بۇل كىسى 1713 – 1715 – جىلداردا ومىرگە كەلگەن. ولكەتانۋشى،  ادەبي زەرتتەۋشى، عابيت زۇلحاروۆتىڭ ايتۋىنشا ەسپەنبەت تاشكەن جاقتا مايداندا شەيىت بولىپ، كوپ جاساماعان، مولاسى دا سول جاقتا. ال، تاعى بىرەۋلەر باتىردىڭ بەيىتى  تالدىقورعان وڭىرىندە دەيدى. بابالار تاريحىنا قۇرمەتپەن قارايتىن ءارى كوپ بىلەتىن، زاتى ايەل بولسا دا قۇيما قۇلاق شەجىرە  دەۋگە تۇرارلىق، ەسپەنبەتتىڭ بەل ۇرپاعى ماعاۋيا قىزى باقىت اپاي ۇلى اتاسى ەسپەنبەتتىڭ  49  جاس قانا جاساعانىنا – مۇشەل جاسىندا قايتىس بولعانىنا كەلىسسە دە، تاشكەن جاقتا مايداندا ءولدى دەگەنگە كەلىسپەيدى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا ناعاشىسى بەرگەن اق بورتە اتىنىڭ بار بولۋى دا باتىردىڭ ەرتە قايتىس بولعانىن بىلدىرەدى. «ولە – ولگەنشە ەل بولدى، ەسپەنبەتتىڭ ارمانى. وزىمەن بىرگە جاسادى، استىنداعى تارلانى» دەپ دۋلات باباتايۇلى  ونىڭ ءومىرىن باسقالاردان جاقسى بىلگەن سوڭ ايتادى. ولاي بولاتىنى، باباتايدىڭ اكەسى ەسكەلدىمەن ەسپەنبەت اعايىندى. نە بولسا دا، وسى ەسەپپەن كەلگەندە  ەسپەنبەت باتىر جۇرەگى تاس،  جاۋىز قالماقتى تۇبەگەيلى تىزە بۇكتىرگەننەن كەيىن دۇنيەدەن وتكەن. تۇلعانىڭ جەكە ومىرىندەگى كەيبىر ءجايتتار تۇلعالىق قاسيەتىن تولىقتىرا تۇسەتىندىكتەن، باتىردىڭ ومىرىندەگى قۇپيالاردى دا ايتا كەتەيىك. جەتىسۋ وڭىرىنەن قىز ايتتىرىپ، سانىمەن ۇزاتىپ الىپ شىققان  قالىڭدىعىنىڭ پاكتىگى بولماي قالعاندىقتان، ەشكىمگە كونبەي، كوشتى توقتاتىپ تاستاعان ەسپەنبەت: ساعان زورلىق جاساعان جىگىتتىڭ ەسىمىن ايت. مەن ونى ولتىرەم! ايتپاساڭ سەنى ولتىرەمىن، - دەپ قىسادى. ماڭايداعى ەلدەر دە بۇل اڭگىمەنى ەستىپ، اقىرىندا زورلىق كورسەتكەن جىگىتتىڭ بوي جەتكەن قارىنداسى كەلىپ: اعامدى ولتىرمەڭىز. ونىڭ بوداۋىنا مەن سىزگە قالىڭ مالسىز تيەمىن، - دەپ ەسپەنبەتكە ءتيىپتى. بۇل ەكى ايەل ءوز ارا تاتۋ بولىپتى. 40  جاس شاماسىندا ەسپەنبەت عاشىق بولىپ تاعى دا جەتىسۋ وڭىرىنەن توقالدىققا جاس قىز الادى. ءبىراز جىلداردان كەيىن ۇلكەن ەكى ايەل ەسپەنبەت جاس توقالعا كوڭىلىن كوپ بولەتىندىكتەن كۇندەس بولىپ، ەكى قاباتتىعىندا، جاس بالالارىنىڭ بار ەكەندىگىن دە وبالسىنباي باتىر جورىققا كەتكەندە شي تارتامىز دەپ الدايدى. جاس توقال اتقا مىنبەكشى بولىپ، تارالعىعا اياعىن سالعاندا ۇلكەن ەكى ايەل اساۋ اتتى ۇركىتىپ، اتقا سۇيرەپ ولتىرەدى. باتىر كەلگەندە ەلدەن ادەيىلەپ ولتىرگەنىن ەستىپ، ەكى ايەلىنە ولتىرەمىن دەپ پىشاق الا جۇگىرەدى. قايراتتى، ءارى اقىلدى باتىر بالا-شاعاسىن ويلاپ، ءوزىن ۇستاپ ۇلكەن ەكى ايەلىنە تيىسپەيدى. بىراق، توقالىن قاتتى سۇيگەندىكتەن، جۇبىنان ايىرىلعان اققۋداي بولعان ەر ەسپەنبەتتە كوپ ۇزاماي، قۇسالىقتان قايتىس بولادى.  نايمان رۋىنىڭ جەرىنىڭ شەكاراسىن حان ابىلايدى ارقا تۇتقان، ءارى جان سانى كوپ ارعىن رۋلارىنىڭ جەرىنەن بولۋدە ەر جۇرەكتىك كورسەتىپ، ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن بي ءارى باتىر بورانباي ەسپەنبەتتىڭ ۇرپاقتارىنا اقشاۋلىنىڭ باۋىرىنان جانە اقشاتاۋ ماڭىنان جەر بەرگەن. دانا ءبيدىڭ ءبىر اتانىڭ ۇلدارىنا ەكى جەردەن جەر بەرۋى – وتە قاتتى كۇندەس بولعان بايبىشە - توقالداردان تۋعان بالالاردىڭ ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسىپ كەتپەسىن دەگەن ويىنان بولسا كەرەك. 1757 – جىلدارى جوڭعار قاقپاسىندا قالماقتاردى اقىرعى تالقانداعان ايقاسقا ەر ەسپەنبەتتىڭ قاتىسقانى تۋرالى، بۇدان ەلىنە امان – ەسەن، مول ولجامەن ورالعانى تۋرالى دەرەكتەر وتە كوپ. ال، وسىدان كەيىنگى باسقاداي سوعىستاردا ەسپەنبەتتىڭ ەسىمى اتالمايدى. 1769 – جىلى قولباسى قابانباي باتىر قىرعىزعا جورىققا اتتاناردا جينالعان كوپتەگەن باتىرلاردىڭ اتى اتالسا دا، ەر ەسپەنبەت باتىردىڭ اتى داستان، جىرلاردا اتالماعانىنا قاراعاندا ەسپەنبەتتىڭ بۇل كەزدە دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەنى انىق. 1723 – جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىدا»  شەگىنىپ، اقمولا ايماعىندا  كەمىندە  50 جىلداي قونىستانعان نايمان رۋىنىڭ جۇرتتارى مەن مولالارى ارقادا جەتەرلىك. التاي، تارباعاتاي ايماعىنداعى اتا قونىسقا قايتا كوشكەندە نايمان كۇدەرى اقىن: 

 بابام ءوسىپ ونگەن جەر،

 ارۋاعىمدى كومگەن جەر.

 قايران ەسىل – نۇرامىز.

 قايدا بارىپ سيامىز؟..

 جەلەپ – جەبەپ جۇرە كور

 ارقادا جاتقان ارۋاق، - دەپ قاراوتكەل وڭىرىنەن قيماي قوشتاسقان.   بۇگىنگى استانامىز تۇرعان جەر سول زاماندا قىرجى رۋىنىڭ قىدىر قونعان بايى «كەشۋدىڭ قاراوتكەلى» اتالىپ، سول اتاۋ بۇگىنگە جەتكەن. مىسالى، «قابانباي قىستاۋلىعى» ەرەيمەن تاۋ اۋدانىنداعى «اجى»، «شاعالاق اۋىلى»، «جانبولات اۋىلى»، «ورازاق اۋىلى» (توقپاق), «شۇنەت اۋىلى»، «جولىمبەت ستانساسى»، نايمان ەسپەنبەت باتىردىڭ زيراتى، ۇلكەن نايمان قورىعى، كىشى نايمان قورىعى، باسقا رۋلاردى ايتپاعاندا بەس بايىس رۋىنا قاتىستى جەر اتتارى جەتەرلىك. قاراعاندى وڭىرىندەگى «قارا مۇرىن» اتتى جەر اتاۋى «اقتابان شۇبىرىندى» زامانىنان دەرەكتەر بەرەدى، ءارى بۇل اتاۋ قازاق رۋلارىنىڭ شىعۋ تەگىنىڭ تىم ارىدان (نايماننىڭ مۇرىن رۋىنىڭ اتاۋى قارا مۋرەن، شارا مۋرەن وزەندەرىنىڭ بويىنان شىڭعىس قاعان اسكەرىمەن بەرگە كەلگەنىنە بايلانىستى قويىلعان.) باستالاتىنىن دا بىلدىرەدى. قورعالجىننىڭ وڭتۇستىگىندە، نۇرا وزەنىنىڭ ساعالىق القابىندا ەسپەنبەت كولى دەگەن كول دە بار. وسىعان قاراعاندا، ەر ەسپەنبەت باتىردىڭ زيراتى اقمولا ايماعىندا بولۋى دا مۇمكىن. اقشاتاۋ تۋماسى ءارى تاريح-شەجىرەدەن مول حابارى بار قاجىعۇلوۆ قايىرتاي اقساقال: باباتايۇلى دۋلات جىراۋدىڭ زيراتىن كورسەتكەن ءارى ەل ىشىندە وسىنى بىلەتىن جالعىز عانا كىسى، ءوزى ۇزاق جاساعان، دۋلاتتاردىڭ ۇرپاعى اسقار قىزى ءشاربانۋ اجەمىز، ەر ەسپەنبەتتىڭ زيراتى دۋلاتتىڭ زيراتىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى بيىك تاۋدىڭ باۋىرىندا ەكەنىن سەنىمدى تۇردە ايتقان، - دەيدى. ارعى جاعىندا اقيقات جاتاتىن ءبىر اڭگىمەدە، اقشاتاۋ ەلىنىڭ ءبىر جاس جىگىتى وسىدان  100 جىلداي ۋاقىت بۇرىن ءدال وسى جەردە قوي باعىپ ءجۇرىپ ۇيىقتاپ كەتەدى. تۇسىنە اتقا ءمىنىپ، ساۋىت كيگەن باتىر كىرىپ: «مەن، ەسپەنبەت باتىرمىن! زيراتىمدى نەگە مالىڭا تاپتاتاسىڭ؟»، دەيدى. شوشىپ ويانىپ قاراسا قويى قالىڭ قاراعاننىڭ ىشىندەگى قورىم مولالاردىڭ ىشىندە جايىلىپ جۇرگەنىن كورىپتى. بولعان وقيعانى ەلدەرگە ايتسا، اۋىلىنداعى ۇلكەن ادامداردىڭ ءبىرى – «ايان بەرگەن ءتۇس ەكەن. ەر ەسپەنبەت بابامىزدىڭ زيراتى سول جەر»، دەيدى. باتىرعا تارتىپ تۋعان ۇرپاقتارى كۇيبەڭ تىرلىكتى ءبىر ءسات ىسىرىپ، كونەنىڭ كوزىن كورگەندەردىڭ بارىندا ءارى تاريحي زەرتتەۋلەرگە سۇيەنىپ اتالارىنىڭ قاي جەردە جانى جاي تاپقانىن ناقتىلاي جاتار. «تالپىنىپ سالدىم ەگىندى، ءىشسىن دەپ اركىم تەگىندى» دەپ قاراقول وزەنىنەن توعان الىپ ەگىن سالعان اقتانبەردى جىراۋمەن بىرگە ەسپەنبەت تە توعان شىعارىپتى دەپ  كەيبىر ۇرپاقتارى اڭگىمەلەيدى. توعان شىعارىپ ءجۇرىپ اقتانبەردى كوتەرگەن تاس تاسكەسكەن ماڭىندا ەكەن دەسە، ەسپەنبەت كوتەرگەن تاس مىڭبۇلاق اۋىلىنىڭ 1- بولىمشەسى «اقشاۋلىدە» بولعانىن كوزىمىزبەن كوردىك. كەيىننەن تراكتورمەن سۇيرەپ اۋىل شەتىنە اپارىپ تاستادى، - دەپ ايتادى ەسپەنبەتتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولاتىن ومارعازى اقساقال مەن باسقادا كونە كوز قاريالار. سوندا، تاسكەسكەننەن كوتەرگەن اۋىر تاستى «اقشاۋلىگە» بۇگىنگىدەي تەحنيكا جوق ول زاماندا قالاي اكەلەدى؟ اقتانبەردىمەن بىرگە ەگىن سالۋعا بۇل باتىردىڭ ءومىرى دە جەتپەگەن. بىراق تا، ومارعازى اتانىڭ سوزىندە ءبىر شىندىقتىڭ  بارى انىق. سەبەبى، 1755 – جىلداردا قالماقتارعا كۇيرەتە سوققى بەرىپ، شەشۋشى شايقاس وتكەندىكتەن قىلىشتارعا تۋرالىپ، نايزالارعا تۇيرەلىپ ولگەن قاشقان قالماقتاردىڭ دەنەلەرىنەن  نەشە كۇن قان  ساسىپ جاتقاندىقتان مايدان دالاسى - «نارىن» اتالعان  جەر اقشاۋلى تاۋىنىڭ ماڭايىندا عانا. وسى تاريحي وقيعانىڭ ىشىندە بولعان بۇقار جىراۋ:

   اسۋ سالعان تاس بۇزىپ،

  تارباعاتاي بەلىنەن.

  قول قوندىرعان قوس تىگىپ،

  بورلى دەگەن كولىنەن.

  قالماقتى شاپقان شۋلاتىپ،

  اقشاۋلىنىڭ ورىنەن.

  قونىس قىلعان نايمانعا،

  ءبارىن قۋىپ جەرىنەن، - دەگەن تولعاۋى مەن وسى شەشۋشى شايقاستى  نەگىزگە الساق ەر ەسپەنبەتتىڭ وسى سوعىسقا باستان اياق قاتىسىپ، تابيعاتى تاماشا اقشاۋلىدە نەشە كۇن ات تىنىقتىرىپ، دەم الىپ، سول تاستى كوتەرگەنىنە ەش كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.              

اكەسى دوسىم مەن اناسىنان ەرتە ايىرىلعان   ەسپەنبەت جەتى جاسىنان ناعاشى جۇرتىنىڭ قولىندا وسەدى. ناعاشى اتاسى ەر قوساي دا وتانىن قورعاۋدا اسقان ەرلىكتەر كورسەتكەن   باتىردىڭ ءوزى ەدى. جيەنىنىڭ زەيىندىلىگىن، وجەتتىگىن، قاس باتىرعا ءتان تۇلعاسىن جازباي تانىعان ناعاشىسى ەرەكشە قامقورلىق كورسەتۋمەن بىرگە، ەلىمىزدىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىن كوكەيىنە قۇيىپ، سوعىس ونەرىنىڭ الۋان ءتۇرلى قىر-سىرىنا دا باۋليدى. ناعاشىلارىنىڭ قولىندا تارشىلىق كورمەي، ەركىن وسسە دە 13-14 جاسقا كەلگەنىندە كەيبىرەۋلەردىڭ قالجىڭداپ بولسا دا «سىبان بالا» دەگەنىن ەستىپ، تۋعان ەلى مەن جەرى ەسىنە ءتۇسىپ، جابىعىپ، تۇنەرىپ، جاۋاپ قاتپاي قالاتىن ساتتەرى ءجيى بولادى.

ءوز جۇرتىنا دەگەن ساعىنىشى ۇدەگەننىڭ ۇستىنە، الدىنا ءتۇرلى ارمان-ماقسات قويعان تالاپتى جاستىڭ ىشتەن تىنىپ جۇرگەنىن سەزگەن ەر قوساي: «نەگە جابىعىپ ءجۇرسىڭ؟ تاڭداعان سۇلۋىڭدى اپەرەيىن. قالاعانىڭدى تۇگەل جاسايىن.» دەگەنىندە ەسپەنبەت: سۇلۋدىڭ دا، باسقانىڭ دا قاجەتى جوق. جان اتا، ءوز ەلىم مەن تۋعان جەرىمدى كوكسەدىم، - دەگەندە قارت باتىر: مالىم مەن دۇنيەمنەن كەرەگىڭشە ەنشىڭدى ال. قولىڭدى تارتپايمىن، - دەگەنىندە ەسپەنبەت: ءوزىم تاڭداعان اق بورتە تاي مەن باتاڭىزدان باسقا ەشتەڭە المايمىن، – دەيدى. دۇنيە مەن مالعا قىزىقپاي، نامىستى جوعارى قويعان جيەنىنە ريزا بولعان ەر قوساي بار ىقىلاسىمەن اق باتاسىن بەرىپ، كۇندەستىك تە، مىندەستىك تە، دوستا، جاۋ دا ءوز ەلىڭنەن بولادى. باق تا سول ەلىڭنەن قونادى، - دەپ بار اقىلدارىن  ايتىپ، تىلەگىن تىلەپ ناعاشى جۇرتى ەر قارۋى بەس قارۋىن، ساۋىت-سايمانىن ساي قىلىپ ەسپەنبەتتى ءوز جۇرتىنا شىعارىپ سالىپ، قالا بەرەدى. اقتانبەردى جىراۋ، قۋ قۇتتىباي بي، بوتاقارا باتىرلار ەسپەنبەتتى قۋانا قارسى السا، كەكەپ – مىنەپ سويلەۋشىلەر دە ەل ىشىنەن كەزدەستى. وسەكتەر مەن كۇنشىل سوزدەر جاس جىگىتتىڭ قۇلاعىنا دا  كىرمەدى. ناعاشىسىنان ءمىنىپ كەلگەن اق بورتە بەستى شىققان جىلى سەمىز نايمان ەلىندەگى ۇلى ءدۇبىر استا الامان بايگەدەن وق بويى وزىپ كەلدى. وركەشى سولقىلداعان  ءجۇز تايلاقتى جۇلدەگە العان بەتتە ماعان اتاعى دا جەتەدى دەپ، بەس سىباننىڭ ۇرپاقتارىنا تۇگەل تاراتىپ بەردى! كەلەر جىلى نايماننىڭ تۋ باسشىسى قابانبايدىڭ جار سالۋىمەن قالماققا قارسى اتتانعان قولعا قوسىلادى. ەكى جاقتىڭ اسكەرى كەزدەسىپ، ەجەلگى دالا داستۇرىمەن جەكپە-جەك باستالىپ، دەنەسى شويىننان قۇيىلعانداي، 50 جاستاعى قارا قاسقا ات مىنگەن ەڭگەزەردەي قالماق باتىرى قازاقتىڭ 8 باتىرىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن ولتىرەدى. ول زاماندا ناعىز باتىرلىق، ەرلىك تەك وسىنداي جەكپە-جەكتە عانا تانىلىپ، جەڭگەن باتىردىڭ مىقتىلىعىن ءوز ەلى تۇرماق جاۋلارى دا مويىندايتىن. بۇنىڭ ايلاسىن اقتانبەردىدەن باسقا تاپپاس، دەگەن ءسوز شىققاندا جەكپە-جەككە شىققالى جاتقان قارت باتىرعا ەسپەنبەت: ءسىز ءۇشىن مەن بارايىن، دەپ  باتاسىن الىپ ەلەۋرەگەن قالماق باتىرىمەن جەكپە-جەككە شىعىپ، ءولتىرىپ باسىن قانجىعاسىنا بايلاپ، اتىن جەتەكتەپ كەلگەن جاس باتىرلارىن كورگەن قازاق قولىنىڭ ارۋاعى تاسىپ، قالماق اسكەرىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، ىرعىن ولجاعا باتىسادى.

  ەسپەنبەتتەي ەر ۇلىن،

 ەلى سوندا تانىعان.

 بەت بۇرىپ تىزگىن تارتقان جوق،

جاۋدىڭ مىڭ مەن سانىنان، - دەپ جىرلاعانداي حالىققا العاش وسىلاي تانىلسا، 

ەل تۇلعاسىن ۇستاعان،

ءتۇزۋ جولدى نۇسقاعان،

بايقاراداي بي قايدا؟

كەسىلمەلى كەڭ قولتىق

ەدىگەدەي باي قايدا؟                      

مايداندى جەردە توپ جارعان،

قامالدى بۇزىپ قاق جارعان،

ەسپەنبەتتەي ەر قايدا؟ – دەپ حاننىڭ الدىندا قابانبايدىڭ سەرىگى ءارى باتىر شاعالاق اقىن ەرلىگىن جوعارى باعالاعان ەر ەسپەنبەتتىڭ ابىلاي حاننان التىن جاعالى تون كيۋى بىلاي بولعان:  جەرىمىزدى باسقىنشىلاردان تۇبەگەيلى ارىلتۋ ءۇشىن حان مەن قابانباي باستاعان باتىرلار باياناۋىل،  قارقارالى وڭىرىنە بەكىنگەن جوڭعارلاردى اق نايزا، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن تۇرە قۋىپ، شىڭعىس تاۋىنا كەلگەندە  ايلالى قالماقتار شاعان وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىنداعى ىشىندە سۋى بار «قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرىنە تىعىلىپ، بەكىنىپ الىپ، قازاق اسكەرلەرىن زەڭبىرەكپەن، ساداقپەن اتقىلاپ قاتتى قىرعىنعا ۇشىراتقان.  قازاق قولى قانشا شابۋىلداسا دا، قارۋ جاراعى مىقتى ءارى قامالعا جاقسى بەكىنگەن قالماقتار بەت قاراتپايدى. قانشاما اسكەرى شەيىت بولىپ، شىعىن تارتىپ، تاۋانى قايتقان ابىلاي حان:

 قايرات قىپ قايسى باتىر قامال بۇزسا،

ەل داڭقىن كوتەرەدى تۋدى دەيدى،

سوزىنە ابىلايدىڭ قاراپ تۇرىپ،

قابانباي، ەر ەسپەنبەت كۇلدى دەيدى.

ابىلاي ەكى ەرگە جارىس دەپتى،

قورعانى جاۋدىڭ بيىك، الىس دەپتى.

قابانباي، قاسيەتىڭ بار ەدى عوي،

 تالقانداپ تاستاشى ءبىر جارىپ دەيدى.

 بۇزباقشى بولدى بۇلار قامالدى ەندى،

سايلادى اقىل، قايرات، امالدى ەندى.

جاۋ جابىلىپ، قارسىلىق ىستەسە دە،

قامالدى تالقان ەتىپ بۇزدى باتىر.

قىسقاسى، قازاق جەڭىپ قالماقتى الدى،

قابانباي حانداي بولىپ ارداقتالدى.

ابىلاي قابانبايدى «حان» دەپ قاقتى،

قىمباتتى ەسپەنبەتكە تونىن جاپتى، - دەگەن قيسسادا ازداپ ادەبي اسىرەلەۋ بولعانىمەن، ناقتىلى تاريحي وقيعا ەكەندىگىن قۇربانعالي حاليد، م. و. اۋەزوۆ ت.ب. تاريحشى، ادەبيەتشى عالىمدار ءوز ەڭبەكتەرىندە وسى قامالداعى قالماقتارعا قارسى قابانباي از اسكەرمەن تالماي ۇرىس سالىپ، ەسپەنبەت باسقارعان مەرگەندەر توبى ساداقتىڭ  وعىمەن ولاردى زور شىعىنعا ۇشىراتىپ، قۋىپ شىققانىن اسەرلى سيپاتتاعان. سول ۇڭگىردىڭ تومەن جاعىنداعى ءار ءتۇرلى رۋلاردىڭ تاڭبالارى سالىنعان كوپتەگەن تاس زيراتتار سول سوعىستىڭ ناقتى كۋاگەرى. ەل اۋزىندا: 

 قابانبايدى حان قويعان،

ەسپەنبەتتىڭ ارقاسى.

قاسىندا سوندا بار ەكەن.

قۇلمانبەتتىڭ مارقاسى.

ارتىنان كەلگەن قالماقتى

ساداقپەنەن اتقانى، - دەگەن ەل اۋزىنداعى ۇمىتىلعان ۇزىك – ۇزىك تولعاۋلارعا قاراعاندا وسى قامالدى الۋعا قىزۋ كىرىسكەن قابانبايدىڭ تۋ سىرتىنان بايقاتپاي كەلىپ باسىنان قايقى قىلىشىمەن شاپقالى جاتقان قالماق نويانىن قىراعى ەسپەنبەت بايقاپ قالىپ، اتىپ ولتىرەدى. ۇرپاقتارى وسىعان بايلانىستى مىنانداي اڭىز-اڭگىمە دە ايتادى: قابانباي ەسپەنبەت اتامىزعا تاققا وتىر دەسە جاسپىن دەپ وتىرماپتى. حان ابىلاي التىن جاعالى شاپانىن كيگىزگەندە قابانباي اعام تۇرىپ مەن كيمەيمىن دەپ ونى دا لاقتىرىپ تاستاپتى. سوندا تۇتقىنعا تۇسكەن قالماقتىڭ كورىپكەل - سىنشىسى: تاققا وتىرماساڭ دا ىرىمىن جاسامادىڭ. ۇرپاعىڭنان تاققا وتىرار ادام بولمايدى. 7 ۇرپاعىڭنان ءبىر باتىر شىعادى. تۇقىمىڭ بىردەن عانا ءوسىپ، كوپ بولمايدى. ءوزىڭ جاۋدان ولمەيسىڭ. جاستىقتان، قۇسالىقتان ولەسىڭ، - دەپتى. حالىقتىڭ ارمان – اڭسارىنان تۋعان ءدال وسىنداي بولماسا دا ۇقساس اڭىزدار باسقا دا باتىر، بيلەردىڭ ومىرىندە دە ايتىلادى.  اڭىزدىڭ تۇبىندە اقيقات جاتادى -دەگەندەي، ەسپەنبەت باتىردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭى راسىندا وسىلاي اياقتالعان.

سول كەزدەگى حالىق اۋىزىنان: «جاۋدى مارقا تۇسىرەدى،

اتاعى ەسپەنبەتتە قالادى»، - دەگەن ماتەل قالعان. «جاۋدى كوپ الادى، اتاعى ابىلايدا قالادى، نەمەسە اتاعى قابانبايدا قالادى» دەگەندەي ماتەلدەر جەتەرلىك. وسى ماقالداردان اڭعاراتىنىمىز – ەلدى، جەردى قورعاعان سول بابالارىمىزدىڭ اتاق، داڭقتى كەرەك قىلماي، قۇدايدان بەزبەي ۇلتىن ويلاعان حاندارى مەن باتىرلارىنا باعىنىپ، ۇيىمشىلدىقپەن ماقساتتارىنا جەتە ءبىلۋدى عانا نىسانا قىلعاندىعىندا جاتىر. جىراۋ ءارى باتىر اقتانبەردى 1740 - جىلدارى جاسىم ۇلعايدى دەپ سىبان رۋىنىڭ قولباسشىلىعىن سىباننىڭ تۇڭعىشى جاراسقۇلدىڭ ۇرپاعى ەر ەسپەنبەتكە تاپسىرعان. ءوزى سوندا دا سوعىستاردان قالمايدى. باس قولباسشى قابەكەڭ ساربازداعا رۋح بەرىپ تۇرسىن دەپ، اقتانبەردىنى ادەيى ساپتىڭ باسىنا تۇرعىزادى ەكەن. «اقتانبەردى ساپباستاي» دەگەن ءسوز سودان قالعان. سىباننىڭ بايكوبەگىنەن تارايتىن مارقا باتىر ەسپەنبەت سىباننىڭ قولباسشىسى بولعانعا دەيىن دە، بولعاننان كەيىن دە ۇلكەندى – كىشىلى بارلىق سوعىستاردا ەسپەنبەت ەكەۋى بىرگە ءجۇرىپ، قاندى كويلەك دوس بولعان.

 باياناۋىل، قىزىل تاۋ،

 ابىرالى، شىڭعىستاۋ،

 قوزى ماڭىراق، قوي ماڭىراق،

 اراسى تولعان كوپ قالماق،

 قالماقتى قۋىپ قاشىردىڭ،

 قارا ەرتىستەن وتكىزىپ.

 التاي تاۋعا اسىردىڭ! - دەپ باتىرلاردىڭ ەرلىگىن جىرلاعان ۇمبەتەي جىراۋ ايتقان وسى شايقاستارعا جان اياماي قاتىسقان مارقا باتىر التايدىڭ باۋىرىنداعى تۇنىق كولدىڭ جاعاسىندا ەرلىكپەن مەرت بولىپ، سول جەرگە جەرلەنەدى. مارقا باتىر جەرلەنگەن جەردىڭ جانىنداعى كول  سول كۇننەن باستاپ «مارقا كول» اتانعان.

  

حان باتىر قابانبايعا بەرىلگەن «دارابوز» دەگەن اتاقپەن تەڭ ەر ەسپەنبەتكە بەرىلگەن اتاق «اداق» دەگەننىڭ ماعىناسى – الامان جارىستارداعى سۋىرىلىپ الدىعا جەكە-دارا شىققان بايگە اتتى: «اداقتاپ بارعان سايىن شىقتى جۇيرىك» دەپ سۋرەتتەيدى. حالقىمىزدا: «اداقتاپ تۇرىپ ايتايىن!» دەگەن دە ءسوز قورى بار. اداقتىڭ ماعىناسى – وزىق، دارا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. باتىرعا بۇل اتاقتى بەرەدىڭ الدىندا، ارقا جەرىندە قالماقتاردى تاعى دا كۇيرەتە جەڭگەن ءىرى جەڭىستەدىڭ ءبىرىن  حالقىمىز حان ورداسى كوكشەتاۋدا تويلاعانى بەلگىلى. الدىندا كەتكەن قانشاما ەسەسى بار  قازاق قولى قالماقتان قولعا تۇسكەن ولجالاردى باتىرلاردىڭ ەرلىگىنە، جاستارىنىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە  قاراي ۇلەسىپ بولعان كەزدە، قولاڭ شاش، قاراقات كوز، قىپشا بەلدى، ءسوزى، ءجۇرىس-تۇرىسى ادەپتى 18 جاس مولشەرىندەگى تۇتقىن قىزعا جاستار تۇرماق ەگدە باتىرلاردىڭ كوز سۇعى بىردەن قادالدى. وسىنى ايتقىزباي بىلگەن ابىلاي حان باتىرلاردى ءبىر-بىرىنە الا كوز، قىرعي قاباق قىلمايىن دەپ ەرىكتى قىزدىڭ وزىنە سالادى. حانعا تىزەسىن بۇگىپ، تاعزىم ەتكەن تۇتقىن قىز: ءۇش ءتۇرلى شارتىم بار. سونىڭ بىرەۋىن ورىنداعان ازاماتقا جار بولۋعا ريزامىن. ءبىرىنشى شارتىم، باتىرلارىڭىزدىڭ مەرگەندىگىن سىناۋ ءۇشىن باسىمداعى ورمالىمدى اناۋ كوك جارتاستىڭ باسىنا كەرىپ ءىلىپ قويامىن. ءوزىم قاسىندا تۇرامىن. ساداعىمەن اتىپ تۇسىرگەن باتىرعا تيەمىن دەيدى. جوتانىڭ باسىنا كوز تاستاعان ابىلاي حان: ول شوقىعا وق جەتپەس،- دەيدى. سول كۇننەن باستاپ ول جەر «وق جەتپەس» اتانعان. ايتقانداي ەشكىم وق جەتكىزە المايدى. قىز جوتادان ءتۇسىپ كولدىڭ تەرەڭ، ءيىرىم جەرىنىڭ جاعاسىنا بارىپ تۇرعان تۇتقىن قىز: باتىرلار ءبىرىن-ءبىرى ارقالاپ جارىسسىن. وزىپ كەلگەن جىگىتكە بارامىن، - دەيدى. سەگىز جىگىت بىردەي جەتىپ، ول شارتتا ورىندالمايدى.  قىز ءۇشىنشى شارتىن بىلاي دەيدى: سىزدەردى مەرگەندىكتە، كۇشتىلىكتە سىنادىم. ەندى اقىل -ويلارىڭىزدى سىنايىن: ۇياسىندا ءۇش بالاپان باسىپ جاتقان كەپتەرگە قارا قۇس كەز بولىپ جەمەكشى بولعاندا ءۇش بالاپان «انامىزدىڭ ورنىنا ءبىزدى جەڭىز. انامىزدى قويا بەرىڭىز» دەپ زار قاعادى. قارا قۇس: تويماسام سەندەردى دە جەيمىن، - دەپ راحىم ەتپەيدى. كەپتەردى ەندى جەي  باستاعاندا ءبىر سۇڭقار قارا قۇستى ومىرتقاسىنان تەۋىپ، ءولتىرىپتى. وعان بالاپاندار ريزا بولىپ: شەشەمىزدىڭ ورنىنا ءبىزدى جەڭىز، - دەيدى. وسكەن كەزىڭدە جەيمىن دەپ بىرەۋىنە بەلگى سالىپ كەتەدى. سوعان جەتكىزبەي سول بالاپاندى قىرعي جەمەكشى بولادى. قىرعيعا سۇڭقارمەن ۋادەسى بارىن ايتىپ، الدىمەن سوعان بارايىن.  اماناتىن ورىندايىن، - دەيدى. ۋادە، اماناتتىڭ قيىن ەكەنىن بىلگەن قىرعي رۇقسات ەتەدى. سۇڭقاردى ىزدەپ تۇندەلەتىپ ۇشىپ كەلە جاتىپ جاپالاقتىڭ قولىنا تۇسەدى. وعان دا بارلىق وقيعانى ايتسا جاپالاقتا ءتۇسىنىپ سۇڭقاردىڭ مەكەنىنە جەتكىزىپ سالادى. بالاپاننىڭ باسىنان وتكەن بارلىق تاعدىرىن ەستىگەن سۇڭقار ويلانىپ: ۋادەدە تۇرۋ ەڭ قاسيەتتى ءىس. كەلگەنىڭە راحمەت. جاپالاق قۇرلى بولمايمىن با؟ دەپ قىرعيعا جىبەرىپتى. بالاپان قايتادان كۇنى-ءتۇنى ۇشىپ قىرعيعا بارىپ وسى وقيعالاردى ايتسا قىرعي: ۋادە قۇداي اتىمەن جاسالادى. سەن كوپ بەينەت كورسەڭ دە ۋادەلەرىڭدى تولىق ورىندادىڭ. ساعان ريزامىن. العاشقى سۇڭقارىڭا بارىپ، باقىتتى بول، - دەپ ەرىك بەرىپتى. جۇمباعىم وسى دەيدى قىز. دامەلى باتىرلار جۇمباقتى ارى-بەرى ويلاپ شەشە المايدى. حان مەن قابانباي: سەن نەگە باسەكەگە قاتىسپايسىڭ؟ – دەگەندە توپتان شەتكەرى تۇرعان ەسپەنبەت: بۇل جۇمباق سىرعا تولى. قىز  ورامالىن  سول تاۋعا تىگىپ، ءوزى جەرگە ءتۇسسىن، دەيدى. ەسپەنبەت ساۋىت بۇزار جەبەنى سالىپ، بارىنشا شىرەپ تۇرىپ ساداعىن تارتقاندا ورمالدى بايلاعان قاداسىمەن قوسىپ ۇشىرىپتى. قىز ەرىكسىز باسىن ءيىپ، ءتاجىم ەتەدى. جۇمباقتى شەشسەم قىزدىڭ تاعدىرىن دا مەن شەشەيىن، - دەپ حاننان رۇقسات العان ەسپەنبەت: بۇل قىزدىڭ تەگى مۇسىلمان كورىنەدى. ءبىر وتباسىنىڭ ءۇش قىزىنىڭ ءبىرى ەكەن. زورلىقشىل بىرەۋگە تاۋەلدى بولعان. ەلىن جاۋ شاپقاندا ءوز اۋىلىنىڭ ءبىر باتىرى قۇتقارىپتى. سوعان تيمەك بولىپ ۋادە بەرەدى. ول ۋادەسىنە جەتكىزبەي بىزبەن سوعىسقان قالماقتاردىڭ قولىنا تۇسەدى. ولاردىڭ دا ۋادە سىرىن بىلەتىن ءمارت جىگىتى بوستاندىق بەرمەك بولعان سياقتى. مىنە، ەندى بۇل قىز تاعدىردىڭ جازۋىمەن بىزگە تۇتقىن بولىپ تۇر. بۇل قىز ساداق تارتىپ سىناسقان جىگىتتەر ورامالىن اتىپ تۇسىرسە، جارتاستان قۇلاپ ولمەكشى ەدى. ءبىرىن – ءبىرى ارقالاپ جارىسقان جىگىتتەردەن بىرەۋ جەكە وزسا ءيىرىم سۋعا ءتۇسىپ، ولەر ەدى. مەن باسىندا-اق وسىنداي استارلى استارلى سىرىن سەزىپ، باسەكەگە قاتىسپادىم. بۇل قىز ماحابباتقا ادالدىقتى، ۋادەگە بەرىكتىكتى كيە تۇتقان جان ەكەن. نازىك سەزىم، تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىك دارىعان ارۋعا مەن قيانات جاساسام جۇمباعىنداعى قىرعي قۇرلى بولماي قالمايمىن با؟ ءبىزدى قىرعيعا تەڭەگەنىنە ءوزى دە ۇيالىپ تىزەسىن بۇگىپ كەشىرىم سۇراپ تۇرعانى قىلىعىنان ءبىلىنىپ تۇر. ناپسىگە ەرىپ ارۋدىڭ سەزىمىن قورلاۋىم ماعان نامىس. سوندىقتان، شارت بويىنشا بۇل قىزدى مەن الۋعا ءتيىستى بولسام، باسىنا ەرىك بەرەم. سۇيگەنىنە قوسىلسىن، - دەيدى ەر ەسپەنبەت. قابانبايدىڭ قىزى نازىم باتىر: قىزدىڭ ىستەگەن ءىسى، ءسوزى مەن  مىنەزى مارجانداي ءمىنسىز ەكەن. ەسىمىن مارجان قىز اتايىق، دەپتى. قىزدىڭ وزىنەن سۇراسا بۇل تۇتقىنعا تۇسكەن قاراقالپاق قىزى ەكەن. ابىلاي حاننىڭ رۇقسات ەتۋىمەن قازاق باتىرلارى قىزدى ءوز ەلىنە امان-ەسەن جەتكىزىپ سالادى.

ەسپەنبەتتىڭ وسى شايقاستىڭ قىزعان كەزىندە بۋرا ەلىنىڭ قولباسشىسى اقبانتاي باتىردىڭ ارتىنان نايزا سالماق بولعان تاۋداي قالماق باتىرىن ساۋىتتىڭ جۇقا جەرى-قولتىعىنىڭ استىنان اتىپ ولتىرگەنىن  كورگەن قاز داۋىستى قازىبەك بي بارلىعىنىڭ كوزىنشە ابىلاي حانعا: ەسپەنبەتتىڭ ەلدەن ەرەك ەرلىگى بارلىعىمىزعا ءمالىم. ەش باتىردىڭ وعى جەتپەگەن جەرگە وق جەتكىزۋىنىڭ ءوزى ءبىر كەرەمەت! ال، قىزدىڭ استارى قالىڭ جۇمباعىن شەشىپ، مويىنداتىپ، وزىنە تيەسىلى بولسا دا باسىنا بوستاندىق بەرۋى ۇلكەن جۇرەكتى مەيىرىمدىلىگىن، وبال-ساۋاپتى بىلەتىن يماندىلىعىن ءبىلدىرىپ تۇر. باسقالارعا ۇلگى-ونەگە بولۋ ءۇشىن ەسپەنبەتكە ەرەكشە ماراپات كورسەتەيىك، - دەپ ۇسىنىس جاسايدى. باسقا بي-باتىرلار دا بۇل ۇسىنىستى قىزۋ قولدايدى. حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بولادى دەگەن راس. ابىلاي حان كوپ ويلانباي:

التىن بەرسەم جەردە قالادى،

مال بەرسەم ەلدە قالادى.

«اداق باتىر» دەگەن اتاق بەرسەم،

ەل اۋزىندا ماڭگى قالادى، - دەپ  ەسپەنبەتكە «اداق» دەگەن اتاق بەردى!

سول جەردە بۇقار جىراۋ باتىر ءارى اقىن تاراقتى  بايعوزىعا مارجان قىز وقيعاسىنا ارناپ باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىن، مىنگەن اتتارىن قوسىپ، جورىقتاردا ايتاتىن ءان مەن ولەڭ شىعار دەپ تاپسىرادى. شابىتتانىپ تۇرعان دارىندى بايعوزى:    

 جوعارىدان جۇگىرتىپ بوكەڭ كەلدى،

 ويناقتاتىپ استىندا بوكەن كەردى.

 تاس ۇشىرعان ەكپىنى داۋىلداي بوپ،

 قيعاش قاشقان قۇتقارماس بوكەندەردى.

 قابەكەڭ مىنگەن «قۋباستى-اي»،

 قۋباستاي جىلقى تۋماستى-اي.

جاردەم بەر دەپ اللادان،

 حالقى جىلاپ شۋلاستى-اي.

 اداق مىنگەن سارى اتتى،

 قۇس سياقتى قاناتتى.

كوكشەتاۋدىڭ جەرىندە،

 ەرەن ۇلگى جاراتتى.

باراق مىنگەن قانات كەر،

مىنەر باپتاپ تالاپتى ەر.

اتى مەنەن ەرى ەگىز،

سيپاتىنا قاراپ كور.

وزىپ شىقتى ەسپەنبەت «اداقتالىپ»،

مايدانداعى بار جاقسى اتاقتى الىپ.

قايىرماسىندا: «ۋەي، ۋەي، مارجان قىز»، - دەپ ايتىلاتىن وسى ولەڭدى 93 - جىلدارى قىتاي تاريحشىلارى جازعان كىتاپتان وقىعانمىن.  ساكەن سەيفۋللين دە «جەكە باتىر» پوەماسىنا وسى وقيعانى ارقاۋ ەتكەن. بىراق، «اداقتى»  ارعىن ىشىندەگى ءوز رۋى قۋاندىقتىڭ باتىرى دەپ كورسەتكەن. س. سەيفۋللين شىققان قۋاندىق ىشىندەگى قارپىق رۋىنىڭ مىڭ بەتتەن ارتىق شەجىرەسىن نەشە رەت وقىعانىمدا نەبىر قاسيەتتى ادامدار مەن ارقالى باتىرلار بۇل ەلدەن كوپتەپ شىقسا دا،  18 - عاسىردا ەسپەنبەت – اداق اتالعان باتىر ارعىن – قۋاندىق رۋىندا جوق ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىم.

ەسپەنبەتتىڭ كوپ ايتىلماي جاتۋى – ەڭلىك پەن كەبەكتىڭ ولىمىنە وسى باتىر سەبەپ بولعاندىعىنان دەپ تە ايتىلادى. «ەڭلىك – كەبەك» وقيعاسىن تولىق زەرتتەگەن، ءوزى دە توبىقتىنىڭ جۋان اتاسىنان شىققان، بۇرىنعى ارحيۆ قىزمەتكەرى ع. زۇلحاروۆ: «ەكى عاشىققا قاتاڭ ۇكىم كەسكەن ەر ەسپەنبەت ەمەس!» دەپ سەنىمدى تۇردە دەرەكتەر كەلتىرىپ، ءجونسىز قارالاۋدىڭ دۇرىس ەمەستىگىن بىرنەشە رەت دالەلدەپ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە جازدى. راسىندا، سان سوعىستا بىرگە بولعان، قاندى كويلەك سەرىگى ءارى اعا تۇتىپ سىيلاعان قابانباي باتىردىڭ جيەنى ەڭلىك قىزدى ەر ەسپەنبەت ءولىم جازاسىنا كەسپەي، ەكى رۋدى ءبىر بىتىمگە كەلتىرەر ەدى جانە وسى ەر ەسپەبەتتىڭ بي اتاعى بولماعان. ەڭلىك – كەبەككە جانى كۇيسە دە، اراشا تۇسە الماعان شىڭعىس تاۋ وڭىرىنە («كەلگەنى توبىقتىنىڭ وسى ماڭعا، 1780 – گە تاقالعاندا» دەپ «ەڭلىك – كەبەك» داستانىندا» شاكارىم ايتقانداي) ەندى قونىستانىپ جاتقان توبىقتى رۋىنىڭ سول كەزدەگى باسشىلارىنىڭ ءبىرى كوبەي بي: «كىم عارىپ؟» اتتى تولعاۋىندا:

  از بولعان سوڭ ەلىمىز،

 داۋلى بولىپ جەرىمىز،

 ەكى عاشىق قازا بوپ،

ء ۇزىلدى عوي بەلىمىز.

 ەلىن جونگە سالماعان،

 قوس قىرشىندى جالماعان،         

ەسپەنبەتتەي بي عارىپ.

ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن جىلادىم،

كوزىمنىڭ جاسىن بۇلادىم،

بولا الماي قورعان سولارعا،

اقىرىندا مەن عارىپ، – دەپ وسى قاندى وقيعانى  ناقتى سۋرەتتەگەن. بۇل جەردە تاريحي -ادەبي زەرتتەۋشىلەردى شاتاستىراتىن ادام ەسىمدەرىنىڭ اتتاستىعى. 1780 – 1790 – جىلدارى سەمەيدە تۇرعان ي. گ. اندرەەۆ دەگەن ورىس كاپيتانىنىڭ – تىڭشىسىنىڭ دەرەگىندە ءدال وسى جىلدارى نايمان ىشىندەگى مۇرىن رۋىنىڭ كەيبىر بولىگى شىڭعىس تاۋىندا بولعان. بۇل رۋدىڭ كوپشىلىگى بۇل جىلدارى قالبا تاۋى مەن تارباعاتاي تاۋىنىڭ بوكتەرىنە قونىستانىپ العان. وسى قالىڭ مۇرىننىڭ ءبىر بۇتاعى قىدىر رۋى شىڭعىس تاۋدىڭ «قىدىر» جوتاسىنان وكپەتى تاۋىنىڭ تەرىسكەيىنە 1794 – 95 – جىلدارى قونىستانعانىن ۇلتى نەمىس عالىم - ساياحاتشى سيۆەرستىڭ وسىدان 220 جىلداي بۇرىن جازعان كۇندەلىگىنەن جانە 1899 - جىلعى بىلىكتى ماماندارمەن قامتىلعان ف. ششەربينا باسقارعان ەكسپەديتسيانىڭ  تاريحي دەرەكتى كىتابىنان كورۋگە بولادى. قوس عاشىقتىڭ تاعدىرىن شەشكەن قاندى وقيعا 1790 - جىلداردا بولعان. وسى ايتىلعان مۇرىن رۋىنىڭ قىدىرىنان تارايتىن قارا بي اتالعان رۋ بار. جاس كەزىنەن شەشەن، تاپقىر بولعان وسى قارا ءبيدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى – ەسپەنبەت. زورلىق كورسەتكەن جاقتىڭ تەز ۇمىتىپ، ءزابىر-جاپا شەككەن جاقتىڭ كەرىسىنشە ۇمىتپايتىنى تابيعي زاڭدىلىق. كەڭگىرباي، كوبەي بيلەرمەن ايتىسقا ءتۇسىپ، ەڭلىك-كەبەككە ۇكىم ايتقان  «اداق» ەسپەنبەت ەمەس، «قارا بي» ەسپەنبەت دەگەندى اباي اۋدانىنداعى توبىقتىنىڭ اقساقالدارى وسى قىدىردىڭ ۇرپاقتارىنا وزدەرى ايتىپتى. شەجىرە بويىنشا نايمان ىشىندەگى 5 بايىستان تارايتىن سىبان – مۇرىن رۋلارىنىڭ قونىستارى  ول زاماندا وتە جاقىن بولعان. قارا بي اتالعان ەسپەنبەتتىڭ اتاسى جەلكىلدەك باتىر قابانبايلار تۇستاس تا، «اتادان جالعىزسىڭ، سوعىسقا بارما!» دەگەنگە بولماي قازاق-قالماق اراسىنداعى قىرعىن سوعىسقا وتە جاس كەزىنەن قاتىسقان «13 جاسار سمايىل، ءتىل المايتىن كوك ايىل، بۇلان كوگى وققا ۇشتى» دەپ «اقىرعى ايقاس» داستانىندا ايتىلاتىن  اكەسى سمايىلدىڭ جاس شاماسى ەر ەسپەنبەت تۇستاس ەكەنى ناقتى.  ىرىمشىل قازاق «قارا بي» اتالعان ەسپەنبەتتىڭ ەسىمىن «اداق» اتالعان ەسپەنبات باتىرداي بولسىن دەپ قويۋى دا ابدەن مۇمكىن.  مۇحتار اۋەزوۆ «ەڭلىك – كەبەكتى» تۇڭعىش رەت پەسا قىلعاندا نايماننىڭ ءسوزىن ۇستاعان ەسپەنبەت بي دەپ وسى وقيعا جونىندە اۋەزوۆكە كەڭەس بەرگەن ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل ەكەنىن عالىم تۇرسىن جۇرتباي دالەلدەدى. تۇراعۇل، ابايلار قۇنانبايدى كورگەن. قۇنانبايدىڭ اكەسى وسكەنباي كەڭگىرباي، كوبەي بيلەرمەن بىرگە ءوز رۋلارى توبىقتىنىڭ مۇددەسىن قورعاعان. وسىعان قاراعاندا بار سانالى ءومىرىن سىرت دۇشپاندارمەن ايقاسىپ وتكەن «ەر ەسپەنبەتتى تولاعاي تۇلعا» دەپ رۋ تارتىسىنا قيمايتىن ع. زۇلحاروۆ اعامىزدىڭ پىكىرى دۇرىس.

 كۇرەستە قالىڭ قولدى اداقتاعان،

 مايداندا بەتىنە جاۋ قاراتپاعان.

 سوندىقتان «اداق» دەگەن اتاق الىپ،

 ەر ەدى اتىنا كىر جاناتپاعان، - دەپ كەيىنگىلەرگە ەرلىكتىڭ اسقان ۇلگىسى بولعان ەر ەسپەنبەتتى بۇگىنگى جاس ۇرپاقتارعا جان-جاقتى قىرلارىمەن تانىستىرىپ، ۇلىقتاي الدىق پا؟ ارينە، «يا!» دەۋگە اۋزىمىز بارماس! ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاستارىمىزدى وتان سۇيگىشتىككە، ادالدىققا، اسىرە پايداقۇنەم بولماۋعا، مەيىرىمدىلىككە، يماندىلىققا،  ماحابباتقا ادالدىققا، ويشىل-تاپقىرلىققا   تاربيەلەۋدە ەر ەسپەنبەتتىڭ ءومىرى تۇنىپ تۇرعان ۇلگى-ونەگە. مىنا كورشى رەسەي حالقىنىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن، ۇلتتىق رۋحىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ حالقىن-ورىستارىن اياماي قىرعان قانىشەرلەر ادميرال كولچاكتى، اتامان دۋتوۆتى، اننەنكوۆتاردى، ت.ب. ناسيحاتتاپ، ولار تۋرالى كينولار ءتۇسىرىپ، ەسكەرتكىشتەر ورناتۋدا.  ءوزى ولسە دە، ەڭبەگى مەن ەرلىگى ولمەگەن ءبىر تۋار تۇلعانىڭ تۋعانىنا  300 جىل تولعان، بۇگىندە، اياگوز اۋدانىندا ات شاپتىرىپ، اس بەرمەسە دە ەر ەسپەنبەتتى ەسكە ءتۇسىرىپ، ونى جان-جاقتى جىرلايتىن اقىندار ايتىسىن، ءمۇشايرالار وتكىزۋگە تولىق مۇمكىندىك بار. «ەر ەسپەنبەتتىڭ ءومىرى جانە ەرلىكتەرى» اتتى رەسپۋبليكا كولەمىندە عىلىمي – تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزۋ كەرەك-اق! پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ: «ۇلت مەرەيىن ۇستەم ەتكەن ارداقتىلار الدىندا ءسوزىمىز دە، ءىسىمىز دە ادال بولۋعا ءتيىس»، - دەپ تەگىننەن-تەگىن ايتپاعان. اياگوز تۇرماق قازاقستانعا ەشقانداي ەڭبەك سىڭىرمەگەن، كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس زامانىنداعى ورىس عارىشكەرى يۋ. گاگارين اتىندا اياگوز قالاسىندا ەڭ ۇزىن ءارى باستى كوشە بار. قازىرگى زاماندا رەسەيدىڭ وزىندەگى ورىستىڭ كەيبىر بىلگىشتەرى كسرو-نىڭ ايارلىققا تولى كەيبىر قۇپيالارىن اشىپ، يۋ. گاگاريننىڭ عارىشقا ۇشقانىن جوققا شىعارىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىز شىنىمەن عارىشكەردى قۇرمەتتەگىسى كەلسە، تۇڭعىش عارىشكەرىمىز ءارى الەمدە العاش رەت «كرەيسەرگە» جويعىش ۇشاقتى قوندىرىپ، (توقتاردان بۇرىنعى سىناقشى ۇشقىشتار اجال قۇشىپ تىنعان.) عارىشقا ۇشپاي تۇرىپ باتىر اتانعان، ەسىمى التىن ارىپپەن «گيننەستىڭ رەكوردتار» كىتابىنا تىركەلگەن توقتار اۋباكىروۆتى قۇرمەتتەيىك. ماقالامدا قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس ەكەندىگىنە كوزىم جەتپەگەن كەيبىر داۋلى تۇستاردىڭ باسقا دا نۇسقالارىن  ادەيى بەردىم. سەبەبى، ەر ەسپەنبەتتىڭ ءومىرى مەن ۇلتىمىزعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن، ەرلىگىن زەرتتەۋ، «ەسپەنبەتتانۋ» ەندى باستالادى دەپ ەسەپتەيمىن. باتىردىڭ ەرلىگىنىڭ از عانا بولىگىن ايتقانىم بارلىعىڭىزعا ايان. جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى تاريحتى، ادەبيەتتى زەرتتەپ جۇرگەن جاس عالىمدارىمىز ءبىر سۇرلەۋدى شيىرلاعان تاپتاۋرىندىلىقتان شىعىپ، عىلىمي ەڭبەكتەرىنە تۇرەن تۇسپەگەن وسى تىڭ تاقىرىپتى الىپ، جان – جاقتى، كەشەندى تۇردە زەرتتەسە، وسى داۋلى ماسەلەلەر انىقتالىپ،  «اداق» اتالعان ەر ەسپەنبەت باتىردىڭ ومىرىندەگى باسقا دا بەلگىسىز وقيعالار اشىلار ەدى.  بۇل تاقىرىپقا تالاپتى وقۋشىلار دا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، قالام سەرمەرى انىق.

 تاعى دا ءبىر ماقالا جازىپ «پىسىقسىپ» جۇرمەۋىم ءۇشىن،  ء«بىردى ايتىپ بىرگە كەتىپتى» دەپ مارتەبەلى وقىرماندارىمىز سوكسە دە، ورايى كەلگەندە قىسقا عانا ايتا كەتەيىن: قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالعان، ۇلى ابايدىڭ ۇستازى بولعان، «وكسىگىڭدى ويلاسام، ۇيقى بەرىپ، قايعى الام»،-دەپ ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇڭىرەنىپ وتكەن، تۇيىقتان شىعار جولدى دا  نۇسقاعان باباتايۇلى دۋلاتتىڭ شىعارمالارىنا ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن كوكسەپ، وتارلاۋشىلاردى باتىل ايىپتاعانى ءۇشىن، پاتشالى رەسەي دۋلات ولەڭىنىڭ ايتىلۋىنا ءبىر تىيىم سالسا، ونىڭ مۇراگەرى كەڭەستىك قىزىل وكىمەت تاعى  دا جارىققا شىعۋىنا توسقاۋىل بولعانى بەلگىلى. باسقانى ايتپاعاندا، ء«مۇيىزى قاراعايداي» دەگەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ  «اباي جولى» ەپوپەياسىندا ابايدى جىرىمەن ەمدەپ، ۇلگى-ونەگە كورسەتىپ، باتاسىن بەرگەن دۋلاتتىڭ اتىن ايتا الماي «بارلاس» دەپ جاسىرىن اتپەن ايتقانى بەلگىلى. مىنە، وسى ۋاقىتتاردا وڭتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن، ومىردەن ەرتە كەتكەن ادەبيەتشى عالىم قۇلمات ومىراليەۆ دۋلات ولەڭدەرىن ءبىر جاقتى ايىپتاۋدىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن، ادەبي جاڭا تانىم تۇرعىسىنان زەرتتەگەندە اقىن شىعارمالارى وتارشىلدارمەن بىرگە جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەرگە قارسىلىقتان تۋعاندىعىن جانە سول زاماندا دۋلاتتىڭ اتاعىن پايدالانىپ، قازان قالاسىنان كەلگەن، اسىرە يسلامشىل سەيىتباتتال اتتى شالا ساۋاتتى نوعاي اقىنىنىڭ ءدىني ولەڭدەرىن دۋلاتتىڭ اتىنان جاريالاپ جىبەرگەنىن كەڭەستىك يدەولوگتاردىڭ الدىندا تاباندى تۇردە قورعاۋىنا تۋرا كەلدى. قۇلدىق مەنتاليتەت ابدەن دەندەپ العان كەيبىر عالىم قانداستارىمىزدىڭ ءوزى قۇلمات اعامىزعا دۋلات مۇراسىن جاڭاشا باعالاۋعا جول بەرمەي، توسقاۋىل بولا بەردى. وسىنداي وي-ءورىسى تار، توعىشار، عالىمدىعىنان زالىمدىعى باسىم قارسىلاستارىنا:

 ازامات ۇل تاريحتان سىر ىزدەگەن،

 سىر ىزدەگەن، كونەدەن ءتىل ىزدەگەن.

ء تىل ىزدەسە كولدەنەڭ بىرەۋ تۇردى،

 وي - قيالدى تاريحقا جۇرگىزبەگەن.

جۇرگىزبەگەن، ەشنارسە بىلگىزبەگەن،

بىلسەم دەگەن نيەتتەن كىر ىزدەگەن، - دەيدى اشىنا ءۇن قاتقان قۇلمات مارقۇم.                        

 اقىن شىعارمالارىنا دەگەن كوزقاراس كەڭەيگەننىڭ ۇستىنە تارىلا ءتۇسىپ، 1984 جانە1985 – جىلدارى باسىلعان ءۇش تومدىققا دا، «بەس عاسىر جىرلايدى» جيناعىنا دا كىرگىزبەي تاستاعاندا اقىن مۇراسىنا دەگەن جاناشىرلىعى، ادالدىعى ودان سايىن شيرىقتىرعان  ق. ومىراليەۆ دۋلاتتىڭ اتىنان:

 «بەس عاسىرعا» كىرگىزبەي،

ۇرپاققا اتىم بىلگىزبەي،

 عالىم بولعان، بالام-اۋ،

اسا كەششە بولماساڭ،

حالىق قايعىسىن جىر ەتكەن،

ەلگە ەمشى سوزىمنەن،

جۇرەر مە-ەڭ بۇگىن كىر ىزدەي، - دەپ  

دۋلاتقا ءتان مىسقىلمەن، وتكىرلىكپەن اياماي سويىپ سالدى. ءور مىنەز عالىم سوندا دا قايتپاي، دۋلاتتىڭ مۇراسىنا قوسىلعان ورەسى تومەن، قۋاتى ءالسىز، ساۋاتى تومەن دۇمشە مولدا ماۋلەكيدىڭ ولەڭدەرىن ءبولىپ، اقىن مۇراسىن جىلىكتەپ تۇرىپ زەرتتەگەن ەڭبەگىن شىعارماشىلىقتىڭ ازابىنا ءتوزىپ جەتىلدىرىپ «زامانا سازى» اتتى جەكە جيناعىن وقىرمان قاۋىمعا تارتۋ ەتتى. «رۋحتاس - ادام تۋىستاس» دەگەندەي، دۋلات مۇراسىنىڭ اقتالۋىنا، ونىڭ جارىق كورۋىنە قاۋىپ-قاتەرگە قاراماي، جان-تانىمەن بەلسەنە كىرىسكەن كۇرەسكەر-عالىم قۇلمات ومىراليەۆتىڭ اتىنا د. باباتايۇلىنىڭ تۋىپ وسكەن جەرى اياگوزدەن كوشە بەرىلۋىن 15 جىلداي بۇرىن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ عالىمدارى سۇراعاندا، اۋدانىمىزدىڭ باسشىلارى كەلىسكەن. ول ۋادەنىڭ ورىندالماعانىن اندا-ساندا  «قازاق ادەبيەتى» گازەتى جازادى. ەرلىكتى جاساماۋدان باعالاماۋدىڭ قاۋىپتى ەكەندىگى شىندىق. سوندىقتان مەنىڭ ۇسىنىسىم – شىعىس قازاقستان وبلىسى اياگوز قالاسىنداعى يۋري گاگارين اتىنداعى كوشەنى جانە وڭتۇستىك اسكەري قالاشىقتاعى № 4- مەكتەپتى ءومىر جولدارى ۇرپاققا ونەگە، عيبرات، ۇلتقا ماقتان بولارلىق ەر ەسپەنبەتتىڭ اتىنا، ەش ماعىناسى جوق «اكتيۋبينسكايا» دەپ اتالعان كوشەنى دارىندى عالىم قۇلمات ومىراليەۆتىڭ اتىنا بەرىپ، ارنايى بەلگى قويىلسا دەيمىن. دانا حالقىمىز: «ەسكەرتكىشتىڭ تۇعىرىن تۇلعا ءوزى قويادى، ەسكەرتكىشتى حالقى قويادى»، - دەگەن.  اياگوز قالاسىنداعى ورتالىق الاڭعا ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرەتىن، وي-سانامىزدى وسىرەتىن، اقيىق اقىن دۋلات باباتايۇلىنىڭ  ۇلى  اقىن ەكەندىگىن سەزدىرىپ، سەندىرىپ تۇراتىن ساۋلەتتى، ءارى ەڭسەلى ەسكەرتكىش قويۋدىڭ ۋاقىتى باياعىدا جەتتى جانە وسى الاڭدى دۋلاتتىڭ اتىنا بەرۋ كەرەك!

ء بارىن ايت تا ءبىرىن ايت،

 ەسپەنبەتتەي ەر قايدا؟

 ەسپەنبەتتەي ەر تۋسا،

 ەر كۇتەتىن ەل قايدا؟ - دەپ وسىدان 180 جىل بۇرىن دۋلات بابامىزدىڭ ايتقانىن بۇگىنگى بىزدەر:

 ەسپەنبەتتەي باتىرىن

ۇلىقتايتىن ەل قايدا؟ – دەپ جاڭعىرتا، باتىردىڭ تۋعانىنا 300 جىل تولعانىن جۇرتتىڭ ەسىنە سالا قايتالايمىز.

ەرتىس نۇرقاسىم 

اياگوز قالاسى

Abai.kz