«ەڭ باي ادام – دەنى ساۋ ادام». بۇل بۇگىندە 80 جاسقا كەلگەن كامال ورمانتاەۆتىڭ جاقسى كورەتىن ءسوزى. مىڭداعان بالانى ولىمنەن اراشالاپ، قوعامنىڭ قورعانسىز مۇشەسى – سابيلەرگە پانا بولعان بالالار حيرۋرگىنىڭ ۇلكەن جۇرەگى مەن «التىن قولى» قانشاما پەرىشتەگە ءومىر سىيلادى. ونى جۇرت «بالالار حيرۋرگياسىنىڭ اتاسى» دەپ اتايدى. ءومىر بويى انا مەن بالانىڭ جاعدايىنا الاڭداپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى ماسەلەلەرگە ءۇن قوسۋدان شارشامايتىن عالىمنىڭ ايتارى ءالى كوپ. ءبىز قازاق بالالار پەدياترياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى كامال ءسارۋارۇلى ورمانتاەۆپەن مەرەيتويى قارساڭىندا كەزدەسىپ، بەلگىلى دارىگەردىڭ وي-پىكىرىن بىلگەن ەدىك.

تمد ەلدەرىندە پەدياتريا فاكۋلتەتى بىزدە عانا جوق

– اللا بۇيىرىپ، سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە دە شىعىپ وتىرسىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن دارىگەرلىك انتىڭىزعا ادال مامان رەتىندە تەر توككەنىڭىزگە جۇرت كۋا. شىن مانىندە، ءومىردىڭ ءبىر بەلەسىن سۇرگەن جان رەتىندە نە ءتۇيدىڭىز؟

– اينالايىن، 80 جىلدىعىمدى تويلايمىن با، تويلامايمىن با دەپ كوپ ويلاندىم. بايقاپ قاراسام، ءبىزدىڭ اعايىن-تۋىستاردا 80-گە كەلگەن ەشكىم جوق ەكەن. اۋەلى بۇل جاسقا جەتەم بە، جەتپەيمىن بە دەپ تە ۋايىمدادىم. قۇدايعا شۇكىر، ءالى كۇنگە №1 بالالار كلينيكالىق اۋرۋحاناسىنىڭ كافەدراسىندا، ۋنيۆەرسيتەتتە شاما-شارقىم كەلگەنشە جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن. ال مەرەيتويدى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ۇلكەن زالىندا اتاپ وتە سالساق دەگەن وي كەلگەن ەدى. الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك ءوزى باستاما كوتەرىپ، شارانى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا وتكىزۋگە قولقا سالدى. وزدەرى قۇرمەتتەپ، سىيلاپ جاتسا، قالايشا باس تارتامىن؟! سوندا جاساۋعا كەلىستىم.+

ال جالپى، 80 دەگەن جامان جاس ەمەس. ءومىردىڭ اششىسى مەن ءتاتتىسىن دە قاتار كوردىم. عىلىمدا دا، كاسىبي قىزمەتىمدە دە، وتباسىمدا دا ايتۋلى جەتىستىكتەر مەن تابىستارعا جەتىپ وتىردىم. بۇل الدىمەن تاباندىلىعىمنىڭ، ەڭبەكقورلىعىمنىڭ ارقاسى شىعار. جاقىندا ء«وز تاعدىرىما ريزامىن» دەگەن كىتابىم جارىق كوردى. مۇندا وتكەن ءومىردىڭ قيىنشىلىعى مەن قۋانىشى، وتباسى باقىتى تۋرالى تولعانا جازدىم. «تاعدىرىم قيىن بولدى…» دەپ ءبارىن تاعدىر-تالەيىنە جابا سالاتىندار بار. ومىردە قيىندىق كورمەيتىن ادام جوق شىعار، ءسىرا؟! ءبارىمىز دە سول باسپالداقتان وتتىك. الگى «باسى قاتتى بولسا، اياعى ءتاتتى بولادى» دەگەن ءسوز بار عوي. ءاربىر قيىندىقتىڭ ارتىندا ءوز جاقسىلىعى بولادى. بالا كەزىمنەن ءتۇبى ءبىر يگىلىككە جەتەلەپ اكەلەتىن سابىرمەن دوس بولدىم. بۇل مەنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىما اينالدى.+

اكەمنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، دارىگەرلىك ماماندىقتى تاڭدادىم، ونىڭ ىشىندە بالالار پەدياترى بولۋ ءۇشىن باسىمدى تاسقا دا، تاۋعا دا سوقتىم. اش-جالاڭاش ءجۇرىپ وقىدىم، ىزدەندىم. ءۇش اعام، ءۇش اپام ءسابي كەزىندە شەتىنەپ كەتكەن سوڭ، جەتىنشى بالا رەتىندە ماعان ۇلكەن جۇك ارتىلدى. «بالام بىردەڭەگە ۇشىراپ قالا ما؟» دەپ كوزى الاقانداي بولىپ وتىراتىن انام مەن اكەمدى ويلايمىن. سويتەمىن دە، «كامال، سەن ءبىلىم الۋىڭ كەرەك. عالىم بولىپ، ەلگە پايداڭدى تيگىزۋىڭ كەرەك!» دەپ ءوزىمدى-ءوزىم قامشىلاپ قويامىن. ودان جامان بولعان جوقپىن. اتا-انامنىڭ وتىنىشىمەن 5-كۋرستا ۇيلەنىپ الدىم. بەس جىلدا ون ءۇش پاتەردە تۇرىپپىز. التىنشى جىلى اسپيرانت ماعان ۇكىمەت ءۇش بولمەلى ءۇي بەردى. ال كەلەر جىلى ەكى بالامدى قالدىرىپ، ماسكەۋگە دوكتورانتۋرانى وقۋعا تارتىپ كەتتىم. ايتەۋىر الدىمنان شىققان جاقسى ازاماتتاردىڭ قولۇشىنىڭ ارقاسىندا جاتاقحانانى پانالاپ ءجۇرىپ، ەكى جىل دوكتورانتۋرانى وقىدىم. 35 جاسىمدا قازاقستاندا ءبىرىنشى بولىپ بالالار حيرۋرگياسىنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، بالالار حيرۋرگياسىنىڭ ىرتەتاسىن قالادىم. جىلدار بويعى جەمىستى ەڭبەگىم مەنى «بالالار حيرۋرگياسىنىڭ اتاسى» دارەجەسىنە كوتەردى. 1968 جىلى الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ە.د.چەركاسوۆا زەينەتكەرلىككە شىعىپ، ورنىنا مەنىڭ كەلگەنىمدى قۇپ كورگەندەر بولعان ەكەن. مىنە، سودان بەرى بالالار پەدياترياسى مەن حيرۋرگياسى سالاسىندا تەر توگىپ كەلەمىن. بۇگىندە وقۋ ورنى دا، №1 بالالار اۋرۋحاناسى دا ەكىنشى ۇيىمە اينالىپ كەتتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سان مىڭداعان بالانىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالدىم، مىڭداعان شاكىرت دايىندادىم. قاراپ وتىرسام، وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ عۇمىرلىق جىلنامامنىڭ ءبىر-ءبىر پاراقشاسى ىسپەتتى.+

– ءار بالانى ءوز بالاڭىزداي كورەسىز. ولاردىڭ اۋىرعانى ءسىزدىڭ دە جانىڭىزعا باتاتىنى ءسوزسىز. بالالار پەدياترياسى مەن حيرۋرگياسىنىڭ اتاسى رەتىندە اتالمىش سالاداعى ماسەلەنى ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەسىز. ءسوزىڭىز جەتىم بولىپ جاتقان جوق پا؟

– قازاق «ايتىلماسا، ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەمەي مە؟! مەديتسيناداعى قوردالانىپ قالعان ماسەلەنى ءبىز ايتپاعاندا كىم ايتادى؟ وسى كاسىپكە باسىمدى سۇققالى بەرى تۇيتكىلمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ەندى تارتىنىپ قايتەمىن؟ مايموڭكەلەپ، جاعىمپازدانىپ سويلەۋ ءاۋ باستان تابيعاتىما جات. قاشان دا تۋراسىن ايتۋعا داعدىلانعان اداممىن.+

قازاقستان مەديتسيناسىندا وڭتايلى جولعا قويىلماي جاتقان تۇستار جەتەرلىك. بالالارعا وتا جاسايتىن جاڭا قۇرال-جابدىقتار ساتىپ الىنعانمەن، ونىڭ ءوزى ەسكىرىپ قالۋدا. بالا ءوزىنىڭ اۋىرعان جەرىن ايتا المايدى، وعان دياگنوز قويۋ ءۇشىن ەڭ زاماناۋي اپپارات قاجەت. تاعى ءبىر ماسەلە، بىزدەگى مەديتسينالىق وقۋ ورىندارىنىڭ كلينيكالىق اۋرۋحانالارى جوق. ستۋدەنتتەر ءالى كۇنگە قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنا قاراستى اۋرۋحانالاردا ءىس-تاجىريبەدەن ءوتىپ ءجۇر. ال شەتەلدە ءاربىر وقۋ ورنىنىڭ مىڭ توسەكتىك ءوز اۋرۋحاناسى بار.+

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا قاتىستى ۇلكەن ماقالا جازدىم. سوندا اكادەميك دوسىم سالىق زيمانوۆ ماعان حابارلاسىپ: ء«بىراز ستاتيستيكالىق دەرەكتەردى كەلتىرىپسىڭ. سەنىڭ ماقالاڭ ارقىلى بالالاردىڭ جاعدايىنىڭ تومەن ەكەندىگىنە قانىقتىم. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنەن بىرەۋ-مىرەۋ حابارلاستى ما؟» دەپ اعىنان جارىلدى. شىنىن ايتسام، ەشكىمنىڭ وقىعانىن سەزگەم جوق. بيلىك باسىنداعىلار گازەت وقىماي ما؟ ايتپەسە، قازاق گازەتتەرى ءتۇرلى ۇلتتىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى كوتەرىپ جاتىر. ءماۋ دەيتىن ادام جوق. كەيدە ۇكىمەتكە قاراتا ايتۋدىڭ دا، جازۋدىڭ دا قاجەتى شامالى سياقتى. بىراق اكادەميك دەگەن دارداي اتىم بار. ءومىردىڭ بازارىنان كەتىپ بارا جاتقان اداممىن. بالالاردىڭ بولاشاعىنا الاڭدايمىن. ايتۋ ماعان پارىز.+

– ماسەلەنىڭ ءتۇپ-توركىنى ەلىمىزدىڭ مەديتسينالىق وقۋ ورىندارىندا پەدياتريا فاكۋلتەتىنىڭ جابىلۋىندا جاتقانىن مەڭزەپ وتىرسىز عوي. پەدياتريا فاكۋلتەتى جابىلعالى بەرى تالاي جەرگە حات جازدىڭىزدار. بىراق «قارنىمنىڭ اشقانىنان ەمەس، قادىرىمنىڭ قاشقانىنان جىلايمىن» دەگەننىڭ كەبىن كيگەن جوقسىزدار ما؟

– بۇل سالانى جيىرما بەس جىلدىڭ ىشىندە وننان استام مينيستر باسقارىپ ۇلگەرىپتى. كوپ مينيستر تەك ۇيىمداستىرۋشى عانا بولا ءبىلدى. دارىگەرلىك ديپلومى بولسا دا، ادامداردى ەمدەپ كورمەگەندىكتەن ونى دارىگەر دەپ ايتۋ قيىن. حالىقتىڭ جاعدايىن بىلمەيدى. بىردە دارىگەردى وقىتۋدىڭ باعدارلاماسىن دايىندايتىن پروفەسسورعا: «سەن ءبىر ادامدى دا ەمدەگەن جوقسىڭ. سويتە تۇرا بىزگە تۇسىنىكسىز ساباقتاردى ەنگىزەسىڭ» دەپ ايتقانمىن. ويتكەنى مەديتسينادا جۇرگەندەردىڭ كوبى تەورەتيكتەر. ارقايسىسى وزىنشە رەفورما جاساۋعا تىرىسادى. سودان سالا وزگەرەدى، جاقسارادى دەيدى. بىلسەڭىز، كەڭەس ۇكىمەتىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى جامان بولعان جوق. ءبارى تەگىن ەدى. ەمدەلۋ دە، ءبىلىم الۋ دا. ال نارىقتىق ەكونوميكادا رەفورما كەرەك تە شىعار. بىراق ونى زەرتتەپ، قانشا قارجى كەرەك ەكەنىن ناقتى شەشۋ قاجەت. وسى ۋاقىتقا دەيىن كلينيكالىق مەديتسينادا بالالاردى ەمدەپ كەلە جاتقاندىقتان ماسەلەنىڭ ءبارى جاقسى تانىس. سوندىقتان تەك كەمشىلىكتەرىن عانا ايتامىن. «تۋرا ايتساڭ، تۋعانىڭا جاقپايسىڭ» دەمەكشى، وسى مىنەزىم كوبىنە ۇنامايتىن بولۋ كەرەك.+

پەدياتريا فاكۋلتەتىنىڭ جابىلعانىنا ون جىل بولىپ قالدى. تمد ەلدەرىندە پەدياتريا فاكۋلتەتى بىزدە عانا جوق. رەسەي جاپقان جوق. ۋكراينا مەن قىرعىزستان جاۋىپ، بۇل قادامدارىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن مويىنداپ، ەكى جىلدان كەيىن قايتا اشتى. بەلورۋسسيادا دا سولاي. ال سانكت-پەتەربۋرگ پەن تاشكەنتتە بالالار دارىگەرلەرىن دايارلايتىن مەديتسينالىق وقۋ ورنى بار. ولار بالالار دارىگەرىنە ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايدى. «قوعامدىق قوزعالىس» وكىلدەرى ەلىمىزدىڭ وبلىستارىنا حابارلاسىپ، قوعامنىڭ پىكىرىن ءبىلىپتى. حالىق پەدياتريا فاكۋلتەتىن قايتا اشۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. بالالار اراسىندا اسقىنعان اۋرۋلار ءتۇرى كوبەيىپ كەتتى. پەدياترلاردىڭ كوبى قارتايعان. جاس پەدياترلار جوقتىڭ قاسى. ومىرگە جاڭا كەلگەن، ءالى جۇيكە جۇيەسى دامىماعان بالانى انانىڭ ءوزى قولىنا ۇستاۋعا قورقادى. مۇندايدا بالانىڭ اعزاسىن تولىققاندى بىلەتىن پەدياتر عانا كومەككە كەلەدى. ءبىزدىڭ س.اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «پەدياتر بولامىن» دەيتىندەر سانى بەس پايىزعا جەتەعابىل. ال بىزگە 25-30 پايىز كەرەك. ەگەر ستۋدەنت ءبىرىنشى كۋرستان پەدياتريانى جان-جاقتى وقىسا، بۇلاي بولماس ەدى. بىزدە جەتى مەديتسينالىق وقۋ ورنى بار. پەدياتريا فاكۋلتەتىن تىم بولماسا س.اسفەندياروۆ اتىنداعى مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتتە قايتا اشىپ، 150-200 ستۋدەنتتى پەدياتر رەتىندە دايىنداۋدى شوعىرلاندىرسا دەيمىن. ءبىز نەگە حالقى كوپ، ەكونوميكاسى دامىعان شەتەلدى ۇلگى تۇتامىز؟ ولاردىڭ اۋىلدارى قالاعا بىرىگىپ كەتكەن. جەرلەرى قۇنارلى. امەريكادا بەس رەت بولدىم. سان-فرانتسيسكو قالاسىنىڭ بالالار ەمحاناسىنا بارسام، ءبىر جاسار بالا شىرىلداپ جاتىر ەكەن. قاي جەرى اۋىرىپ جاتقانىن ايتا المايدى عوي. نە ىستەر ەكەن دەسەم، دارىگەرلەر ءاپ-ساتتە ءۇش جاعىنان ءۇش ءتۇرلى قۇرال قويىپ دياگنوزىن انىقتادى.+

– ال بىزدە مۇنداي قۇرالداردىڭ ورنىن پەدياتر اتقارىپ كەلگەن دەيسىز عوي… 

– ارينە. ءبىز نەگە شىرىلداپ ءجۇرمىز؟ بۇرىن پەدياترلار ءبارىن بىلەتىن. ءبىر-ەكى جاستاعى بالا جىلاسا، كىم ونى انىقتايدى، كىم تەكسەرەدى؟ وعان دياگنوز قويۋ ءۇشىن بەلگىلى قۇرال جانە ءبىلىمدى پەدياتر كەرەك. «الەمنىڭ بالالار دوكتورى» اتانعان لەونيد روشال بالانى تەك قانا پەدياتر ەمدەۋ كەرەك دەيدى. قوسىپ-الارىم جوق. «بالالار – بولاشاعىمىز» دەيمىز. ولاردىڭ دەنساۋلىعى – ءبىزدىڭ قولىمىزدا. «پەدياتريا فاكۋلتەتىن جاپپاۋ كەرەك» دەپ ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە حات جازدىق. باياعى ءوزىنىڭ «پەدياتريا فاكۋلتەتىن» جىرلايدى دەسە كەرەك، قازىر ءتىپتى شەنەۋنىكتەر مەنى كورسە قاشاتىن بولدى.+

– پەدياتردىڭ ورنىنا كەلگەن وتباسىلىق دارىگەرلەردىڭ ەنگىزىلگەنىنە دە از ۋاقىت ەمەس. حالىق مۇنىڭ پايداسىن كوردى مە؟

– وتباسىلىق دارىگەرلەر قاجەت بولسا دا، سانىنىڭ كوبەيگەنىنەن ەش پايدا جوق. تەك ءبىر دارىگەرى مەن مەيىربيكەسى بار اۋىلدىق جەرلەردە وتباسىلىق دارىگەر قاجەت بولار. ال اۋداندىق ەمحانا، اۋرۋحانالاردا سالالىق ماماندار وتىرۋى قاجەت. وتباسىلىق دارىگەردىڭ اۋرۋ تۋرالى جالپى تۇسىنىگى بولعانىمەن، ناقتى بىلمەيدى. ءبىر دارىگەر بار اۋرۋدى قالاي بىلەدى؟ دۇنيەجۇزىندە 14 مىڭ اۋرۋ بار ەكەن. جاڭا تۋعان بالانىڭ اعزاسى وزگەشە. پسيحيكاسى دا ەرەكشە. بالانىڭ ىشكى قۇرىلىسى جۇزدەگەن سەبەپ بويىنشا اۋىرادى. ونى پەدياتر عانا انىقتاي الادى. قازىر وتباسىلىق دارىگەر ەرەسەكتەردى دە، بالالاردى دا قارايدى. ول بالالاردى قابىلداۋعا، دياگنوزىن قويۋعا قورقادى. ويتكەنى بىلمەيدى. سويتەدى دە، بالالار دارىگەرىن ىزدەيدى. ال ولار كۇننەن كۇنگە ازايىپ بارادى. ماسەلەن، №1 بالالار اۋرۋحاناسىندا پەدياتردان باستاپ حيرۋرگتەرگە دەيىن دايىندايتىن ەدىك. قازىر مۇلدەم از. وقۋ ورنىن جاڭا بىتىرگەن مامان كوپ قاتەلىك جىبەرەدى. بۇرىن تاجىريبەلى دارىگەرلەر جاڭادان كەلگەندەردى ۇيرەتەتىن. مۇنداي ساباقتاستىق تا ءۇزىلىپ قالدى. بالالارعا سالىناتىن ەكپەنىڭ دە، اۋرۋدىڭ دا ءتۇرى كوپ. ەكپە كوپ اۋرۋدان قۇتقارادى. بىراق ەكپەنى جاساۋدىڭ ارنايى ەرەجەسى بار. ۋاقىتشا ەكپە جاسامايتىن اۋرۋلار بولادى. وتباسىلىق دارىگەرلەر سونىڭ ءبارىن بىلە بەرمەيدى. ال وزگە ەلدەر بالالار دارىگەرىن دايىنداۋدى توقتاتقان جوق. ەۋروپا ەلدەرىندە وتباسىلىق دارىگەرلەردىڭ كوپ بولۋىنىڭ سەبەبى، ولاردا جاس بالالار حالىق سانىنىڭ 10 پايىزىن عانا قۇرايدى. ال قازاقستاندا بۇل كورسەتكىش – 30 پايىز. تۇسىنگەنىم، وتباسى دارىگەرى جۇيەسى اقشانىڭ ۇنەمدەلۋىنە جاقسى. دەگەنمەن ادامنىڭ دەنساۋلىعىن اقشامەن ولشەۋگە بولمايدى.+

– جاقىندا، پارلامەنت سەسسياسىندا دەپۋتاتتار پەدياتريا فاكۋلتەتىن جابۋدىڭ كەرى اسەرىن جىپكە تىزگەن ەدى. دەمەك، ءبىزدىڭ قوعام مۇنىڭ زاردابىن تارتپاسا، راحاتىن كورمەگەن سياقتى.

– قازىر دارىگەر بولۋ ءۇشىن 8-10 جىل وقيدى. دارىگەر – وتە قيىن ماماندىق. جاقسى دارىگەر بۇل جولعا ءومىر بويى كۇرەسىپ جەتەدى. وكىنىشتىسى سول، بىزدە قازىر جالپى تاجىريبەلى دارىگەر فاكۋلتەتى عانا بار. سونى وقىعاننان كەيىن، 8-9 كۋرستا پەدياترلاردى دايىندايدى. ال بۇرىنعى جۇيە بويىنشا ستۋدەنت بىردەن پەدياتريا فاكۋلتەتىنە باراتىن. پەدياتريانىڭ 26 ءتۇرى بار. جاڭا تۋعان بالانى قارايتىن مەديتسينا ءبولىمىن نەوناتولوگيا دەپ اتايدى. ولار پەرزەنتحانادا ىستەيدى. نەوناتولوگيا – جاڭا تۋعان بالا، ال پەريناتولوگيا – قۇرساقتا جاتقان بالا. بۇگىندە نەوناتولوگتار دا، پەريناتولوگتار دا ازايىپ كەتتى. سەنەسىڭ بە، بالقاش قالاسىندا ءبىر عانا نەوناتولوگ مامان قالىپتى. ودان باسقا بالالار حيرۋرگى، لور دارىگەرى، گاستروەنتەرولوگ، پۋلمونولوگ ماماندارى سىندى بالالار دارىگەرىنىڭ تارماقتارى كوپ.+

مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى كۇنى قارساڭىندا مينيسترمەن كەزدەسكەنىمدە: «اركىم كەلەدى دە، رەفورما جاسايدى. ءومىر بويى ساباق بەرەمىن، مامانمىن، ەكى رەت دەكان بولدىم. مەنىڭ پىكىرىمدى ەشكىم قۇلاققا ىلمەيدى» دەدىم. ماسەلەن، ۋكراينا، رەسەيدە، بەلورۋسسيادا مەديتسيناعا قاتىستى شەشىم شىعارار ساتتە وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن مامانداردى شاقىرىپ، اقىلداسادى. اركىم ءار ءتۇرلى پىكىر ايتادى عوي. ناتيجەسىندە قولداۋ تاپقان ۇسىنىستار ساراپقا سالىنادى. ال بىزدە بۇل جوق.+

پارلامەنتتە دەپۋتاتتار «پەدياتريا فاكۋلتەتى نەگە جوق؟» دەگەن ساۋال تاستادى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى زاعيپا باليەۆا مەن ءدانيا ەسپاەۆا ماسەلە كوتەرىپ، دەنساۋلىقتى ساقتاۋدى دامىتۋدىڭ 2011-2015 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسى اياسىندا بىلتىردان بەرى بالالار ەمحاناسى ەرەسەكتەر ەمحاناسىمەن بىرىكتىرىلگەندىگىن تىلگە تيەك ەتتى. دەپۋتات ەسپاەۆا «وسىنىڭ سالدارىنان بارلىق مەديتسينا مەكەمەسىندە جالپى تاجىريبەدەگى دارىگەر بالالاردى دا، ەرەسەكتەردى دە قابىلداي بەرەتىن بولدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا پەدياتريا فاكۋلتەتىنىڭ جابىلۋى وسىعان اكەلدى» دەسە، ءماجىلىس دەپۋتاتى زاعيپا باليەۆا: ء«بىز اۋرۋحانانى ەسكى ءادىس بويىنشا ەرەسەكتەر جانە بالالارعا ارنالعان دەپ ءبولۋىمىز كەرەك. سەبەبى 25 ادامنىڭ كەلۋىنە ارنالعان كلينيكادا جۇزدەن استام ادام قارالادى. ەگەر ءبىز ەمدەۋ ورتالىقتارىن بىرىكتىرەتىن بولساق، ۇيىمداستىرۋ جاعىن دا رەتتەۋىمىز كەرەك. ويتكەنى تۋبەركۋلەزدىڭ اشىق تۇرىنە شالدىققان اداممەن ەمىزۋلى بالاسى بار انا ءبىر كەزەكتە تۇرماۋى كەرەك. سونىمەن قاتار پەدياتر ماماندىعىن 5 جىل وقىتىپ، 2 جىل ورتاق تاجىريبەدەن وتكىزسەك. سەبەبى پەدياتر ەرەسەكتى دە، بالانى دا ەمدەي الادى. ال تەراپەۆت دارىگەر ەشقاشان بالانى ەمدەي المايدى. سوندىقتان پەدياتر ماماندىعىن دايارلاۋدى قايتا قاراۋ كەرەك» دەپ كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تۇيتكىلدى كەسىپ ايتتى. سوندا دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ ءمينيسترىنىڭ جاۋابى: «پەدياترلاردى دايىنداپ جاتىرمىز. ساعاتتارىن كوبەيتتىك» دەپتى. ونىڭ ءبارى جاي ءسوز. جالپى دارىگەر رەتىندە وقىتىلىپ جاتقان پەدياترلاردىڭ ساعاتىن 6-7-كۋرستا كوبەيتكەنى راس. ءبارىبىر بۇل وڭدى شەشىم ەمەس. 1980-90 جىلدارى ءبىر جىلدا 250-300 پەدياتر دايىندايتىن ەدىك. 2014 جىلى 58 پەدياتر عانا وقۋ ءبىتىردى. ال قازىر پەدياتردىڭ سانى ازايىپ، ءبىلىمى تومەندەپ كەتتى. ءارى بۇل ماماندىققا باراتىندار از. اسىرەسە، انا اتانباعان قىزدار كىشكەنتاي بالانىڭ جىلاعانىنان شوشىپ، پەدياتر بولۋعا قورقادى. ەگەر 1-كۋرستان باستاپ وقىسا، ول بالالار دارىگەرى بولاتىنىن بىلەدى، سەزىنە تۇسەدى. پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دايىن بولادى. ولاردىڭ وقۋ باعدارلاماسى دا باسقا. تەراپيانى، حيرۋرگيانى مەڭگەرەدى. بالالار دارىگەرى – بالانىڭ ەرەكشە قاسيەتىن ءبىلۋ. بالانىڭ اعزاسى بىرتە-بىرتە داميدى. بالالاردىڭ اۋرۋى دا باسقاشا.+

– دەمەك، بالالار اراسىندا اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ ءتۇرى دە كوپ. اسىرەسە، شالعايداعى اۋدان، وبلىستا دياگنوزى دۇرىس قويىلماي، سونىڭ سالدارىنان مۇگەدەكتىككە ۇشىراپ جاتقان بالالار از ەمەس قوي.

– مىسالى، اۋداندىق، وبلىستىق اۋرۋحانالاردا جاعداي كۇردەلى. وتباسى دارىگەرى 14 مىڭ اۋرۋدىڭ استارىن بىلمەيدى. ءبىر جاسار، ەكى جاسار بالا تەمپەراتۋراسى كوتەرىلىپ كەلسە، ىستىعىن تۇسىرەتىن ءتۇرلى ءدارى-دارمەكتى بەرەدى. بۇل ەمگە جاتپايدى. ال بالا نەگە اۋىردى؟ ونى تولىققاندى دۇرىس تەكسەرۋ كەرەك، ەمدەۋ كەرەك. بالانىڭ جاسى ۇلعايعان سايىن دەرتى دە اسقىنا بەرەدى. سوسىن ۋاقىت وتە كەلە سوزىلمالى اۋرۋعا اينالادى. ءوز تاجىريبەمنەن ايتسام، بالالاردىڭ ءىش اۋرۋىنىڭ جۇزگە جۋىق ءتۇرى بار. اسىرەسە، اۋداندىق اۋرۋحانالاردا جالپى حيرۋرگ بولعانىمەن، بالالار حيرۋرگى از. ولار ءىشى اۋىرعان بالالاردا سوقىرىشەك بار دەپ وتا جاسايدى. كەيدە بۇل ناقتى دياگنوز بولماي شىعاتىن كەزدەر از ەمەس. مۇندايدا بالانىڭ ءىش اۋرۋى جالعاسىپ، باسقا اۋرۋلارمەن ۇلاسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. دەمەك، ءار اۋرۋدىڭ پايدا بولۋ سەبەبى ءار ءتۇرلى ەكەنىن، كوبىسىنىڭ تۇقىمقۋالاۋشىلىق ارقىلى بەرىلەتىنىن دە ەسكەرۋ كەرەك. بالانىڭ دەنساۋلىعى توعىز اي بويى قۇرساعىندا كوتەرگەن اناسىنىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى بولادى. اۋرۋدىڭ پايدا بولۋىنىڭ ەكىنشى سەبەبى تاماق ىشۋىنە، ءۇشىنشى، دەنە قوزعالىسىنا، ءتورتىنشى، جۇمىس ىستەۋ تۇرىنە بايلانىستى. سونىڭ سالدارىنان ەر بالالاردىڭ 40-45 پايىزىن اسكەرگە المايدى. ولاردىڭ اراسىندا وكپە، جۇرەك اۋرۋلارى مەن پسيحيكالىق اقاۋعا شادىققاندار كوپ. ياعني، بالا كەزدە پايدا بولعان اۋرۋ سوزىلمالىعا اينالىپ كەتكەن. سىرقات قوعامدى ساۋىقتىرۋ الدىمەن ونىڭ دەرتكە شالدىققان ۇرپاعىن ەمدەپ جازۋدان باستالادى. سوندىقتان بالاعا ءسابي كەزىنەن قاتتى كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ دەنى ساۋ، سالاۋاتتى ازامات بولىپ وسۋىنە جاعداي جاساۋ قاجەت.+

– مۇنىڭ الدىن الاتىن جول بار ما؟

– بۇرىن ديسپانسەريزاتسيا دەگەن بولعان. بۇل – بالالاردى تۋعاننان باستاپ تەكسەرەدى. ەسەپكە الىپ، ەمدەپ تۇرادى. قازىر بۇل جاسالمايدى. ال ەندى اۋرۋدى بالا كەزدە ەمدەمەسە، وسە كەلە ونىڭ وتباسىن اسىراۋعا شاماسى دا كەلمەيدى. بۇل كۇردەلى ماسەلە. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، قازاقستاندا پەدياتريا فاكۋلتەتىن نەگە جاپقانىن ءالى تۇسىنبەيمىن. ءبىر جاقتان نارىق قىسىپ، ءبىر جاقتان جاڭا تۋعان نارەستەلەردىڭ سىرقاتى اسقىنىپ تۇرعان كەزدە پەدياتر ماماندىعىنىڭ جابىلىپ قالۋى، سايىپ كەلگەندە، بولاشاقتى ويلاماۋدان تۋعان شەشىم. ءتيىستى ورىندارعا حاتتى توپەلەتسەك تە، ولاردان ماردىمدى جاۋاپ بولمادى. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ماقتانۋعا كەلگەندە الدىنا قارا سالمايدى. شىن مانىندە، نە جاسالىپ جاتقانى بەلگىسىز. ماسەلەن، تاياۋدا دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆاعا حالىق تاراپىنان كوپ ساۋال قويىلدى. ونىڭ دەنى پەدياتريا فاكۋلتەتىنىڭ جابىلۋىنا كەلىپ تىرەلەدى. وسىعان كوزدەرى جەتسە دە، سەڭ قوزعالماعانىنا قايرانمىن. بىزگە بۇل ءۇردىس بولون كونۆەنتسياسىنان كەلگەنى بەلگىلى. قازىر كوپ ەل اتالمىش كونۆەنتسيادان باس تارتىپ وتىر. جاقىندا عانا رەسەيدىڭ دارىگەرلەرى «بولون كونۆەنتسياسىن قابىلدامايمىز» دەپ ماسەلە كوتەردى. ولار دا كەزىندە پەدياتريا فاكۋلتەتىن جاپپاقشى بولدى. بىراق وزدەرىنىڭ باس پەدياترى، اكادەميك الەكساندر بارانوۆتىڭ بالالار دارىگەرىنە قاتىستى الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن ماقالاسىنان كەيىن رايىنان قايتتى. ال ءبىز بارىمىزدى باعالاماي، قۇردىمعا جىبەردىك.+

– قالاي ويلايسىز، ناقتى دياگنوز قويا الماعان دارىگەردى جازالاۋ كەرەك پە؟ جالپى، ءبىلىم مەن بىلىگى ۇشتاسقان مامان دايىنداۋدىڭ تەتىگى قانداي؟

– دارىگەردىڭ ءبىلىمى از بولسا، الدىنداعى ناۋقاسقا دۇرىس دياگنوز قويماسا، وعان كىم كىنالى؟ بۇل تۇرعىدا اۋەلى دارىگەر دايىنداۋعا جاۋاپتىلاردى جازالاۋ كەرەك. بالالار اراسىندا جۇيكە اۋرۋى بەلەڭ العان. مۇگەدەك بوپ تۋعان بالالاردىڭ سانى دا از ەمەس. بىلتىر پەدياتريا فاكۋلتەتىنىڭ سوڭعى تۇلەكتەرى ءبىتىردى. ەندى ءبىر ون جىلدا بالالارعا دۇرىس دياگنوز قويا المايتىن دارىگەرلەر كوبەيە مە دەپ الاڭدايمىن. قاي جاستاعى بالاعا قانداي ولشەممەن ءدارى بەرۋ كەرەكتىگىن دە يگەرىپ ۇلگەرمەگەن شالا پەدياترلار بالا ولىمىنە سەبەپشى بولۋى مۇمكىن. قازىر كوپ اتا-انا دەرتى اسقىنعان بالالارىن شەتەلدە ەمدەتىپ ءجۇر. ال سونىڭ وزىندە دەنساۋلىعى جاقسارىپ كەتەتىندەرى سيرەك. شىنتۋايتىندا، بۇل اۋرۋ ءوز ەلىمىزدە ەمدەلە مە، جوق پا، ول ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلۋى ءتيىس.اتا-انانى اۋرە-سارساڭعا سالماۋ ءۇشىن سونداي دەرتتەردى ەمدەيتىن دارىگەرلەردى وزىمىزدە دايارلاۋ كەرەك. بۇل – ءبىر. ەكىنشى، ناقتى دياگنوز قويا المايتىن دارىگەرلەر دە ادام ەمدەپ ءجۇر. ءبىلىمسىز دارىگەرلەر كوبەيىپ كەتتى. «جىلاعاننىڭ كوزى، ايتقاننىڭ اۋزى جامان» دەيتىن شىعار، قازىر ماعان ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. تەك ويلايتىنىم – بولاشاعىمىز دەپ جۇرگەن بالالاردىڭ دەنساۋلىعى.+

بۇرىن ءبىر وبلىستا ءبىرلى-ەكىلى ادام ولەتىن. بىراق ونى دابىرا ەتىپ، سىرتقا شىعارمايتىن. قازىر ءبىر ادام قايتىس بولسا، ۋ-شۋ. ءولىم بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بار. ءتىپتى اقپارات قۇرالدارى انىقتالماي جاتقان وقيعاعا دارىگەردى كىنالى ەتىپ قويادى. قايعىدان قان جۇتقان اتا-انا نە دەيدى؟ ولار دا باس سالىپ «دارىگەر كىنالى» دەيدى. ادام ءومىرىن ساقتاپ قالعىمىز كەلىپ، اۋرۋعا اراشا تۇسەمىز. ناۋقاسقا جاڭا ءومىر سىيلايمىز. بىراق دارىگەر – ەڭبەگى ەش، تۇزى سور ماماندىق. بۇگىنگى جاستاردىڭ دارىگەر بولعىسى كەلمەيتىندىگىنە بىردەن-ءبىر سەبەپ وسى شىعار. قاتەلەسپەيتىن ادام جوق. ۇكىمەت باسشىلارى دا «بىزدەن دە قاتە كەتتى» دەيدى عوي. ولار قاتەلەسسە ءبىر ادام ەمەس، تۇتاس حالىق قينالادى. ونىڭ جانىندا ادام ءومىرىن ساقتايتىن دارىگەر نەگە قاتەلەسپەيدى؟ سوراقىسى سول، ادامداردىڭ كوبى مەديتسينادان گورى حالىق ەمشىلەرىنە سەنىپ العان. ەسەسىنە، اۋرۋىن اسقىندىرىپ الادى دا، قايتادان ەم ىزدەپ مەديتسيناعا كەلەدى. ال بۇل كەزدە ەم قونۋ-قونباۋى ەكىتالاي. سويتەدى دە، بار كىنانى مەديتسيناعا اۋدارا سالادى.+

ۇشىنشىدەن، بىلىكتى دارىگەر ازايىپ بارادى. ءبىزدىڭ ەلدى دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە ولاردا مەديتسيناعا قىرۋار اقشا بولىنەدى. ەلىمىزدە دەنساۋلىق ساقتاۋعا بولىنەتىن قاراجاتتىڭ ۇلەسى ءجىو-ءنىڭ 3,8 پايىزى عانا. دسۇ-نىڭ ۇيعارىمىنشا، 6 پايىزدان كەم بولماۋى ءتيىس. مىسالى، امەريكادا 15 پايىز، گەرمانيا مەن فرانتسيادا 8 پايىز بولىنەدى. دەمەك، وركەنيەتتى ەلدەردە ەڭ قۇرمەتتى دە، ەڭ جوعارى تابىس يەسى دارىگەر ەكەنىن جاقسى بىلەتىن شەنەۋنىكتەردىڭ ەڭبەكاقى تاعايىنداۋعا كەلگەندە ساراڭدىعى ۇستاپ قالادى. دارىگەردىڭ ايلىعى وتە تومەن. 9-10 جىل وقىعاندا ەڭبەكتەرىنىڭ 50 مىڭعا باعالانبايتىندىعىنا جاس ماماندار نەگە وكپەلەمەسىن. دارىگەرگە تولەنەتىن ەڭبەكاقى كولەمى ۇلعايماي، بىلىكتى، ءبىلىمدى دارىگەرلەر قاتارىن تولىقتىرۋ مۇمكىن ەمەس. دەنساۋلىقتىڭ ساقشىسى – دارىگەر مەن ءبىلىمدى ۇرپاق دايىنداۋعا جاۋاپتى مۇعالىمدەرگە ماردىمسىز جالاقى بەرۋ الەۋمەتتىك جاعىنان العاندا ادىلەتسىز شەشىم. ءبىلىم-بىلىكتىلىگىن ارتتىرعانشا، دارىگەر مەن مۇعالىم اشقۇرساق ءومىر ءسۇرۋى كەرەك پە؟+

انا بالا دەسە جانىن بەرەدى

 – قازىر دەنى ساۋ بالانى ومىرگە اكەلەتىن كوپتەگەن انانىڭ دا دەنساۋلىعى ءماز ەمەس. الايدا رەسمي ستاتيستيكا ءولىم-ءجىتىمنىڭ جىل ساناپ تومەندەگەنىن ايتادى. سىزدىڭشە قالاي؟ 

– بالانى اتا-انادان ارتىق جاقسى كورەتىن جان جوق. اسىرەسە، انا بالاسىمەن تۋعاننان باستاپ بىرگە. اۋرۋحاناعا ءبىر، ەكى جاسار بالاسىن قۇشاقتاپ اكەلەدى، ءومىر بويى قۇشاقتاپ وتەدى. انا بالا دەسە جانىن بەرۋگە ءازىر. انانىڭ ءرولى ەرەكشە. 9 اي، 9 كۇن كوتەرگەن بالاسى ناۋقاستانىپ قالسا، قۇراق ۇشىپ جۇرەدى. تابيعاتتىڭ زاڭى سولاي ما، اكەسى اپتاسىنا ءبىر مارتە كەلەدى، بولدى. اكە اناسى سياقتى قاتتى جانى اشىمايدى. «بالام ولسە، مەن دە ولەمىن» دەپ باسىن سوققان تالاي انانى كوردىم. انالاردىڭ دەنساۋلىعى تومەن. قازىر ەلىمىزدەگى انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعى سىن كوتەرمەيدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن الەۋمەتتىك جاعدايمەن بايلانىستىرار ەدىم. اسىرەسە، قازاقتار كوپ شوعىرلانعان وڭىرلەردىڭ تۇرمىسى ناشار. جاعدايى جوق بولعان سوڭ، انانىڭ دەنساۋلىعى دا تومەن. بالا تۋ جاسىنداعى ايەلدەردە قان ازدىق، دارۋمەن جەتىسپەۋشىلىگى كوپ. بۇل دۇرىس تاماقتانباۋدان تۋىندايتىنى بەلگىلى. ەت جەمەگەن، جەمىس-جيدەك كورمەگەن ادامنىڭ دەنساۋلىعى قايدان وڭسىن؟! انا اۋرۋ بولعاننان كەيىن بالا دا ىشتەن اۋرۋ بولىپ تۋادى. انالاردىڭ 85 پايىزى انەمياعا شالدىققان. بۇل ىشتەگى بالانىڭ ءوسىپ-ءونۋىن تەجەيدى. سونىڭ اسەرىنەن بالالاردىڭ 40 پايىزى سالماعى از، شالا نەمەسە كەمتار بولىپ تۋىلادى. بۇل ماسەلە مەنى قاتتى قينالدىرادى، ويلاندىرادى. ول ول ما، بالالار اراسىندا ميعا قان قۇيىلۋ اۋرۋى (ينسۋلت) اسقىنىپ بارادى. مىسالى، ون جىلداي بۇرىن 4-5 ايلىق نارەستەلەردىڭ اراسىندا سيرەك كەزدەسەتىن بۇل اۋرۋ بويىنشا ءارى كەتسە ون بالا عانا تۇسەتىن. ءبىر جىلدا 95 بالا تۇسكەنى جانعا باتتى. 1 جاسقا دەيىن قايتىس بولاتىن بالالاردى «بالالار ءولىمى» دەپ اتايدى. تمد ەلدەرىمەن سالىستىرا قاراساق، 1000 بالاعا شاققاندا، رەسەيدە – 10 بالا، ۋكراينادا – 8, بەلورۋسسيادا – 6, ال قازاقستاندا 15 بالا ولەدى. 17 ميلليوننان استام عانا حالقى بار ەلىمىز ءۇشىن بۇل دابىل قاعارلىق جاعداي. تۋراسىن ايتساق، ەلىمىز پەدياتر ماماندارىنىڭ تاپشىلىعىن تارتىپ وتىر. كەلەشەكتە بۇل جاعداي ءتىپتى، ۋشىعا تۇسەدى. ەگەر پەدياتريا فاكۋلتەتىن قايتارماساق، ەرتەڭگى كۇنى بالالار ءولىمى كۇرت ءوسۋى مۇمكىن. ءتىپتى، پەدياترلاردى سىرتتان شاقىرتۋ جاعدايىنا جەتپەسىمىزگە كىم كەپىل؟! جىل سايىن ستاتيستيكا ءولىم-ءجىتىم ازايدى دەيدى. ازايدى ما، كوبەيدى مە، ەشكىم بىلمەيدى. بىردە تۋبەركۋلەز اۋرۋىنا بايلانىستى ۇلكەن جينالىس بولدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۋبەركۋلەز ديسپانسەرىنىڭ باستىعى: «بىزگە مىنا پايىزدان جوعارى بولماسىن دەيتىن بۇيرىق كەلەدى. ءبىز كورسەتكىش كوبەيسە دە، جاسىرامىز» دەگەن ەدى. شىنى كەرەك، بىزدە قاي اۋرۋدى الساڭىز دا، كورسەتكىش تومەندەپ جاتقان سياقتى.+

– ون ءتورت مىڭ بالاعا وتا جاساپ، ەكىنشى ءومىر سىيلادىڭىز. سونىڭ ىشىندە قانداي اعزاعا وتا جاساۋ قيىن؟

– ەگدە تارتقان قارت تا ءومىردى قيمايدى، ءارى قاراي دا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. 60, 70 جاستاعى ەرەسەك ادامعا وتا جاساساڭ، جازىلىپ كەتەدى، راحمەتىن ايتادى. ال بالاعا وتا جاساساڭ، ول ەرتەڭگى كۇنى ءوسىپ-ونەدى. سولاردى كورىپ قۋانامىن، ەرەكشە راحاتقا بولەنەمىن. وسىندايدا ءبىز بولاشاققا جۇمىس ىستەپ جاتقان سياقتىمىز. العىس جاۋدىرىپ، بالاسىنا، نەمەرەسىنە مەنىڭ اتىمدى قويعاندارى كوپ. اتاپ ايتسام، كەڭەستىك كەزەڭدە ون جەتى جىل پروكۋرور بولعان وتەگەن سەيىتوۆتىڭ نەمەرەسىنە وتا جاسادىم. بۇگىندە كامال سەيىتوۆ 40 جاسقا كەلىپ قالدى. قازىر كامالدىڭ يسلامبەك، يسمايلحان دەگەن ەكى ۇلى بار. سول سياقتى ەلىمىزگە تانىمال تۇلعا ياحيا اۋباكىروۆ تە ءبىر نەمەرەسىنە كامال دەپ ات قويدى. كوبى ۇلكەن ازامات. كەزدەسكەن جەردە سالەمىن بەرىپ تۇرادى.+

ال قانداي اعزاعا وتا جاساۋ كۇردەلى دەگەنگە كەلسەم، ءتۇرلى سىنىقتار كوپ، اسىرەسە جول اپاتىنان ميعا كەلەتىن جاراقات كوپ. ميعا بىتكەن اۋرۋلارعا كوپ جىل بويى عىلىمي زەرتتەۋ جاساپ، وتا جاسادىق. 1982 جىلى لەنينگرادتا «تەجەلايا موزگوۆايا تراۆما ۋ دەتەي» دەگەن كىتابىم جارىق كوردى. جيىرما شاقتى عالىم كانديداتتىق، ءبىر عالىم دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ميعا وتا جاساعاندا جاڭا مەتوديكاعا سۇيەندىك. ميدىڭ سۇيەگىن الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا تيتاندىق پلاستينكا قوياتىن. بۇل بالالارعا كەلمەيدى ەكەن. تيتان پلاستينكاسى ەرەسەكتەرگە عانا بولادى. ال ءبىز بالانىڭ جاعدايى ءبىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە جاقسارعاننان كەيىن توڭازىتقىشقا سالىپ قويعان الگى ميدىڭ سۇيەگىن قايتا جابامىز. سوسىن بالالار اراسىندا قول-اياق سىنىعى كوپ. قازىر اتا-انا دەرەۋ سىنىقشىعا جۇگىرەدى. قازاق جالپى سەنگىش حالىق قوي. ارينە، سىنىقشىنىڭ دا ءبىلىمدىسى بار. بىلەتىن سىنىقشى بولسا اياقتىڭ، قولدىڭ ۇزىن سۇيەگىن سالۋى مۇمكىن. ال بۋىنعا بايلانىستى ىشكى سىنىقتى رەنتگەنمەن قاراپ سالعاننىڭ وزىندە دۇرىس بولماي جاتادى. ءبارىبىر بىزگە قايتىپ كەلەدى. جاقىندا سىنىقشىعا بارىپ، اقىر اياعىندا سىنىعى دۇرىس بىتپەگەن وتىز، قىرىق بالا بىزگە قايتا كەلىپتى. ەندى ولارعا وتا جاسالۋى كەرەك.+

– قازىر دە وتا جاساپ ءجۇرسىز بە، الدە…

– جوق، ءۇش-ءتورت جىل بولدى، توقتاتتىم. بىراق كوپ كادر دايىندادىم. 120 عىلىم كانديداتى، 16 عىلىم دوكتورىن دايىندادىم. اقىل-كەڭەسىمدى ايامايمىن. پەدياتريا ينستيتۋتىندا نۇرلان اقباروۆ دەگەن مىقتى حيرۋرگ بار، استانادا باس دارىگەر راسۋل ايۋپوۆتىڭ دا بولاشاعى زور. قازىر ولار دا شاكىرت تاربيەلەپ ءجۇر.+

– اكەمنىڭ ايتۋىمەن پەدياتر بولدىم دەگەن ەدىڭىز. ول كىسى ءسىزدىڭ دارىگەر بولعانىڭىزدى كوردى مە؟

– اكەم سوعىسقا بارىپ كەلدى. سوندا ايتقانى عوي. «بالام، مەن قانقىرعىن سوعىستى كوردىم. ءۇش اعاڭ، ءۇش اپاڭ كىشكەنتاي كەزىندە قايتىس بولدى. سوندىقتان دا سەن بالالار دارىگەرىنىڭ وقۋىنا بار، بالالاردى ەمدە» دەگەن ەدى. ول ءبىر ەل باسىنا كۇن تۋعان ناۋبەت جىلدار عوي. اشتىق، جالاڭاشتىق. اكۋشەركا دەگەن اتىمەن جوق. ءبىزدىڭ شەشەلەرىمىز كيىز ۇيدە تۋاتىن. بالالاردىڭ دەنساۋلىعى تۋعان كەزدە جاقسى بولعان، سوسىن 2-3 جاسقا كەلگەندە شەتىنەي بەرگەن. ءوزىم دە بالالاردى جاقسى كورەتىنمىن. بەسىنشى كۋرستان كەيىن اكەم «قاشان ۇيلەنەسىڭ؟» دەپ سۇراي بەرگەن سوڭ، ۇيلەندىم. التىنشى كۋرستى بىتىرگەننەن كەيىن ۇلىمدى اۋىلعا اپاردىم. دارىگەر بولعان ۇلىن دا، مەنەن تۋعان نەمەرەسىن دە كورىپ كەتتى.+

– قولىڭىز قالت ەتكەندە، جۇمىستان شارشاعاندا دومبىرا تارتاتىن ونەرىڭىز دە بار ەكەن…

– سىر ءوڭىرى – جىرشى، جىراۋلار مەكەنى. ەرتە جاسىمنان مۋزىكاعا اۋەس بولىپ، ءاردايىم تۇرماعانبەت ىزتىلەۋوۆتىڭ تەرمەلەرىن تىڭداپ ءوستىم. مەكتەپ جانە ينستيتۋت قابىرعاسىندا دومبىرا وركەسترىنە بەلسەندى قاتىستىم. دومبىرانى اندا-ساندا قولىما الىپ، بالالىق شاعىمدى ەسكە الامىن. قۇرمانعازىنىڭ «بايجۇما» دەگەن كۇيى بار. شالقىعان ءومىردى كوز الدىڭا اكەلەدى. ەڭ باستىسى، ءداستۇرلى ونەردىڭ جاۋھارلارىن تىڭداي بەرگىم كەلەدى.+

– ادام بولعان سوڭ، ارمان دا تۇگەسىلمەيدى عوي. ومىردە قولىڭىزدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەگەن وكىنىش جوق پا؟

– ءبىز كەڭەستىك كەزەڭنىڭ تاربيەسىن الدىق، وقىدىق. ول كەزدە ءبارى تەگىن ەدى. مەديتسينا دا تەگىن. قازىر نارىقتىق ەكونوميكاعا بايلانىستى زامان قيىنداپ بارا جاتقان سياقتى. ءبىزدىڭ قارنىمىز توق، كويلەگىمىز كوك. ال زامان وسىلاي كەتە بەرسە، بالالارىمىز اش قالا ما دەپ قورقامىن. ەكىنشىدەن، ءبىلىم مەن عىلىم ساپاسى تومەندەپ بارادى. ولاردى مەديتسينانىڭ تەورياسىمەن دايىنداعانمەن، سانى دا، ساپاسى دا تومەن. ءبىز ءۇشىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءرولى ەرەكشە. كەزىندە ساپا جاعىنان ءۇشىنشى ورىن الدىق. 2003 جىلدان باستاپ اكادەميا جوق. قوعامدىق ۇيىمعا اينالدى. ۇكىمەت قارجى بولمەيدى، ينستيتۋتتارى دا جوق. ءرولى تومەن 17 قوعامدىق اكادەميا بار. عالىمدار ۇلتتىق اكادەمياعا كەلگىسى كەلەدى. ول اكادەميانى قايتا قاراپ، قالپىنا كەلتىرسە جامان بولماس ەدى. بۇكىل كەڭەستىك مەملەكەتتەردە عىلىم اكادەمياسى بار. عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن قايتا قۇرسا، سوندا عىلىمنىڭ دامۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنەر ەدى. بىزدە ءتورت جىلدان بەرى كانديداتتىق، دوكتورلىق قورعالمايدى. ال ماسكەۋدە، گەرمانيادا كانديداتتىق، دوكتورلىق قورعالىپ جاتىر. عىلىم دوكتورىن دايىنداۋدى قازىر PhD دەپ ءجۇرمىز. مەديتسينادا تاجىريبەلى دارىگەرلەر بار. ولارعا «اعىلشىن ءتىلىن بىلمەيسىڭدەر!» دەپ قورعاتپاي جاتىر. «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن» دەپ جايباراقات جۇرە بەرگەندى قالايمىز. پەدياتريا فاكۋلتەتىن قايتا اشۋ جونىندە 120 بالالار دارىگەرى مەن وسى سالانىڭ عالىمدارى قول قويعان حاتتى جوعارىعا الدەنەشە رەت جولداساق تا، جاۋاپ المادىق.+

ۇشىنشىدەن، ومىرىمدە اناما ءبىر دۇرىس سىي-سياپات كورسەتپەپپىن. ءومىر جولى قىزىق قوي. 1953 جىلى ءبىلىم قۋىپ، ۇيدەن الشاققا كەتتىم. دارىگەر ماماندىعىن يگەرۋ وڭاي ەمەس. كۇنى-ءتۇنى تالماي ىزدەندىم. قىزىلوردا ءوڭىرى شالعايدا ورنالاسقاندىقتان، ەلگە سيرەك بارۋشى ەدىم. تۋعان جەردى ساعىنىپ كەلگەندە انام الدىمنان شىعىپ، كەمسەڭدەپ جىلايتىن. «اپا، نەگە جىلايسىز؟» دەپ سۇراي بەرەتىن ەدىم. سويتسەم، انا قۇلىنشاعىن كورگەندە قۋانىشتان كوزىنە جاس ۇيىرىلەدى ەكەن عوي. مەنىڭ وسىنداي بيىككە جەتۋىمە ومىرلىك رۋحاني ءنار بەرىپ كەتكەن اتا-انامنىڭ ۇلەسى ولشەۋسىز. بىراق ولارعا جاقسىلىعىمدى، قىزىعىمدى كورسەتە الدىم با؟ قازىر 80-ءدى ەڭسەرگەن شاقتا كوكىرەگىمدى ءبىر وكىنىش كەرنەيدى. اناما قانشا العىس ايتسام دا، قازاقتىڭ ءجون-جورالعىسىن ساقتاپ، كوڭىلىن اۋلاپ، ءبىر ءتاۋىر كويلەك تە كيگىزبەپپىن-اۋ. بۇل ماڭگى وكىنىش بولىپ قالدى.+

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت! اللا سىزگە كۇش-قۋات بەرسىن!

سۇحباتتاسقان

دينارا مىڭجاسارقىزى