قازىرگى توعىسۋلار مەن الماسۋلار كەزەڭىندە ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ حال-كۇيى - ىشىندە جىلتى بار جاننىڭ جۇيكەسىنە جۇك، ساناسىنا سالماق. ەۋورازيا كىندىگىنە ورنالاسقان مەملەكەتىمزدىڭ بۇگىنگى ءدوپ كەلىپ وتىرعان تاريحي ساتىندە «ءبىز قانداي مادەنيەتتىڭ وكىلىمىز» دەپ، كەلبەتىمىزگە ءۇڭىلىپ وتىرۋ لازىم. تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى وي-تولعاۋ ءسىزدىڭ قاپەردە.

مۇرات جۇرىنوۆ، قر ۇعا پرەزيدەنتى، اكادەميك

ءبىز ءتول مادەنيەتىمىزدىڭ وكىلىمىز

قازىرگى توعىسۋلار مەن الماسۋلار كەزەڭىندە ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ حال-كۇيى - ىشىندە جىلتى بار جاننىڭ جۇيكەسىنە جۇك، ساناسىنا سالماق. ەۋورازيا كىندىگىنە ورنالاسقان مەملەكەتىمزدىڭ بۇگىنگى ءدوپ كەلىپ وتىرعان تاريحي ساتىندە «ءبىز قانداي مادەنيەتتىڭ وكىلىمىز» دەپ، كەلبەتىمىزگە ءۇڭىلىپ وتىرۋ لازىم. تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى وي-تولعاۋ ءسىزدىڭ قاپەردە.

مۇرات جۇرىنوۆ، قر ۇعا پرەزيدەنتى، اكادەميك

ءبىز ءتول مادەنيەتىمىزدىڭ وكىلىمىز

قازاق حالقى وتە كونە حالىق. ارعى اتالارىمىز ساق، عۇن دەپ اتالاتىن تۇركى جۇراعاتىمىز. سوندىقتان ءبىز قانداي مادەنيەتتىڭ وكىلىمىز دەگەن ساۋالعا «ءوزىمىزدىڭ ءتول مادەنيەتىمىزدىڭ وكىلىمىز» دەپ جالتاقتاماي جاۋاپ بەرۋگە بولادى. تۇركىدەن باستاۋ الاتىن قازاقتىڭ ءوز مادەنيەتى بار. بۇكىل تۇركىلەردىڭ اتاجۇرتى وسى قازاقستان. ءبىر كەزدەرى ەنەسەيدى ەن جايلاعان الىپ يمپەريا دا بولدىق. سول داۋىردەن سىر شەرتەتىن بالبال تاستارعا جازىلعان جىرلاردىڭ بارىدە بۇگىنگى ءبىزدىڭ تىلىمىزگە سونشالىق جاقىندىعىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. ال، سول مادەنيەتىمىزدى، وركەنيەتىمىزدى باتىستىڭ (ەۋوروپانىڭ) مويىنداعىسى جوق. باتىستىڭ مويىندايتىنى ءۇندىنىڭ، مىسىردىڭ، ريمنىڭ جانە وزدەرىنىڭ مادەنيەتى. نەگە تۇركىنىڭ مادەنيەتى جوق؟ اڭگىمە وسىندا. كەرەك بولسا تۇركىنىڭ ءالىپبيى ورىستاردان، بولگارلاردان، گرەكتەردەن بۇرىن بولعان. تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى، ءۇش ءجۇز جىلدىق بوداندىقتىڭ كەسىرىنەن وركەنيەتىمىزگە كولەڭكە تۇسكەنى انىق. وعان بولا قازاقتىڭ مادەنيەتى جويىلدى دەپ بايبالام سالۋعا بولمايدى عوي. قازىرگى مادەنيەتىمىز بايىرعى مادەنيەتىمىزدىڭ تۇعىرىنا ورنالاسقان، ءار جاقتان قوسىلعان، ەسكى مادەنيەتتىڭ جاڭارتىلعان ءتۇرى. مىسىلى، قازاقتىڭ ۇلكەندى ،اتا-انانى سىيلايتىنى، اكە-شەشەنى باعاتىنى، رۋحاني نانىم-سەنىمىمى بۇرىنعىدان ەش ايىرماسىز. ءتىلىمىزدى الايىق، سوسىن رۋلىق-تايپالىق جۇيەمىزدە دە ونشا وزگەرىس بولىپ كەتكەن جوق. وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتتەگى ەل ەكەنىمىزدى اڭعارتپاي ما. قازاق جۇزگە بولىنەدى، رۋعا بولىنەدى دەپ جاتامىز. شىندىعىنا كەلسەك، ول ءبولىنۋ ءبىر-بىرىنەن اجىراۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا ءبىر-بىرىنە جاقىنداۋ ءۇشىن. ءبولىنۋدى بەلگىلەنۋمەن شاتاستىرماۋىمىز كەرەك. قازاق  رۋ-رۋعا بولىنبەيدى، بەلگىلەنەدى. كوشىپ-قونىپ جۇرگەن حالىقىمىز جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايدى. نەگە؟ اتا-بابالارىمىز گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەردى زەردەلەي العاندىقتان، ۇرپارىنىڭ ساۋ دەنەلى، مىعىم بولۋىن بەلگىلەنۋمەن ساقتاپ وتىرعان. سول ءۇشىن دە قازاق قانى بۇزىلماعان حالىقتاردىڭ قاتارىنا جاتادى. بىلگەنگە بۇل دا ۇلكەن مادەنيەت. ارنە، بوداندىقتىڭ تامىرىمىزعا شاپقان بالتاسىنان قايماعى بۇزىلماعا قازاق ءدۇبارالانۋ كەزەڭىن باستان كەشىرگەنى راس. وسى ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ورىستاردىڭ، ورىستار ارقىلى ەۋروپانىڭ مادەنيەتى ءداستۇرلى قازاق قوعامىنا ىقپالىن تيگىزبەي قويمادى. بۇل ەندى الەمدىك، ادامزاتتىق دامۋدىڭ باساتىن جولدارى. كەزىندە تۇران جەرىنە پارسىنىڭ، ارابتىڭ مادەني رەۆوليۋتسيالارى جۇرگەنمەن تۇركىلىك ءتۇپتامىرىمىزدان اجىراعان جوقپىز. كەڭەس وداعى كەزىندە دە قازاقتار 16-17  عاسىردا پايدا بولدى دەگەنگە ءبىزدى سەندىرگىسى كەلدى. ونىڭ ءبارى بوس اڭگىمە، بوداندىق ساياساتتىڭ ىقپالى. ءتىپتى 1913 جىلى قازاقستاندا حات تانىيتىنداردىڭ سانى بەس-اق ادام، 1917 جىلى ەلۋگە جەتتى دەپ جازدى ورىس ءباسپاسوزى بەتتەرى بۇلك ەتپەي. حالىقتىڭ ارابشا ساۋات اشقانى ەسكەرىلمەدى. مەن قاراعاندىدا «قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ» توراعاسى بولىپ تۇرعانىمدا ءبىر كونفەرەنتسيادا پاتشالىق رەسەي كەزىندە، 1870 جىلدارى جازىلعان قازاننان تابىلعان ءبىر قۇجاتتى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىندىم. ول قۇجاتتا بىلاي جازىلعان ەدى «بيىل قازاق دالاسىنا بەس مىڭ كىتاپ ساتىلدى». ال، قاراڭىز، حالىق سونشالىق ساۋاتسىز بولسا وسىنشاما كىتاپتى كىم وقىيدى؟ ءبىز وسىنداي بوداندىق ساياساتتان قالعان جالعان ينفورماتسيالاردى وزگەرتۋىمىز كەرەك. قازاق حالقى ەجەلدەن ءوز مادەنيەتى وزىنە جەتكىلىكتى حالىق.

شەتەلدىك جات نيەتتەگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىزدى ەشقانداي مادەنيەتتىڭ وكىلىنە جاتقىزباي،  «بۇزىلعان» حالىق رەتىندە بۇرمالاپ جازاتىنى تۇسىنىكتى جاعداي. ولارعا دا ءوز اعىمدارىن، يدەولوگيالارىن سىڭرەتىن كەڭىستىك، اڭقاۋ ەل كەرەك. ءبىزدىڭ وركەنيەتىمىزگە اۋزى اشىلىپ، باي مادەني قورىمىزعا تاڭىرقاپ، تامسانىپ جازىپ جۇرگەن شەتەلدىكتەر دە بار. وكۋد دەگەن جازۋشى «قازاكتار» دەگەن كىتابىندا «قازاقتار وتە مەيىربان، قوناقجاي، ءبىر-بىرىمەن تاتۋ تۇراتىن، ۇلكەندى سىيلايتىن، رۋحاني قازىناسى مەيىلىنشە جەتىلگەن حالىق» دەپ جازعان.

جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ۇشتەن ەكىسىن جوعالتقان قازاق، قۇرىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى. تاعدىردىڭ تەزىنەن وتتىك. اشارشىلىق كەزىندە تاعى دا قازاقتىڭ جارتىسى قىرىلدى. سونىڭ بارىنەن قۇداي ساقتاپ تاۋەلسىز ەل بولدىق. وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز ءتىرىلدى. ءبىز تۋرالى كىم نە ايتسا دا تالداۋ جاساپ، بايىپپەن قاراۋىمىز كەرەك. XX عاسىرداعى اۋمالى-توكپەلى جاعدايلار، قوعامدىق فورماتسيالاردىڭ وزگەرۋى ارينە، ءتول مادەنيەتىمىزگە وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار اكەلدى. بىراق، ەشقانداي مادەنيەتتىڭ وكىلىنە جاتپايتىن ءدۇبارا ۇلتقا اينالىپ بارامىز دەگەن سىڭار جاق پىكىرگە جول بەرىلمەسە دۇرىس بولار ەدى.

تۇرسىن عابيتوۆ، مادەنيەتتانۋشى

ءداستۇرلى مادەنيەتتى ساقتاپ قالاتىن ۇلتتىق يدەولوگيا كەرەك

ءبىز قانداي مادەنيەتتىڭ وكىلىمىز دەگەن ساۋال وتە ورىندى. سەبەبى، ءبىر عاسىردىڭ ىشىندە (جيىرمانشى عاسىردا) قازاق حالقى، قازاق مادەنيەتى وتە كۇردەلى كەزەڭدەردەن، ساتىلاردان، مادەني اۋىسۋلاردان ءوتتى.  ايتالىق، جيىرمانسىنشى عاسىردىڭ باسىندا قازاقتار نەگىزىنەن ەۋروزيالىق كوشپەلى مادەنيەتتىڭ، تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ وكىلى بولسا، كەڭەس وداعىندا سوتسياليستتىك مادەنيەتتىڭ، سوسىن جيىرمانشى عاسىردىڭ اياعىندا قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك الۋىنا بايلانىستى نارىقتىق مادەنيەتكە ءدوپ كەلدى. نارىق بولعاندا جابايى نارىققا. سوسىن بارىپ مەملەكەتتىك رەتتەلۋشى نارىققا وتتىك. قورتا كەلگەندە، قازاق حالقى كوشپەلى مادەنيەتتەن توتاليتارلىق، توتارليتارلىق مادەنيەتتەن ەگەمەن ەلدىڭ الەمدىك مادەنيەتىنە بەتتەدى. تاعى ءبىر جاعىنان قانداي ەلمىز، قانداي مادەنيەتتى نەگىز ەتەمىز دەگەندە الەمدىك توپتاسۋ بويىنشا وسى ارادا ۇلكەن ماسەلەنىڭ باسى قىلتيادى. باتىس ساراپشىلارى، باتىس مادەنيەتتانۋشىلارى قازىر الەمدە سەگىز ۇلكەن وركەنيەت بار دەپ ەسەپتەيدى. ول سۋپەر وركەنيەتتەر: باتىس  وركەنيەتى، لاتىن امەريكا وركەنيەتى، رەسەيلىك وركەنيەت، يسلام وركەنيەتى، ءۇندى-بۋددا وركەنيەتى،  كونفۋتسيالىق وركەنيەت، ازيالىق-تىنىق مۇحيتتىق وركەنيەت، افريكالىق وركەنيەت. وسى بويىنشا الەم ەلدەرى وزدەرىنىڭ قاي مادەنيەتكە جىكتەلەتىنىن اجىراتادى. وكىنىشتىسى  سول كارتادا قازاقستان بەلگىلەنبەگەن، اشىق قالدىرىلعان. سەبەبى ءبىزدىڭ قاي وركەنيەتكە جاتاتىنىمىزدى باتىستىڭ عالىمدارى دا اجىراتا الماي وتىر. تەك رەسەيلىك مادەنيەتكە جاقىنداتادى. ولاردىڭ پىكىرىنشە ءتۇرىمىز قىتايعا، ءتىلىمىز تۇرىككە، ءدىنىمىز ارابقا، ىشكى جاندۇنيەمىز ورىسقا ۇقسايتىندىقتان بىزگە ءجىپ تاعۋ قيىنعا تۇسكەن كورىنەدى- مىس. ال وزىمىزشە تالدار بولساق قازاقستان يسلام، پروۆاسلاۆيە، كونفۋتسيلىق ءۇش وركەنيەتتىڭ توعىسقان، تۇيىسكەن جەرىنە ورنالاسقان، يسلام مادەنيەتىن نەگىز ەتكەن مەملەكەت. كەيدە ءبىز ەۋورازيالىق ەلمىز دەيمىز. مەن بوعان ونشا يلانا بەرمەيمىن. ساياسي جاقتان ماڭىزى بار شىعار. حالقىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرىن قۇرايتىن ەۋوراپالىق تەكتىلەردى ەسكەرىپ، ساياسي تۇراقتىلىق ءۇشىن ەۋورازيالىق مادەنيەت دەپ ايتۋعا بولادى. ەۋوراپاعا دا، ازياعا دا جاتپايتىن بۇل يدەياى ون توعىزىنشى عاسىردا سلاۆيان ماسەلەلەرى ورتاعا شىعارىپ، كەيىن ورىس يميگرانتتارى اراسىندا كەڭ قولدانىس تاپپقان رەسەيلىك باستاما. مەنىڭ ويىمشا قازاقستان شىعىس وركەنيەتتەرىنە جاتادى. ياعني بۇل جاعىنان ءبىز ءوزىمىزدى شىعىستىق وركەنيەتتى نەگىز ەتكەن مۇسىلمان ەل ەكەنىمىزدى ەستەن شىعارماۋىمىز لازىم. قازىر ءجيى ايتاتىن «ەۋوراپا مەن ازيانى تۇتاستىرعان التىن كوپىرمىز» دەگەن ءسوزىمىزدىڭ بايىبىنا بارعانىمىز ءجون. كوپىردەن كىم وتپەيدى؟ ءارتۇرلى مادەنيەتتەردى  تاسىمالداۋشى قۇرال بولۋ مەنىڭ ويىمشا، ماڭىزدى ەمەس.

قازاقستان وركەنيەتى، قازاق ەلى، قازاق مادەنيەتى شىعىستىق مادەنيەت نەگىزىندە  باتىستىق وزىق ۇلگىلەرمەن تولىقتانىپ وتىرسا ول باسقا اڭگىمە. مىسالى، ءبىزدىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىمىزدى ءبارىبىر الەمدىك دامۋ ءوز ىرقىنا كوندىردى. اباي ايتپاقشى «دۇنيە ۇلكەن كول، زامانا سوققان جەل». مادەنيەت زامانعا ساي جاڭارىپ، تولىقتانىپ وتىرادى. ءار زاماننىڭ تولقىنى باسقا. ءومىردىڭ تالاپتارىنا ساي بولۋ ءۇشىن، تاريح دوڭعالاعىنىڭ قالاي اينالاتىنى دا قوعامدىق سانانى بەلگىلەيدى. ءبىر ورىندا قاتىپ-سەمىپ قالۋ ادامزاتتىق دامۋدى كەرى شەگەرەدى. تۇركيا، جاپونيا سەكىلدى مەملەكەتتەردى قاراساڭىز وزدەرىنىڭ مادەني نەگىزىن ساقتاي وتىرىپ، زامان تالاپتارىنا ساي دامىعان ەلدەرگە اينالدى.

ءبىز اتەيستىك قاعامنان شىققان حالىقپىز. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ جان-جاقتان انتالاعان ميسسيونەرلەر «بۇلاردىڭ دىلدەرى بوس، رۋحاني تايانىشىنان كوز جازعان جۇرت» دەپ قاراپ، ءوز دىندەرىنە بەت بۇرعىزۋعا اقشاسىن دا، باسقاسىن دا اياپ قالعان جوق. اداسقاندارىمىز دا بولدى، ونى جوققا شىعارمايمىز. پاكستاننان، ساۋد ارابيادان ءبىلىم الىپ كەلگەن جاستارىمىز، سول ەلدىڭ مادەنيەتىن جالپىلاستىرىپ، كەشەگى ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ جالپى، قازاق ساناسىنداعى قۇداي تانۋ ىلىمىنە ۇلكەن بەتبۇرىس جاساعىسى كەلەتىنى دە شىندىق. بۇل دا قازىرگى قازاق قوعامى تاپ كەلىپ وتىرعان ماسەلە. حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءدىني سەنىمى، ۇستانعان مازحابى بۇرمالاندى. يسلامنىڭ اتىن جامىلعان ۋاححابتار، احماديشىلەر سەكىلدى اعىمداردىڭ نە ءبۇلدىرىپ جاتقانىن كۇندەلىكتى باسپاسوزدەن وقىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىز. بىزدە ءداستۇرلى مادەنيەتتى ساقتاپ قالاتىن ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاىپايىنشا، ءدۇبارا مادەنيەتتىڭ شىلاۋىنان قۇتىلا المايمىز. ساياسي تاۋەلسىزدىگىن العان قازاققا سول جەتىسپەيدى.

ىرىسبەك دابەي

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى