الماتى – ەلىمىزدەگى ءىرى قالا، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءتول بەسىگى. ءدال الماتىدا كونستيتۋتسيا قابىلدانعان بولاتىن جانە مەملەكەتتىك رامىزدەر بەكىتىلىپ، ەلدىڭ ماڭىزدى تاعدىرلىق شەشىمدەرى ىسكە اسىرىلدى.

بۇگىنگى تاڭدا الماتى قازاقستاننىڭ ءىرى ەكونوميكالىق ورتالىعى. تۇراقسىز ەكونوميكالىق جاعدايعا قاراماستان مەگاپوليس بيزنەس-باستامالار ءۇشىن كەلەشەگى مول ينۆەستيتسيالىق الاڭ بولىپ قالا بەرەدى.

بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە ەلىمىزدىڭ كولەمىندە الماتى ەلدەگى ءجىو 20,9%-ىن، بارلىق سالىق جانە سالىقتىق ەمەس ءتۇسىمنىڭ 32%-ىن، بارلىق ساۋدا وپەراتسيالارىنىڭ 41%-ىن، ەلىمىزدەگى جۇمىس جاسايتىن حالىقتىڭ شامامەن 15%-ىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەدى. قالانىڭ ۇلەسىنە بولشەك جانە كوتەرمە ساۋدا تاۋار اينالىمىنىڭ بارلىق دەپوزيتتەر كولەمى مەن نەسيەلەرىنىڭ 40% تيەسىلى.

2014 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قالا حالقىنىڭ جان باسىنا شاققانداعى تيەسىلى جالپى وڭىرلىك ءونىم 29 مىڭ اقش دوللارىن قۇرادى. بۇل ورتالىق جانە شىعىس ەۋروپانىڭ استانالارى مەن ءىرى قالالارىنىڭ دەڭگەيى. جىل سايىن ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ كورسەتكىشى جاقسارۋدا، اسىرەسە، ادامداردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 74 جاستى قۇرايدى.

ورتالىق ازيا ءوڭىرىنىڭ ءىرى جانە بارىنشا دامىعان مەگاپوليسى بولا وتىرىپ، الماتى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ، قارجى ينستيتۋتتارى مەن ءىرى كومپانيالار وكىلدەرىنىڭ ورنالاسقان ورتالىعىنا اينالدى. حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ءۇشىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق جانە دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى شەڭبەرىندە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ءۇشىن ەداۋىر مۇمكىندىك بەرىلىپ وتىر.

حالىقارالىق زەرتتەۋلەردىڭ كورسەتكەنىندەي، بۇگىنگى تاڭدا پلانەتانىڭ تۇرعىندارىنىڭ جارتىسى قالالاردا تۇرادى. 2030 جىلعا تاياۋ قالا حالقىنىڭ ۇلەسى 60% نەمەسە 5 ملرد. ادامدى قۇرايدى. قالا – الەمدىك ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ جانە ونىمدىلىكتىڭ نەگىزگى دۆيگاتەلى. ناق وسى قالالار ءىرى رەسۋرستاردى تۇتىنۋشىلار جانە اۋاعا ءبولىنىپ شىعاتىن گازداردىڭ كوزدەرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان پلانەتا تۇرعىندارى كوپشىلىگىنىڭ ءال-اۋقاتى قالالاردىڭ دامۋىنا بايلانىستى بولادى.

عالامدىق كونتەكستى جانە دامۋدىڭ قازىرگى زامانعى تەندەنتسيالارىن ەسكەرسەك الماتىنىڭ نەگىزگى مىندەتى – قالالىقتار ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ جوعارى ساپاسىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمىنىڭ نەگىزگى درايۆەرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ الداعى ۋاقىتتا دا قالا بەرۋ. الماتى قالاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا العا قويعان 2050 جىلعا تاياۋ الەمنىڭ ايرىقشا باسەكەگە قابىلەتتى 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ جونىندەگى اۋقىمدى ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋدىڭ وزەكتى فاكتورى بولۋى ءتيىس.

بەلگىلەنگەن ماقساتتارعا قول جەتكىزۋدىڭ قۇرالى ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق جانە باعدارلامالىق قۇجاتتارىنا سايكەس ازىرلەنگەن «الماتى — 2020» بەسجىلدىق دامۋ باعدارلاماسى بولىپ تابىلادى. باعدارلامانى ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزى بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورما جانە ەلباسىنىڭ «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى بولىپ تابىلادى.

باعدارلامادا نەگىزگى كورسەتكىشتەر، قاعيدالار جانە باسىمدىقتار، سونداي-اق ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ قۇرالدارىنىڭ تەتىكتەرى تۇجىرىمدالعان.

 

الماتى حالىقارالىق رەيتينگتەردە

 

بۇگىنگى تاڭدا الماتى الەم مەگاپوليستەردىڭ عالامدىق باسەكەسىنە قاتىسۋدا، بۇل كوپتەگەن بەدەلدى حالىقارالىق رەيتينگتەردە كورىنىس تابۋدا.

ەكونوميكالىق ينديكاتورلاردى باعالايتىن يندەكستەردە (ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر – ءىوو-ءنىڭ ءوسۋى، ينفلياتسيا، جۇمىسسىزدىق جانە ت.ب. كاپيتالدى تارتۋعا، بيزنەستى دامىتۋعا قابىلەتتىلىك) الماتىنىڭ دامۋى ورتاشا مەگاپوليستەردىڭ دەڭگەيىنە سايكەس كەلەدى.

«GlobalFinancialTimes»-ءتىڭ باعالاۋى بويىنشا الماتى ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعى بويىنشا 83 قالانىڭ اراسىنان الەمدىك رەيتينگتە 51 ورىندى يەلەنەدى، ال «FinancialPost» باسپاسىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ءبىزدىڭ قالامىز ەكونوميكاسى بارىنشا قارقىندى دامۋشى 96 قالانىڭ ىشىنەن توپ-10 قالانىڭ قۇرامىنا ەندى.

بەدەلدى The Economist باسپاسىنىڭ ساراپشىلارى بەرگەن باعاسىنا سايكەس، 2025 جىلعا قاراي الماتى كاپيتالدى، تەحنولوگيالار مەن بىلىكتى مامانداردى تارتۋ بويىنشا الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى ءجۇز قالانىڭ قۇرامىنا ەنەدى.

«DoingBusiness» دۇنيەجۇزىلىك بانكىنىڭ يندەكسىنە سايكەس بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان 189 ەلدىڭ اراسىنان الماتىنىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىنىڭ نەگىزىندە 41 ورىندى يەلەنۋدە.

سونىمەن بىرگە، الەۋمەتتىك ورتانىڭ رەيتينگىسى بويىنشا ورتاشا قالالاردىڭ دەڭگەيىنەن باياۋ ارتتا قالاتىنى بايقالۋدا.

ايتالىق، «Mercer» ءومىر ساپاسىنىڭ نەگىزىندە الماتى 230 قالانىڭ اراسىنان 175 ورىندى، ال «Economist Intelligence Unit» ءومىر ساپاسى يندەكسىندە 140 مەگاپوليستىڭ اراسىنان 100-ءشى ورىندى يەلەنىپ وتىر.

ينفراقۇرىلىم مەن ەكولوگيا كورسەتكىشتەرى بويىنشا الماتى الەمنىڭ دامىعان قالالارىنان ەداۋىر ارتتا قالۋدا. سونىمەن، «Mercer» ينفراقۇرىلىمىنىڭ يندەكسىندە 230 قالانىڭ ىشىندە 172 ورىندى يەلەنگەن، «Numbeo» لاستانۋ دەڭگەيىنىڭ يندەكسىندە – 297 قالانىڭ ىشىندە 214 ورىندا تۇر.

سونىمەن بىرگە، الماتىنى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامىتۋدا ءوسۋدىڭ جاقسى ديناميكاسىن كورسەتەتىن بولسا، ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ جانە ەكولوگيا سالاسىندا كورسەتكىشتەردى ساپالى جاقسارتۋ بويىنشا جۇيەلى شارالاردى قابىلداۋ قاجەت.

2010-2014 جىلدارداعى  دامۋ تەندەنتسياسى

 

الماتىنىڭ ءىوو قۇرىلىمى الەمنىڭ كوپ دامىعان مەگاپوليستەرىنە سايكەس، وندا ەكونوميكا ساۋدانىڭ 30%-ىن قۇرايدى، ال قىزمەت سەكتورى جالپى — 50% استام. وندىرىسكە قالانىڭ جالپى ءىوو تەك 5% تيەسىلى، باسىم بولىگى تاماق وندىرىسىمەن ۇسىنىلعان.

الماتى ەكونوميكاسىنىڭ باسىم سەكتورلارى ءوسۋدىڭ وڭ ديناميكاسىن كورسەتەدى، سونىڭ ىشىندە:

 

1. ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا:

 

• جان باسىنا شاققانداعى ءىوو 2014 جىلى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 2,6% ءوستى;
• ەڭبەك ونىمدىلىگى 49% ءوستى (2010-2014 جج.);
• جۇمىسسىزدىق 6,3%-دان 5,6%-عا ءتۇستى (2010-2014 جج.).

 

1. ينفراقۇرىلىمدى جانە ەكولوگيانى دامىتۋ بويىنشا:

 

• قوعامدىق كولىكتىڭ ۇلەس سالماعى جولاۋشىلار اعىمىندا 25%-دان 32%-عا ءوستى (2010-2014 جج.);
• ءبولۋ كەزىندەگى ەلەكتر شىعىنىنىڭ دەڭگەيى 19%-دان 15%-عا تومەندەدى (2010-2014 جج.);
• تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ 10م2/ادامعا ءوستى.، 25م2/ادامعا جەتتى (2010-2014 جج.);
• اۋا لاستانۋىنىڭ دەڭگەيى (ازوت ديوكسيدى) 194 مكگ/م3-تان 140 مكگ/م3 دەيىن تومەندەدى (2010-2014 جج.);
• جاسىل جەلەكتەردىڭ كولەمى 12 م2/ادام دەڭگەيىندە ساقتالدى.

 

1. الەۋمەتتىك سالادا:

 

• ءومىر ۇزاقتىعى 3 جىلعا ءوسىپ، 74 جاسقا جەتتى (2010-2014 جج.);
• 1000 تۋىلعانعا ءسابي ءولىمى 16-دان 8-گە دەيىن تومەندەدى (2010-2014 جج.);
• 1 مۇعالىمگە وقۋشىلاردىڭ سانى، حالىقتىڭ ەداۋىر وسۋىنە قاراماستان، 13-تەن 14-كە دەيىن ءوستى (2010-2014 جج.);
• مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى قامتۋ 26%-عا ارتتى، 60% قۇراپ وتىر (2010-2014 جج.);
• 100 مىڭ تۇرعىنعا ەسەپتەگەندە ۇرلىق سانى 295-تەن 221-گە دەيىن تومەندەدى (2010-2014 جج.)

الماتى حالقىنىڭ ءوسۋى سوڭعى 5 جىلدا جىل سايىن 3% قۇرادى، 2014 جىلى 1,6 ملن. ادامعا جەتتى. 2014 جىلى تۇرعىنداردىڭ ورتاشا جاسى 37 جاستى قۇرادى.

 

الماتىنىڭ باسەكەلەستىك ارتىقشىلىعى جانە نەعۇرلىم پروبلەمالى تۇستارى

 

مەگاپوليستىڭ باسەكەلەستىك ارتىقشىلىقتارى مىنالار:

• دامىعان قىزمەت كورسەتۋگە باعدارلانعان ەكونوميكا
• حالىقتىڭ سالىستىرمالى تۇردەگى جوعارى تولەم قابىلەتتىلىگى
• ادام كاپيتالى دامۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيى (حالىق سانى، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم جانە ت.ب.)
• دامىعان بىلىمدىك ينفراقۇرىلىم
• دامىعان سپورتتىق ينفراقۇرىلىم
• بىرەگەي تابيعات ء(ىرى قالاعا تىكەلەي جالعاسقان بيىك تاۋلاردىڭ بولۋى جانە ت.ب.)
• ايتارلىقتاي كولىكتىك-ترانزيتتىك الەۋەت (اۋەجاي، تەمىرجول، حالىقارالىق اۆتوجولدار)

 

مەگاپوليستىڭ پروبلەمالىق تۇستارى مىنالار:

• قىلمىس دەڭگەيىنىڭ ءوسۋى، ەداۋىركوشى-قون قىسىمى
• قولايسىز ەكولوگيا
• اۆتوجولداردىڭ نەعۇرلىم بوس ەمەستىگى
• تكش-ينفراقۇرىلىمىنىڭ نەعۇرلىم توزۋعا ۇشىراۋى
• قالا اۋداندارى دامۋىنىڭ ارقيلىلىعى
• تۇرعىن ۇيمەن تولىقتاي قامتىلماۋى
• جۇمىسسىزدىقتىڭ، ونىڭ ىشىندە جاسىرىن ءتۇرىنىڭ جوعارى ۇلەسى
• جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ جەتكىلىكسىز ۇيلەسىمدىلىگى

 

مەگاپوليس دامۋىنىڭ نەگىزگى قاتەرلەرى

• عالامدىق ەكونوميكالىق داعدارىس
• سالىق بازاسى مەن قالا بيۋدجەتىنىڭ ازايۋى
• ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتىڭ تومەندەۋى

 

الماتى قالاسىن دامىتۋدىڭ پايىمى

 

ادام ءومىرى مەن قىزمەتىنە جايلى، تۋريستەردى، جۇك تاسىمالىن، يننوۆاتسيالىق بيزنەس پەن كاپيتالدى تارتۋ ورتالىعى بولىپ تابىلاتىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى زاماناۋي قالا.

 

باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ نەگىزى رەتىندە

 

باعدارلامانىڭ 5 قاعيداسى بەلگىلەندى:

 

1. ءاربىر ادامعا قامقورلىق
2. وزىق تاجىربيەلەر نەگىزىندەگى ءتيىمدى جانە ۇنەمدى شەشىمدەر
3. ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە بيزنەستى ىنتالاندىرۋ
4. ازاماتتىق قوعامدى مۇمكىندىگىنشە تارتۋ
5. جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ ەسەپتىلىگى مەن جاريالىلىعى

 

مەگاپوليستىڭ دامۋ دەڭگەيى مەن مۇمكىندىگى تالداۋ نەگىزىندە

 

دامۋدىڭ 7 نەگىزگى باسىمدىعى:

 

1. جايلى قالا
2. قاۋىپسىز قالا
3. الەۋمەتتىك باعىتتاعى قالا
4. ەكونوميكالىق تۇراقتى قالا
5. بيزنەس پەن جەكە كاپيتالعا ارنالعان قالا
6. ينتەگراتسيالانعان قالا
7. بەلسەندى ازاماتتار قالاسى

 

الماتىنى 2020 جىلعا دەيىن دامىتۋدىڭ  نەگىزگى ينديكاتورلارى

 

الەمدىك دەڭگەيدەگى دامىعان مەگاپوليس رەتىندە قالىپتاسۋدا الماتى الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى قالالارىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنەدى.

 

جان باسىنا شاققاندا ءىاو (5,25 ملن. تەڭگە ياعني – 29 مىڭ دولل.)  الماتى كۋالا-لۋمپۋردان (28 مىڭ دولل.) الدا، ايتسەدە ماسكەۋدەن (46 مىڭ دولل.)  60 %، ۆارشاۆادان (49 مىڭ دولل.) 70%-عا تومەن.

2020 جىلعا قاراي بۇل كورسەتكىشتى 50% نەمەسە 7,9 ملن. تەڭگەگە كوبەيتۋ جوسپارلانۋدا.

 

قالاداعى 1  جۇمىسقا جارامدى جاننىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگى 10,7 ملن تەڭگە نەمەسە 59 مىڭ دولل.، بۇل ۆارشاۆادان (38 مىڭ دولل.), كۋالا-لۋمپۋردان (38 مىڭ دولل.) جانە ماسكەۋدەن (43 مىڭ دولل.) الدەقايدا جوعارى.

2020 جىلى ەڭبەك ونىمدىلىگى 50% ءوسىپ، 16,4 ملن. تەڭگەگە جەتەدى.

 

جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 5,6% قۇراپ، ۆارشاۆادان (5%) 0,6% ماسكەۋدەن 3 ەسە، كۋالا-لۋمپۋردان 2 ەسە، بوستوننان 1,4 ەسە جوعارى.

2020 جىلعا قاراي بۇل كورسەتكىشتى 5% تومەندەتۋ كوزدەلگەن.

 

الماتىنىڭ شەتەلدىك ينۆەستيتسيا كولەمى (420 ملن. دولل.) كۋالا-لۋمپۋردان 4 ەسە جوعارى، ال ۆارشاۆادان (900 ملن. دولل.) 2 ەسە جانە ماسكەۋدەن (11,5 ملرد. دولل.)  27 ەسە كەم.

2020 جىلى  شەتەلدىك ينۆەستيتسيا كولەمى 19% ارتىپ، 500 ملن. دولل. وسۋگە ءتيىس.

 

جولاۋشىلار تاسىمالىنداعى قوعامدىق كولىكتىڭ ۇلەس سالماعى الماتىدا سوڭعى جىلدارى 25%-دان 32% دەيىن ءوستى. الايدا، بۇل تورونتودان (46%) 44%، ۆارشاۆادان 1,5 ەسە، ماسكەۋدەن (60%) 2 ەسە كەم.

2020 جىلى قوعامدىق  كولىكتىڭ ۇلەس  سالماعى 50 پايىزعا دەيىن ءوسۋى ءتيىس.

 

         ەلەكتر شىعىنىنىڭ دەڭگەيى  الماتىدا سوڭعى ون جىلدا 19 پايىزدان 15 پايىزعا دەيىن تومەندەدى، مۇنىڭ ءوزى بۋداپەشتتىڭ (12%) كورسەتكىشتەرىنە سايكەس كەلەدى، الايدا ماسكەۋدەگىدەن (10%) ءۇش ەسەگە كوپ جانە تورونتوداعىدان (8%) 2 ەسەگە كوپ.

قالا وسى كورسەتكىشتى 2020 جىلى 14,5%-عا دەيىن جەتكىزۋدى  جوسپارلاپ وتىر.

 

تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ 2010 جىلدان باستاپ 15 ش.م-دەن 25 ش.م-گە دەيىن ءوستى، مۇنىڭ ءوزى ماسكەۋدەگىمەن سالىستىرعاندا 32 پايىزعا كوپ، بىراق بۋداپەشتەگىمەن (41ش.م.) جانە كۋالا-لۋمپۋرداعىمەن (43 ش.م.) سالىستىرعاندا 65-70 %-عا از.

حالىقتىڭ 2020 جىلعا تاياۋ ەدەۋىر ۇلعاياتىنىن ەسكەرىپ، وسى كورسەتكىشتى اعىمداعى دەڭگەيدە ساقتاۋ قاجەت.

 

اۋانىڭ لاستانۋىنىڭ دەڭگەيى 194-تەن 140 مكگ/تەكشە مەترگە دەيىن تومەندەدى. سونىمەن بىرگە وسى كورسەتكىش ماسكەۋدەگىمەن جانە ۆارشاۆاداعىمەن (36 مكگ/تەكشە مەتر) سالىستىرعاندا  4 ەسەگە جوعارى.

2020 جىلى  اۋانىڭ لاستانۋىنىڭ كورسەتكىشى  36 مكگ/تەكشە مەترگە دەيىن تومەندەتۋ  جوسپارلانىپ وتىر.

 

قوقىستى قايتا وڭدەۋدىڭ ۇلەسى الماتىدا  5%-عا جۋىق، مۇنىڭ ءوزى تورونتاداعىدان (36%) جانە ماسكەۋدەگىمەن سالىستىرعاندا (46%) از.

2020 جىلى الماتى تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ 40 % قايتا وڭدەۋدى قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس.

 

 جاسىل جەلەكتەردىڭ كولەمى ءبىر ادامعا ەسەپتەگەندە 12 ش.م. قۇرايدى. وسى كورسەتكىش بويىنشا الماتىنى كۋالا–لۋمپۋرمەن سالىستىرۋعا بولادى، بىراق ۆارشاۆاداعىمەن (414 ش.م.) سالىستىرعاندا 3,4 ەسەگە جانە ماسكەۋدەگىمەن سالىستىرعاندا 11 ەسەگە ارتتا قالۋدا.

2020 جىلى جاسىل جەلەكتەردىڭ كولەمىن 1 ادامعا ەسەپتەگەندە 12,5 ش.م-عا ۇلعايتۋ جوسپارلانىپ وتىر.

 

ءومىر ءسۇرۋدىڭ كۇتىلىپ وتىرعان ورتاشا ۇزاقتىعى الماتىدا 71-دەن 74 جاسقا دەيىن ءوستى. الايدا قالا وسى كورسەتكىش بويىنشا ماسكەۋدەگىمەن سالىستىرعاندا 2 جىلعا، ۆارشاۆادان – 3 جىلعا، تورونتودان 7 جىلعا كەيىن قالۋدا.

2020 جىلى وسى كورسەتكىش الماتى بويىنشا 77 جاستى قۇراۋى ءتيىس، مۇنىڭ ءوزى ماسكەۋدەگى جانە ۆارشاۆاداعى كورسەتكىشتەرگە سايكەس كەلەتىن بولادى.

 

بالا ءولىمى   2010 جىلدان باستاپ 2 ەسەگە تومەندەدى، ياعني ءاربىر تۋىلعان 1000 بالانىڭ 8-ىندە وسىنداي جاعداي بولدى، مۇنىڭ ءوزى ماسكەۋدەگى كورسەتكىشكە سايكەس كەلەدى، الايدا بەرليندەگىمەن (4), تورونتوداعىمەن سالىستىرعاندا 1,6 ەسەگە كوپ.

           2020 جىلى بالا ءولىمىنىڭ دەڭگەيىن 6,7 جاعدايعا دەيىن تومەندەتۋ جوسپارلانىپ وتىر.

 

بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋمەن قامتۋ 60% قۇرايدى جانە قازىردىڭ وزىندە بۋداپەشتتەگى (60%), ماسكەۋدەگى (60%) كورسەتكىشتەرگە سايكەس كەلەدى، الايدا بوستونداعىدان (81 %) جانە بەرليندەگىدەن (94%) تومەن.

2020 جىلى الماتىدا بالالاردىڭ 71% مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم جانە تاربيە بەرۋمەن قامتىلۋى ءتيىس.

 

بۇگىنگى تاڭدا الماتىدا 1 مۇعالىمگە ورتا ەسەپپەن 14 وقۋشىدان كەلەدى، مۇنىڭ ءوزى ماسكەۋدەگىمەن (15) سالىستىرعاندا ءتاۋىر، بىراق بوستونداعىمەن (13) سالىستىرعاندا  ناشارلاۋ جانە بۋداپەشتتەگى كورسەتكىشكە سايكەس كەلەدى.

ەداۋىر كوشى-قون قىسىمىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى كورسەتكىشتى اعىمداعى دەڭگەيدە ساقتاۋ قاجەت.

 

100 مىڭ تۇرعىنعا ەسەپتەگەندەگى ۇرلىق جاساۋ سانى 221-ءدى قۇرايدى، مۇنىڭ ءوزى بۋداپەشتتەگىمەن (48), ماسكەۋدەگىمەن (92), بەرليندەگىمەن (156) سالىستىرعاندا ەداۋىر جوعارى.

قالا وسى كورسەتكىشتى 2020 جىلى 150-گە دەيىن تومەندەتۋدى جوسپارلاپ وتىر. 

 

دامۋ باسىمدىقتارىنىڭ سيپاتتاماسى

 

1. قولايلى جاعدايلار جاسالعان قالا

 

ساپالى جولدار

2014 جىلدىڭ دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ ەسەبى بويىنشا قازاقستان 144 ەلدىڭ اراسىندا اۆتوموبيل جولدارىنىڭ ساپاسى جاعىنان الەمدىك رەيتينگتە 117 ورىندى يەلەنەدى. ساراپشىلار قازاقستانداعى جول توسەنىشىنىڭ ساپاسىن 7 مۇمكىن بالدىڭ 2,7-نە باعالادى. قالانىڭ دامۋ باعدارلاماسى جاقسى جانە قاناعاتتانارلىق جاعدايداعى جەرگىلىكتى ماڭىزى بار اۆتوموبيل جولدارىنىڭ ۇلەسىن ۇلعايتۋدى ماقسات ەتىپ وتىر، ول 2020 جىلى 80 %-عا دەيىن جەتكىزىلەدى (2014 جىلى — 65%).

ساپالى جول جەلىلەرىن دامىتۋدى باعدارلامادا قالا جولدارىن كەشەندى تۇگەندەۋ كارتاسىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاستىرۋ قاراستىرىلعان.

جول ينفراقۇرىلىمى نىساندارىنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى شەشىمدەر قۇرىلىس/جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ وتكىزۋ قابىلەتىن ارتتىرۋعا جاسالعان تالداۋدىڭ نەگىزىندە قابىلدانادى. سونداي-اق باعدارلامادا جاڭادان قوسىلعان اۋماقتاردىڭ جول جەلىلەرىمەن قامتاماسىز ەتىلۋىن ۇلعايتۋ قاراستىرىلعان.

 

قوعامدىق كولىك

قالا بويىنشا قوزعالىستىڭ ورتاشا جىلدامدىعى 2020 جىلى 19 كم/ساعاتتان 25 كم/ساعاتقا دەيىن ارتۋى ءتيىس. قالا تۇرعىندارىنىڭ جانە قوناقتارىنىڭ موبيلدىك مۇمكىندىگى قوعامدىق كولىكتەر ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى. بۇل جەكە كولىككە بالاما بولماق. قوعامدىق كولىك اتموسفەراعا زياندى زاتتاردى از ءبولىپ، ەكولوگيانى جاقسارتا وتىرىپ، جەكە كولىككە قاراعاندا ەنەرگيانى 3-4 ەسە از تۇتىنادى. قوعامدىق كولىكتى دامىتۋ جولدارداعى كەپتەلىستەردى ازايتۋعا، قالالىقتاردىڭ ۋاقىتىن جانە كولىككە، ينفراقۇرىلىمعا ارنالعان شىعىنداردى ۇنەمدەۋگە اكەلەدى. 2020 جىلى قوعامدىق كولىكتىڭ ۇلەس سالماعى 32 %-دان 50 %-عا دەيىن وسەدى.

وسى مىندەتكە قول جەتكىزۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى كەزەكتە جەكە كولىكپەن سالىستىرعاندا قوعامدىق كولىكتىڭ تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ قاجەت.

دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە سايكەس ىنتالاندىرۋ شارالارى قولدانىلادى (ايرىقشا اۆتوبۋس جولاقتارىنىڭ سانىن كوبەيتۋ، سەرىكتەس قالالار مەن كولىك قاتىناسىن ۇيىمداستىرۋ، مەترونى دامىتۋ جانە ت.ب.) جانە شەكتەۋ شارالارى (اقىلى تۇراقتار ەنگىزۋ، تەڭگەرمەلى تاريفتەر جانە ت.ب.).

جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدارعا، سونداي-اق ۆەلوكولىككە ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا ايرىقشا كوڭىل بولىنەدى. ۆەلوكولىكتى ىنتالاندىرۋدىڭ باستى ءتاسىلى – ۆەلوسيپەد ينفراقۇرىلىمىن جاساۋ.

 

تازا قورشاعان ورتا

الماتى قورشاعان ورتاسى قازىرگى الەمدىك تالاپتارعا ساي كەلەتىن ادامداردىڭ ءومىر سۇرۋىنە قولايلى قالا بولۋعا ءتيىس. اتموسفەرانىڭ لاستانۋ دەڭگەيى 140 مكگ/م3-دان 36 مكگ/م3, قالانىڭ ءىاو-ءنىڭ ەنەرگوسىيىمدىلىعى 2020 جىلى 0,3 شجت/ملن. دولل. بولادى.

وسىعان وراي اۋاعا تاراتۋ كوزدەرىن مونيتورينگىلەۋ مەن تابيعات قورعاۋ پوليتسياسىنىڭ قىزمەتىن جانداندىرىپ، كاسىپورىنداردىڭ اۋاعا تاراتۋىن تومەندەتۋ بويىنشا شارالاردى قابىلداۋدى قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق كودەكسى نورمالارىنا ەنگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. جەكە تۇرعىن ۇيلەردى گازداندىرۋ، جەو-تاردا تازارتۋشى قوندىرعىلاردى مونتاجداۋ، شاعىن جانە ورتا قازاندىقتاردى تابيعي گازعا نەمەسە ەلەكتر قۋاتىنا اۋىستىرۋ جوسپارلانۋدا.

ينۆەستورلاردى تارتا وتىرىپ، تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ مەن كارىز تازارتۋ بويىنشا قۋات كوزدەرىن قالىپتاستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. ناتيجەسىندە قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ 2020 جىلى 5%-دان 40%-عا دەيىن ءوسۋى ءتيىس.

قالانى كوگالداندىرۋ بويىنشا لاندشافتىق ديزاين، جاسىل-جەلەكتەردى وتىرعىزۋ مەن كۇتىم سالاسىنىڭ ءتيىستى ماماندارى تارتىلا وتىرىپ، جۇيەلى شارالار ىسكە اسىرىلادى، جاسىل ايماقتاردى زاڭداستىرۋ مەن تۇگەندەۋ جۇرگىزىلەدى، قاجەتتى سۋارۋ جەلىلەرى سالىنادى جانە ت.ب.

سايران كولى، باس بوتانيكالىق باق، ورتالىق مادەنيەت جانە دەمالىس ساياباعى، الماتى حايۋاناتتار باعى جانە باسقا دا جاسىل ايماقتاردى جاڭارتۋ بويىنشا ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. قالا اۋماعىن سۋ باسۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن وزەن ارنالارىن جاڭارتۋ، سۋ قورعاۋ ايماقتارىن كورىكتەندىرۋ، ارىق جەلىلەرى مەن نوسەر كارىزدەرىن سالۋ جالعاستىرىلادى.

 

تكش سەنىمدى ينفراقۇرىلىمى

الماتى قالاسىنىڭ جىلۋ ەنەرگەتيكالىق كەشەنىنىڭ جاڭارۋى مەن دامۋى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى مەن ونەركاسىپتىڭ قارقىندى دامۋىنا وراي قالانىڭ جىلۋ جانە ەلەكتر ەنەرگياسىنا دەگەن سۇرانىستىڭ وسۋىمەن بايلانىستى.

ينجەنەرلىك جەلىلەردىڭ ورتاشا توزۋى 60-70%-دى قۇرايدى.

وسى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قاينار كوزدەر مەن ينجەنەرلىك جەلىلەر جاڭارتىلادى. 2020 جىلعا دەيىن توزۋ ۇلەسىن تومەندەتۋ جوسپارلانۋدا: سۋمەن جابدىقتاۋ جەلىلەرى بويىنشا – 64,5 %-دان 56%-عا دەيىن; سۋ بۇرۋ — 62%-دان 54%-عا دەيىن; جىلۋمەن جابدىقتاۋ — 65%-دان 57%-عا دەيىن، ەلەكترمەن جابدىقتاۋ — 69%-دان 65%-عا دەيىن.

بۇگىنگى تاڭدا ورتالىقتاندىرىلعان سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىنە قولجەتىمدىلىك  95%-دى  قۇراسا، ول 2020 جىلى 100% كورسەتكىشكە جەتكىزىلەدى. سۋدى اكەتۋ بويىنشا – 77%-دان 86%-عا، جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا – 77%-دان 81%-عا جەتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جولداۋىندا ەنەرگيا ۇنەمدەۋ سالاسى بويىنشا ء­ىجو-ءنىڭ ەنەرگيا سىيىمدىلىعىن ازايتۋدى 2020 جىلعا دەيىن 25%-عا جەتكىزۋ مىندەتى قويىلعان. جوسپارلانعان ەنەرگيا ۇنەمدەۋ شارالارى وسى كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزۋگە باعىتتالعان.

سونىمەن قاتار، ەلەكتر قۋاتى سالاسىنا جاڭا تاريفتىك ساياسات ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. وسى سالاعا ينۆەستيتسيا ىنتالاندىرۋ ارقىلى ءتاريفتىڭ قۇرىلىمىن وزگەرتۋ  قاراستىرىلىپ وتىر.

زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قولدانۋ ارقىلى كارىزدىك تازالاۋ جەلىلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ جوسپارلانىپ وتىر.

 

1. قاۋىپسىز قالا

قوعامدىق قاۋىپسىزدىك

بەينەباقىلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ جانە ۇتقىر قيمىل قولدانۋ، قىلمىسپەن كۇرەسۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتىرۋ جانە جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋ ارقىلى الماتى قالاسى الەمنىڭ باسقا قالالارىنداعىداي ادامدار وزدەرىن قاۋىپسىز سەزىنەتىن قالا بولۋى ءتيىس. قاۋىپسىزدىك تۋرالى ءسوز بولعاندا الماتى قالاسىنىڭ سەيسميكالىق – سەلدى اپاتتىق اۋماقتا ورنالاسقاندىعىن ەسكەرۋ قاجەت.

ءبىرىنشى كەزەكتە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ساپاسىن كوتەرۋ قاجەت. بۇعان اكىمگە جانە جەرگىلىكتى قاۋىمداستىققا ەسەپ بەرەتىن ءمۋنيتسيپالدى پوليتسيالىق قىزمەتتىڭ قۇرىلۋى باعىتتالعان.

سونىمەن قوسا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ زاماناۋي قۇرالدارىمەن جابدىقتاۋ جاقسارتىلادى جانە جاڭارتىلادى.

تۇرۋعا ارنالعان اۋدانداردى جارىقتاندىرۋدى جاقسارتۋ باستى باعىتتاردىڭ ءبىرى بولادى. قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋعا جەدەل جانە جاستار وتريادتارىن قۇرۋ ارقىلى جاستاردى تارتۋ جۇمىستارى بەسەندى جۇرگىزىلەدى.

جول كولىك اپاتتارىن قىسقارتۋ ءۇشىن «اپات ءپروفيلىن» جاساۋ جوسپارلانۋدا. سونىمەن قاتار، باستامالار ءتىزىمىن انىقتاۋ، زاماناۋي فوتو جانە بەينەمونيتورينگى جۇيەسىن كەڭەيتۋ، قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بويىنشا الەۋمەتتىك جارنامالار ورنالاستىرۋ، جۇرگىزۋشىلەردى وقىتۋدى جاقسارتۋ قولعا الىنادى.

ۇرلىق جاساۋ دەڭگەيى 100 مىڭ ادامعا 2020 جىلى 221,5-تەن 150–گە دەيىن، ادام ءولتىرۋ – 5,6-دان 4-كە دەيىن، جكا قۇرباندارى – 12-دەن 5,9-عا دەيىن تومەندەۋى قاجەت.

 

تابيعي كاتاكليزمدەردى ەسكەرتۋ

الماتى سەيسموقاۋىپتى ايماقتا ورنالاسقان ء(زىلزالا، سەل، لاي كوشكىنى). وسىعان بايلانىستى قالا تۇرعىندارى مەن قالا قوناقتارىنىڭ تابيعي كاتاكليزمدەرمەن تەحنوگەندىك اپاتتاردان قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ باستى باعىتتارى توتەنشە جاعدايعا توتەپ بەرۋ جانە ەسكەرتۋ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى.

تيەسىلى ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك نىسانداردى سەيسموكۇشەيتۋ جوسپارلانۋدا(دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ), ەسكى تۇرعىن ۇيلەردى ءسۇرۋ، ءورت ءسوندىرۋ دەپولارىن سالۋ، قالا اكىمىنىڭ موبيليزاتسيا قورىن تولىقتىرۋ، حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس زاماناۋي اپاتتىق قۇتقارۋ تەحنيكالارى مەن جابدىقتارىن ساتىپ الۋ قاجەت.

قاۋىپتى تەرريتوريالار مەن توتەنشە جاعدايلار تۋىنداۋى مۇمكىن ايماقتاردا تۇرعىنداردى اقپاراتتاندىرۋ جانە توتەنشە جاعدايلاردى ەسكەرتۋ بويىنشا تۇراقتى مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى، ارناسىنان تاسىپ كەتۋ قاۋپى بار تاۋ كولدەرىنىڭ سۋىن اعىزۋشارالارى جۇرگىزىلەدى. سونىمەن قاتار، تج ەسكەرتۋ ءۇشىن قالانىڭ قاۋىپتى ايماقتارىندا قۇرىلىس نىساندارىن سالۋدى رەتتەۋ كۇشەيتىلەدى. اقپاراتتىق جانە وقىتۋ ماتەريالدارىن تاراتۋ ارقىلى وندىرىستىك نىسانداردىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن تۇرعىنداردى جاتتىقتىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. تج سالاسى بويىنشا تۇرعىنداردىڭ اقپاراتتانۋ دەڭگەيى بارلىق كەزەڭدەردە 100 % بولۋى كەرەك.

2020 جىلعا قاراي تج توتەپ بەرۋ ينفراقۇرىلىمىنىڭ قامتاماسىزداندىرىلۋى 57%، اپاتتى–قۇتقارۋ قۇرىلىمدارىنىڭ تەحنيكامەن جابدىقتالۋى – 44,5%-دى  قۇراۋى ءتيىس.

 

«اقىلدى قالا» (Smart City) تۇجىرىمداماسى

«اقىلدى قالا» (Smart City) تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋ جاڭا ءۇردىستىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. قالا باسقارۋىنا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ، Smart تەحنولوگياسىن ەنگىزۋ الماتى قالاسىنىڭ باستى سيپاتتاماسى بولىپ تابىلادى.

جوبانىڭ ماقساتى ءومىر قاۋىپسىزدىگى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ، ينفراقۇرىلىمدار مەن ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىقتى ارتتىرۋ، كولىك جانە ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋ، ەنەرگيا مەن سۋدى قولدانۋ تيىمدىلىگىن، كوممۋنالدىق قىزمەتتەر جانە اقپاراتتىق–كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالاردى قىزمەت كورسەتۋگە پايدالانۋ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ بولىپ تابىلادى.

«اقىلدى قالالاردى» جۇزەگە اسىرۋدىڭ تيىمدىلىگى مەن زاماناۋيلىعى الەمدە ىسكە اسىپ جاتقان مىسالدارمەن راستالادى. لوندوندا قوعامدىق كولىكتىڭ كەشىگۋى 40 %-عا قىسقارتىلدى، جول سيىمدىلىعى 15 % ارتتى، زياندى زاتتاردىڭ اۋاعا تارالۋى 25% قىسقارتىلدى. جىلۋدى پايدالانۋ 25% قىسقارتىلدى، كوشەنى جارىقتاندىرۋ شىعىنى 40%، ەلەكتر جانە جىلۋ ءۇشىن ورتاشا ەسەپپەن 20 %-عا، ال  جكو سانى 20% قىسقارتىلدى.

«اقىلدى قالا» تۇجىرىمداماسىنىڭ حالىقارالىق تاجىريبەسىنىڭ ەسەپكە الىنۋى قالانىڭ وندىرىستىك ۇدەرىستەرى مەن قىزمەتتەرىنىڭ ەداۋىر ترانسفورماتسياسىن تالاپ ەتەدى. ترانسفورماتسيا ۇدەرىستەردى وڭتايلاندىرۋ بويىنشا ۇيىمداستىرۋ كەشەنىن قايتا قاراۋ، قارجىلاندىرۋ جولدارى مەن قىزمەتتەر ستاندارتتارىن، سونداي-اق ىقپالداستىرىلعان اقپاراتتىق جۇيەلەردى ەنگىزۋدى قامتىعان 3 جىلدان 7 جىلعا دەيىن سوزىلادى.

 

1. الەۋمەتتىك باعىتتالعان قالا

 

الماتى ادامداردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى ەۋروپالىق ستاندارتتارعا ساي كەلەتىن، بارلىق ازاماتتار ءوز مۇمكىندىكتەرى مەن قاجەتتىلىكتەرىنە ساي بالا باقشادان ۋنيۆەرسيتەتكە دەيىنگى ارالىقتا ءبىلىم الۋعا قول جەتكىزە الاتىن قالا بولۋى ءتيىس.

 

ساپالى ءبىلىم بەرۋ

ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىنىڭ تاجىريبەسى ەنگىزىلەتىن بولادى.

مەكتەپ بىتىرۋشىلەرىنىڭ اراسىندا جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكالىق پاندەر بويىنشا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ويداعىداي مەڭگەرگەن (ۇزدىك/جاقسى) وقۋشىلاردىڭ ۇلەسى نەگىزگى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، ول 2020 جىلى 60%-عا جەتەدى.

بالا باقشالار مەن مەكتەپتەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جەكە مەنشىك كاپيتالدى كەڭىنەن تارتۋعا باعىتتالعان ارنايى باعدارلامانى قابىلداۋ ارقىلى شەشىلەتىن بولادى.

تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا دۋالدى جۇيەنى ەنگىزۋ جالعاسادى، ال مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا ءبىلىم العان جانە وقۋىن اياقتاعاننان كەيىنگى العاشقى جىلى جۇمىسقا ورنالاسقان تجانەكب وقۋ ورىندارىن بىتىرۋشىلەر ۇلەسىنىڭ كورسەتكىشى  75% جەتۋى ءتيىس.

ينكليۋزيۆتىك ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ شەڭبەرىندە دامۋىندا ەرەكشەلىكتەرى بار بالالاردى وقىتۋ ءۇشىن تەڭدەي مۇمكىندىكتەر جاساۋعا باعىتتالادى. مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردىڭ جالپى سانىنان بالالاردى ينكليۋزيۆتىك بىلىممەن قامتۋ 2020 جىلعا قاراي 33,2% جەتۋى ءتيىس (2015ج. – 20%).

بالانىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە جان-جاقتى دامۋى ءۇشىن قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دامىتىلادى. بۇل ءۇشىن سپورت سەكتسيالارىنىڭ، پاندىك، مۋزىكالىق جانە شىعارماشىلىق ۇيىرمەلەردىڭ، اۋلا كلۋبتارىنىڭ، روبوتەحنيكا ورتالىقتارىنىڭ سانىن ارتتىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.

جان باسىنا شاققاندا قارجىلاندىرۋ ەنگىزىلگەننەن كەيىن جەكە مەنشىك مەكتەپتەردى «ۆاۋچەرلىك» قولداۋ تەتىگى ەنگىزىلەدى، بۇل بيۋدجەت شىعىندارىن وڭتايلاندىرادى.

اشىقتىق، قول جەتىمدىلىك جانە حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى جۇمىسىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالادى. قالاداعى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ كىرىستەرى مەن شىعىندارى تۋرالى اقپاراتتى جاريالاۋ جالعاساتىن بولادى.

 

ساپالى دەنساۋلىق ساقتاۋ

قالالىق بيلىكتىڭ كۇش-جىگەرى پاتسيەنتتەر ءۇشىن كەرى بايلانىس تەتىكتەرىن (ەلەكتروندىق پورتال، كولل-ورتالىقتار، سەنىم تەلەفوندارى) ەنگىزۋ جولىمەن مەديتسينالىق قىزمەتتەردىڭ ساپاسىن باقىلاۋعا باعىتتالادى. بارلىق ەمدەۋ ۇدەرىستەرىن ستاندارتتاۋدىڭ نەگىزىندە باسقارۋ جۇيەسى جاڭعىرتىلاتىن بولادى.

سونىمەن بىرگە دۋالدى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ ارقىلى مەدبيكەلەر قىزمەتىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ جوسپارلانىپ وتىر. مىسالعا، قالالىق مەديتسينا كوللەدجى مەن مەدبيكەلىك كۇتىم اۋرۋحاناسىن بىرىكتىرۋ جۇزەگە اسىرىلادى.

قالانىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى تاعى ءبىر باسىمدىق ەمدەۋدىڭ جوعارى تەحنولوگيالىق ادىستەرىن ارتتىرۋ بولادى.

دارىگەر ماماندىعىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ ماڭىزدى باعىتقا اينالادى. بۇل ءۇشىن جۇمىس ساپاسىن جەكە باعالاۋ، وتباسىلىق جاتاقحانالاردى سالۋ ارقىلى مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەردىڭ تۇرعىن ءۇي ماسەلەلەرىن شەشۋ سياقتى دارىگەرلەردى كوتەرمەلەۋدىڭ ءتۇرلى تەتىكتەرى ەنگىزىلەدى.

اۋرۋلاردى ەرتە دياگنوستيكالاۋ ءۇشىن مەديتسينالىق-سانيتارلىق العاشقى كومەكتى (مساك) دامىتۋعا، سونىمەن ىرگە مساك پەن ۆەرتيكالدى قىزمەتتەردىڭ (تۋبەركۋلەز، ونكولوگيا، ايتۆ/جيتس) ينتەگراتسيالانۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنەتىن بولادى.

دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنە مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ ەنگىزىلەدى. جۇمىس بەرۋشى، مەملەكەت جانە جۇمىس جاسايتىن ادامنىڭ ءوزى دەنساۋلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزارا ءبولىسۋى ءتيىس. وسىلايشا، ورتاق جاۋاپكەرشىلىك قاعيداسى ىسكە اسىرىلادى.

گەرونتولوگيا جانە پاللياتيۆتىك كومەكتى دامىتۋ باعدارلامالارى ەنگىزىلەدى، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدارعا جانە ديسپانسەرلىك ناۋقاستارعا ارنالعان بىرىڭعاي وڭالتۋ ورتالىعىن قۇرۋ جوباسى ىسكە اسىرىلادى.

انا ءولىمىنىڭ جانە بوساندىرۋعا كومەك كورسەتۋدىڭ بارلىق ۇيىمدارىندا اكۋشەرلىك اسقىنۋلاردىڭ ەرەكشە جاعدايلارىنىڭ قۇپيا ءاۋديتىن دامىتۋ قولعا الىنادى. ەكستراگەنيتالدى پاتولوگياسى بار جۇكتى ايەلدەردى ەرتە كەزەڭنەن قامتۋ جانە ديسپانسەرىك باقىلاۋ قامتاماسىز ەتىلەدى.

بيۋدجەتتەن تىس قاراجاتتاردى تارتۋ ماقساتىندا كۇش-جىگەر مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك سەرىكتەستىك تەتىكتەرىن دامىتۋعا باعىتتالاتىن بولادى.

كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردىڭ اشىقتىعىن جاقسارتۋ، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قالاداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنىڭ قارجىلىق ەسەپتەرىن قوعامدىق باقىلاۋ ءۇشىن جاريالاۋ تاجىريبەسى جالعاسادى.

2020 جىلعا قاراي انا ءولىمى كورسەتكىشتەرى 100 مىڭ ءتىرى تۋىلعاندارعا ەسەپتەگەندە 4-كە دەيىن، بالا ءولىمى – 1000 مىڭ ءتىرى تۋىلعاندارعا ەسەپتەگەندە  6,7-گە دەيىن، ونكولوگيادان ءولىم-ءجىتىم – 10 مىڭ ونكوناۋقاستارعا ەسەپتەگەندە 100-گە دەيىن  تومەندەۋى ءتيىس.

 

ساپالى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر، ونىڭ ىشىندە حالىقتىڭ وسال توپتارى ءۇشىن ساپالى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر

قالامىزدى ءارى قاراي دامىتۋ ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋ جاڭا الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ ساپاسى مەن تيىمدىلىگىنە بايلانىستى.

جۇمسىسسىزدىق دەڭگەيىن 5%-عا دەيىن قىسقارتۋ ەڭبەك نارىعىن دامىتۋ مەن قالا حالقىن الەۋمەتتىك قورعاۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارىنا اينالادى. «جۇمىسپەن قامتۋ 2020 جول كارتاسى» باعدارلاماسىنىڭ شەڭبەرىندە قوعامدىق جۇمىستار مەن الەۋمەتتىك جۇمىس ورىندارى ارقىلى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا شارالار قابىلدانادى. جۇمىسپەن قامتىلۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ ءۇشىن كۇش-جىگەر جۇمىسسىزداردى ەڭبەك نارىعىندا بارىنشا سۇرانىسقا يە كاسىپتەر بويىنشا قايتا دايارلاۋ جانە بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالاتىن بولادى.

تۇرمىسى تومەن ادامدارعا الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتۋ اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەككە جانە تۇراقتى جانە ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋ جولىمەن حالىقتىڭ تابىسى دەڭگەيىن ارتتىرۋعا نەگىزدەلەدى. الداعى 5 جىلدا مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك جاردەماقىلاردىڭ مولشەرى  جۇيەلى تۇردە كوتەرىلىپ، ال اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك ەڭ تومەنگى كۇن كورىس دەڭگەيىنىڭ 60%-عا دەيىن جەتكىزىلەدى.

بۇل رەتتە مەملەكەتتەن بەرىلەتىن كومەككە مۇقتاج ادامداردى تەك جاردەماقى الۋشىلار رولىمەن عانا شەكتەۋگە بولمايدى. كومەك ساندىق مولشەردە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قالانىڭ كومەككە مۇقتاج تۇرعىندارىنىڭ بارىنشا ءوزىن-ءوزى تانىتۋى (سامورەاليزاتسيا) جانە الەۋمەتتەنۋى ءۇشىن جاعدايلار جاساۋدان كورىنۋى ءتيىس.

ارناۋلى الەۋمەتتىك قىزمەتتەرگە مۇقتاج ادامداردى 100%-دىق قامتۋ بيىنشا شارالار قابىلدانادى.

مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامدار ءۇشىن كەدەرگىسىز قالالىق ورتانى قۇرۋ ماسەلەلەرىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. وسىعان بايلانىستى مۇگەدەكتىگى بار ادامدار ءۇشىن الەۋمەتتىك جانە باسقا دا ينفراقۇرىلىمدى بەيىمدەۋ جۇمىستارى جالعاسىن تابادى.

جەرگىلىكتى وكىلدى ورگانداردىڭ شەشىمى بويىنشا الەۋمەتتىك قىزمەت ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنا كورسەتىلەتىن بولادى (تۇرمىسى تومەن ازاماتتارعا ءبىر جولعى ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ، ۇوس قاتىسۋشىلار مەن مۇگەدەكتەرىنە جەڭىس كۇنىنىڭ قارساڭىندا ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ، ۇوس قاتىسۋشىلارىنا تەڭەستىرىلگەن ادامدارعا، ۇوس جىلدارى، اۋعانستاندا جانە چەرنوبىل اەس اپاتى كەزىندە قايتىس بولعان ادامداردىڭ جەسىرلەرى مەن وتباسىلارىنا ءبىر جولعى ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ جانە ت.ب.).

 

مادەنيەتتى دامىتۋ

ۇلتتىق تاريحي-مادەني مۇرانىڭ ونەر سالاسىنداعى زاماناۋي ترەندتەرمەن ۇيلەسىمدىلىگى قالانىڭ مادەني كەلبەتىن ايقىنداۋشى ءرول اتقارادى. قالانىڭ ساۋلەتىندە، ونىڭ كەلبەتىن قالىپتاستىرۋدا ۇلتتىق ناقىش ەسكەرىلەتىن بولادى.

مۇراجايلاردى دامىتۋعا، قالانىڭ جاڭا تاريح مۇراجايىن جانە زاماناۋي ونەر مۇراجايىنىڭ قۇرىلىسىنا ەداۋىر كوڭىل بولىنەتىن بولادى.

وسى سالاداعى قىزمەتكەرلەردى كاسىپتىك وقىتۋ مەن ولاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. الماتى قالاسىنىڭ مۇراجاي قورلارىنىڭ ەلەكتروندىق بازاسىن قۇرۋ ماڭىزدى مىندەت بولىپ تابىلادى.

قالانىڭ بيلىك ورگاندارىنىڭ كۇش-جىگەرى قالانىڭ جاڭا كەلبەتىن جانە كىتاپحانالارىنىڭ فورماتىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالادى. ولار شىعارماشىلىق ۇيىرمەلەر مەن كوۆوركينگ-ورتالىقتار قۇرۋ، سونداي-اق Iت-تەحنولوگيالاردى كەڭىنەن پايدالانۋ ەسەبىنەن عىلىمي جانە شىعارماشىلىق دامۋ ورتالىقتارىنا تۇرلەندىرىلەتىن بولادى.

مادەني-بۇقارالىق ءىس-شارالارعا باراتىن قالا تۇرعىندارىنىڭ سانىن ارتتىرۋ قولعا الىنادى. ەڭ ۇزدىك الەمدىك ۇجىمداردىڭ تۇراقتى نەگىزدە گاسترولدەرى ۇيىمداستىرىلىپ، باسقا ەلدەردىڭ مادەنيەت مەكەمەلەرىمەن تاجىريبە الماسۋ جۇزەگە اسىرىلادى. جىل سايىن قالانىڭ مادەني جانە تاريحي وزىندىك بولمىسىن كورسەتەتىن جانە قالانىڭ «ەرەكشە بەلگىسىنە» اينالاتىن بىرنەشە برەندتىك ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋ جوسپارلانعان  (مىسالى، «ريو-دە-جانەيروداعى كارناۆال»، «ۆەنەتسياداعى بيەننالە» جانە ت.ب.).

 

سپورتتى دامىتۋ

الماتى ەلىمىزدىڭ سپورت جانە سپورتتىق تۋريزم ورتالىعى بولىپ تابىلادى. قالانىڭ بيلىك ورگاندارىنىڭ كۇش-جىگەرى ەلىمىزدىڭ سپورتتىق استاناسى رەتىندەگى قالانىڭ مارتەبەسىن ساقتاپ قالۋعا باعىتتالادى. بۇل باعىتتاعى ماڭىزدى باسىمدىق «28-ءشى 2017 جىلعى قىسقى دۇنيەجۇزىلىك ستۋدەنتتەر ويىندارىن» ەڭ جوعارى حالىقارالىق ستاندارتتار بويىنشا وتكىزۋ بولىپ تابىلادى.

بۇل رەتتە، قىسقى ۋنيۆەرسيادا شەڭبەرىندە سالىنعان سپورتتىق نىساندار الماتى قالاسىنىڭ سپورتتىق ينفراقۇرىلىمىنا بەلسەندى تۇردە ىقپالداستىرىلاتىن بولادى. قالا تۇرعىندارى ءۇشىن بۇل نىسانداردىڭ قول جەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، بالالار جانە بۇقارالىق سپورت ورتالىقتارىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن كەشەندى شارالار قابىلدانادى.

بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋ جۇمىستىڭ ماڭىزدى باعىتىنا اينالادى. بۇل ءۇشىن جاڭا سپورت جانە ويىن الاڭدارىن بەلسەندى تۇردە سالۋ، سپورتتىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ، ونىڭ ىشىندە جەكە مەنشىك قاراجاتتاردى تارتۋ (مجس) ارقىلى  دامىتۋ جالعاسادى.

سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ بويىنشا جۇمىس جالعاسادى. حالىقتىڭ بارلىق توپتارىنىڭ اراسىندا سپورتتىق-بۇقارالىق جانە دەنە شىنىقتىرۋ-ساۋىقتىرۋ ءىس-شارالارىنىڭ سانى ارتادى.

مۇنىڭ بارلىعى 2020 جىلعا قاراي سپورتپەن تۇراقتى تۇردە شۇعىلداناتىن قالا تۇرعىندارىنىڭ دەڭگەيىن 30% جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، بۇل باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ نورمالارىنا سايكەس كەلەدى.

 

تىلدەردى دامىتۋ

الماتىنىڭ زاماناۋي، حالىقارالىق كەڭىستىككە ينتەگراتسيالانعان مەگاپوليس رەتىندە قالىپتاسۋى ءۇشىن ەلباسىنىڭ «تىلدەردىڭ ءۇش تۇعىرلىعى» بىرەگەي مادەني جوباسىن ىسكە اسىرۋ ءلازىم. ياعني مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قازاق ءتىلىن، ورىس ءتىلىن – ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى جانە اعىلشىن ءتىلىن جاھاندىق ەكونوميكاعا تابىستى ينتەگراتسيالانۋ قۇرالى رەتىندە تۇرعىنداردىڭ تەرەڭ مەڭگەرۋىن جۇيەلى تۇرە ىسكە اسىرۋ جۇمىستارى جالعاستىرىلادى.

ءتىل ساياساتىن ىسكە اسىرۋ قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان بارلىق ەتنوستاردىڭ تىلدەرىن ساقتاي وتىرىپ، ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى رەتىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اۋقىمدى قىزمەت ەتۋىن ۇيلەسىمدى تۇردە قامتاماسىز ەتەتىن بولادى.

وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، قالالىق بيۋدجەتتىڭ شەگىندە قازاق تىلىندە وقىتاتىن بالا باقشالار مەن مەكتەپتەردىڭ سانىن ارتتىرۋ، مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن جانە قول جەتىمدى مەڭگەرۋ ءۇشىن جاعدايلار جاساۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلەدى. بۇدان باسقا، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە جۇيەلى تۇردە مىناداي ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋ جوسپارلانعان: جەرگىلىكتىەمەسۇلت بالالارىنىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە قالالىق كونكۋرس، ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە اپتا سايىن «قازاق ءتىلىنىڭ كۇندەرىن» وتكىزۋ جانە ت.ب.

ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى رەتىندە ورىس ءتىلىنىڭ، سونىمەن بىرگە قازاقستان حالقىنىڭ باسقا تىلدەرىنىڭ جالپى مادەني فۋنكتسيالارىن ساقتاۋ بويىنشا شارالار قابىلدانادى.

قالا تۇرعىندارى ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن تەرەڭ مەڭگەرۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى، سەبەبى الماتى ءىرى قارجى ورتالىعى جانە حالىقارالىق تۋريزم مەن بيزنەس ءۇشىن اشىق ءارى تارتىمدى بولۋى ءتيىس.

 

1. ەكونوميكالىق تۇراقتى قالا

 

ءداستۇرلى سەكتورلاردىڭ تۇراقتى ءوسۋى

ونەركاسىپ، شاعىن جانە ورتا بيزنەس، ازىق-تۇلىك سەكتورى، ساۋدا-ساتتىق سياقتى ءداستۇرلى دامىعان سالالار، سونىمەن بىرگە تۋريزم، كولىك جانە لوگيستيكا، يننوۆاتسيالار سەكىلدى بولاشاعى تىڭ سەكتورلار دا ءوسۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالادى.

         ءونەركاسىپ دامۋىندا قوسىلعان قۇن سالىعى جوعارى باسەكەگە قابىلەتتى ونىمدەر شىعاراتىن جوعارى تەحنولوگيالىق جانە ەكسپورتقا باعىتتالعان وندىرىستەردى قۇرۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.

قازاقستاندىق قامتۋ ۇلەسى 80%-عا دەيىن ارتادى.

ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ءوسۋ كورسەتكىشتەرىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن تەحنولوگيالار ترانسفەرتى ەسەبىنەن كاسىپورىنداردىڭ يننوۆاتسيالىق قۇرامداس بولىكتەرىن ارتتىرۋ، تۇبەگەيلى جاڭا، ەكولوگيالىق جاعىنان تازا وندىرىستەردى قۇرۋ بويىنشا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىلەتىن بولادى.

يننوۆاتسيالىق-بەلسەندى كاسىپورىنداردىڭ ۇلەسى قىزمەت ەتەتىن كاسىپورىندار سانىنىڭ 15%-نا دەيىن ارتۋى ءتيىس.

يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ نەگىزگى ءوسۋ رەزەرۆتەرىنىڭ ءىرى الاتاۋ اۋدانىنداعى يندۋستريالىق ايماق بولىپ تابىلادى. يندۋستريالىق ايماقتا 430 ملرد. تەڭگە ينۆەستيتسيالاردىڭ جالپى كولەمىمەن، سونىمەن بىرگە 120 مىڭ جۇمىس ورنىن قۇرۋمەن جانە 174 ملرد. تەڭگەگە ونىمدەردى شىعارۋدىڭ بولجامدى كولەمىمەن 53 جاڭا زاماناۋي وندىرىستەردى ورنالاستىرۋ جانە ىسكە قوسۋ قاراستىرىلادى. يندۋستريالىق ايماقتىڭ كاسىپورىندارى ماشينا جاساۋ، تاماق، قۇرىلىس، فارماتسەۆتيكا، حيميا، جيھاز جانە جەڭىل ونەركاسىپ ونىمدەرىن شىعاراتىن بولادى. بولاشاقتا تارتىلعان ينۆەستيتسيالاردىڭ ەسەبىنەن جەكەمەنشىك يندۋستريالىق ايماقتاردى دامىتۋ جوسپارلانىپ وتىر.

           شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سالاسىندا مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ قولدانىلىپ جۇرگەن قۇرالدارىن بەلسەندى پايدالانۋ، عوك جانە باسقا دا ۇيىمدارمەن تىعىز ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋ، سونىمەن بىرگە قالا كاسىپكەرلەرىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن بيزنەس-ومبۋدسمەن ينستيتۋتىن نىعايتۋ ارقىلى بيزنەستى جۇرگىزۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋ جۇمىسىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنەتىن بولادى.

ناتيجەسىندە 2020 جىلعا قاراي سۋبەكتىلەردىڭ جالپى سانىنداعى شوب بەلسەندى سۋبەكتىلەرىنىڭ ۇلەسى  92%-عا دەيىن، شوب-تان قالانىڭ بيۋدجەتىنە تۇسىمدەردىڭ ۇلەسى 55%-عا دەيىن ءوسۋى، شىعارىلعان ونىمدەردىڭ كولەمى 5 ترلن. استام تەڭگەنى قۇراۋى، ال شوب-تا جۇمىس جاسايتىن ادامداردىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ جالپى سانىنان  ۇلەسى 60%-عا دەيىن ءوسۋى ءتيىس.

           ازىق-تۇلىك سەكتورىن دامىتۋ جانە قالانىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋء ۇشىن ازىق-تۇلىك بەلدەۋىن، اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن قايتا وڭدەۋ جونىندەگى وندىرىستەر جەلىسىن جانە ساۋدا-لوگيستيكا ورتالىقتارىن دامىتۋ جوسپارلانىپ وتىر.

ساۋدا-ساتتىقتا ساۋدا ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا، بازارلاردى جايلى ەتۋگە قويىلاتىن تالاپتاردى قاتاڭداتۋعا، «سۇرقاي تاۋار اينالىمىنىڭ» ۇلەسىن ازايتۋعا باعىتتالعان شارالار قابىلدانادى. باسەكەلەستىك ورتانى قالىپتاستىرۋ، تاۋارلاردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ جانە باعالاردى تومەندەتۋ ءۇشىن قالانىڭ بيلىك ورگاندارىنىڭ كۇش-جىگەرى حالىقارالق بولشەك ساۋدا جەلىلەرىن قاتىستىرۋعا باعىتتالاتىن بولادى.

 

جاڭا سەكتورلاردى سەرپىندى دامىتۋ

«100 ناقتى قادام» باعدارلاماسىندا الماتى قالاسىن الەمدىك دەڭگەيدەگى جاڭا اۋەجاي، جاڭا جول ايرىقتارى جانە كولىك ماگيسترالدارى (ونىڭ ىشىندە ءۇااج) قۇرىلىسىن سالۋ، سونىمەن قاتار لوگيستيكالىق قىزمەتتەردى دامىتۋ،  حالىقارالىق كولىك، لوگيستيكالىق حاب رەتىندە دامىتۋ قاراستىرىلۋدا.

ءتۋريزمدى دامىتۋ قالاداعى ۋنيۆەرسيادا-2017, باسقا دا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى سپورتتىق شارالار، سونىمەن قاتار حالىقارالىق كورمەلەر مەن فەستيۆالدار سياقتى ءىرى حالىقارالىق وقيعالاردى ۇيىمداستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سول ءۇشىن ازيادا-2011, سونىمەن قاتار سالىنىپ جاتقان مۇز سارايى نىساندارى تارتىلاتىن بولادى.

قالاداعى قوناقتاردى حابارلاندىرۋ مەن تۋريستەرگە ىڭعايلى بولۋ دەڭگەيىن جاقسارتۋ بويىنشا (سايتتاردى دامىتۋ، اقپاراتتىق ورتالىقتار كارتاسىن قۇرۋ، نىسانداردا QR-كودتارىن ورنالاسىتىرۋ، تۋريستىك جول باعدارلارىن قۇرۋ، CityPass جانە باسقا دا شارالاردى ەندىرۋ) ماقساتتى جۇمىستار جۇرگىزىلەدى.

الماتى يننوۆاتسيالىق كلاستەردى دامىتۋ ءۇشىن جاقسى بازالىق ينفراقۇرىلىمعا يە. يننوۆاتسيالىق كلاستەردى دامىتۋ شەڭبەرىندە اقپاراتتىق تەحنولوگيالار، ءبىلىم جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا كوڭىل اۋدارىلادى.  بولاشاقتا اەا اتب دامىتۋدا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سەگمەنتىندە بىلىكتى حالىقارالىق مامانداردى تارتۋ، ءارتۇرلى ورگاندار مەن مەكەمەلەردىڭ قىزمەتتەرىن وڭتايلاندىرۋ ۇسىنىلادى. «يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالىق باعىنا» يت-تەحنولوگيالار، تەلەكوممۋنيكاتسيا جانە بايلانىس سالاسىندا يننوۆاتسيالىق ونىمدەر مەن قىزمەتتەردى شىعارۋعا باعىتتالعان ءىرى حالىقارالىق كومپانيالار تارتىلادى. باقتاعى قاتىسۋشىلار سانى 210-عا دەيىن ارتىپ، وندىرىلەتىن ونىمدەر كولەمى 20,2 ملرد. تەڭگە قۇرۋى كەرەك.

 

1. بيزنەس پەن جەكە كاپيتالعا قولايلى قالا

 

بيزنەستى جۇرگىزۋ قولايلىلىعى

اتالعان باعىت شەڭبەرىندە بيزنەس ورتاعا تارتىمدى جاعدايجاساۋ بويىنشا بەلسەندى («Easy of DoingBusiness» رەيتينگىندە 50-ءشى ورىن) جۇمىس جۇرگىزىلەدى.

حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارى مەن ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ نەگىزىندە ينۆەستيتسيا تارتۋدى كۇشەيتۋ ۇسىنىلادى.

اتالعان ماقساتقا قول جەتكىزۋ ناتيجەسىنىڭ بىردەن-ءبىر كورسەتكىشى -نەگىزگى كاپيتالعا قۇياتىن شەتەل ينۆەستيتسياسىنىڭ ۇلەسىن 50%-عا دەيىن كوبەيتۋ ارقىلى ۇزاق مەرزىمدى جوبالارعا شەتەل ينۆەستورلارىن تارتۋعا قالانىڭ وزىندىك مۇمكىندىككە يە ەكەندىگىن كورسەتۋ، سونىمەن قاتار قالادا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ترانسۇلتتىق كومپانيالاردى تارتۋ (تۇك)  (2020 جىلعا دەيىن 2-3 كومپانيانى).

سونىمەن قاتار ينۆەستورلار ءۇشىن سالىق جەڭىلدىكتەرى مەن ىڭعايلى ينفراقۇرىلىمدار ۇسىنۋ جوسپارلانۋدا.

ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتەردى ىزدەستىرۋ مەن تارتۋ، ء«بىر تەرەزە» تاسىلدەرىن ەندىرە وتىرىپ ەكونوميكانىڭ باسىم سەكتورلارىنا ينۆەستورلاردى تارتۋ بويىنشا شارالار قاراستىرىلعان. الەمدىك جەتەكشى ساراپشىلاردى جانە ءىرى حالىقارالىق كورپوراتسيا وكىلدەرىن تارتۋ ارقىلى ينۆەستيتسيالىق فورۋمدار وتكىزىلىپ، ساۋدا قاتىناستارى جانە بىرلەسكەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋدى دامىتۋ بويىنشا حالىقارالىق بيزنەس-دەلەگاتسيالاردى قاتىستىرۋ ۇيىمداستىرىلادى.

 

جەمقورلىقتى تۇبەگەيلى تومەندەتۋ

الماتى 2025 جىلى عالامدىق باسەكەلەستىك يندەكسىنىڭ «ەتيكا جانە جەمقورلىق»، «مەملەكەتتىك قاراجاتتى زاڭسىز پايدالانۋ» كورسەتكىشتەرى بويىنشا قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى 30 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋ درايۆەرى بولۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ازاماتتىق قوعام، مەملەكەتتىك ورگاندار جانە جەمقورلىققا قارسى ماسەلەلەر بويىنشا ساراپشىلاردىڭ يدەيالارى مەن وي-پىكىرلەرمەن ءتيىمدى قۇرىلىمدىق الماسۋ جانە قارىم-قاتىناستى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

بيزنەس پەن ينۆەستيتسياعا ماڭىزدى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى كورسەتۋ كەزىندە جەمقورلىق كەدەرگىلەردى جويۋ مەن رۇقسات بەرۋ جۇيەلەرىنىڭ ايقىندىلىعىن جاقسارتۋ جۇمىستارى باسىم باعىت بولىپ تابىلادى. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ايقىندىعى مەن مەملەكەتتىك قولداۋ الۋدا تالاپ قويۋدى ايتارلىقتاي جاقسارتۋ جانە ارتىق بوگەتتەردى جويۋ جوسپارلانۋدا. بارلىق رۇقسات بەرۋ راسىمدەرىن ساراپتاۋ، سونىمەن قاتار بيزنەستى تەكسەرۋدى جۇيەلەۋ ىستەرى تۇراقتى جۇرگىزىلەدى.

 

مەملەكەتتىك-جەكە ارىپتەستىكتىڭ دامۋى ء(مجا)

ەكونوميكاداعى داعدارىستى قۇبىلىستاردى جانە ونىمەن بايلانىستى بيۋدجەتتىك شەكتەۋلەردى  ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك-جەكە ارىپتەستىكتىڭ قۇرالدارىن پايدالانۋ جەكە كاپيتالدى، ترانسۇلتتىق كوورپوراتسيالاردى، حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىن تارتۋ ءىرى كاپيتالدىق سىيىمدى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مەملەكەتتىك-جەكە ارىپتەستىكتىڭ تەتىكتەرىن قولدانۋدىڭ قوسىمشا ارتىقشىلىقتارى — كونتسەسسيا مەرزىمىنىڭ اياقتالۋىنا قاراي قۇرىلعان نىساندار مەملەكەت مەنشىگىنە وتەدى.

كونتسەسسيا تەتىگى ارقىلى ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ، سونداي-اق قۇرىلعان نىسانداردى ءتيىمدى باسقارۋ قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى. مۇنداي جوبالاردىڭ قاتارىنا «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» ماگيسترالىنىڭ بولىگىنە اينالاتىن ۇلكەن الماتى اينالما اۆتوكولىك جولىن جاتقىزۋعا بولادى. اتالعان جوبا ترانزيتتىك كولىكتى قايتا باعىتتاۋدىڭ ەسەبىنەن قالالىق كولىك جەلىسىندەگى قيىنشىلىقتى الىپ تاستاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كەلەشەگى بار جوبالاردىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – جەڭىل رەلستى كولىك جەلىسىن سالۋ (جىلدام ترامۆاي) قالانىڭ ورتالىق بولىگىن الاتاۋ اۋدانىنداعى تۇرعىن جانە يندۋستريالدى ايماقتارمەن بايلانىستىرۋ ءۇشىن قاجەت. قالانى وڭىردەگى ءىرى كولىكتىك-لوگيستيكالىق ورتالىققا اينالدىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن الماتىنىڭ جاڭا حالىقارالىق اۋەجايىنىڭ قۇرىلىسىن كونتسەسسيالىق نەگىزدە جۇرگىزۋ قاراستىرىلاتىن بولادى.

الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمنىڭ نىساندارىن دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك-جەكەارىپتەستىكتىڭ سەنىمدى باسقارۋ مەن جالعا بەرۋ سەكىلدى كىشى فورمالارى قولدانىلاتىن بولادى. اتالعان قۇرالدار وتاندىق كاسىپكەرلەردى ورتاق ىنتىماقتاستىققا شاقىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

وسى ماقساتتا حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىمەن ىنتىماقتاستىقتى ورناتۋ، ينۆەستورلار مەن كاسىپكەرلەرگە ينۆەستيتسيانى مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ شارالارى تۋرالى اقپارات بەرۋ، گرانتتاردى ۇسىنۋ، سونداي-اق ينفراقۇرىلىمدى نىساندار مەن ينۆەستورلارعا ارنالعان جەرگىلىكتى سالىق جەڭىلدىكتەرىن ۇسىنۋ جالعاسادى.

باس كاپيتالعا سالىناتىن سىرتقى ينۆەستيتسيانىڭ كولەمى 2020 جىلعا قاراي 75 ملرد. تەڭگەنى قۇراپ، 50%-عا ءوسۋى قاجەت. جالپى العاندا، الماتى قالاسىنىڭ دامۋ باعدارلاماسىنىڭ اياقتالۋىنا قاراي مەملەكەتتىك ەمەس ينۆەستيتسيالاردىڭ كولەمى قالا ەكونوميكاسىندا 350 ملرد. استام تەڭگەنى قۇراۋى مەجەلەنۋدە.

 

جەكەشەلەندىرۋدىڭ اشىقتىعى

قالا ەكونوميكاسىنا ينۆەستيتسيانى تارتۋدىڭ قوسىمشا قۇرالى جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ مەملەكەتتىك نىساندارىن جەكەشەلەندىرۋدىڭ اشىقتىعى بولىپ تابىلادى.

ءتيىمسىز جۇمىس ىستەيتىن ۆەدومستۆولىق ۇيىمدار جەكەشەلەندىرىلەدى، نەمەسە جەكە بيزنەستىڭ سەنىمدى باسقارۋىنا بەرىلەدى.

ول ءۇشىن بارلىق كوممۋنالدى مەنشىك نىساندارىن تۇگەندەۋدەن وتكىزۋ، يەسىز نىسانداردى تەڭگەرىمگە ورنالاستىرۋ، ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىققا يە ەمەس، بىراق وزىنە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ رەسۋرستارىن كوپتەپ تارتاتىن نىساندار مەن كاسىپورىندارعا تالداۋ جاساۋ قاجەت بولادى. اتالعان نىساندار مەن كاسىپورىندار جەكەشەلەندىرۋ شارالارىناقاتىستىرىلاتىن بولادى.

جەكەشەلەندىرۋ بويىنشا شارالار شەڭبەرىندە بيۋدجەتتىك شىعىنداردىڭ قىسقارۋىنىڭ، جەكە كاسىپكەرلىكتى ىنتالاندىرۋدىڭ جانە باسەكەلى ورتانى جاساۋدىڭ، كاسىپورىندارىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدىڭ، ەكونوميكانى دەمونوپوليزاتسيالاۋعا كومەك كورسەتۋدىڭ، سونداي-اق شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋدىڭ ايقىندىلىعىنا ەرەكشە ەكپىن بەرىلەدى.

 

1. ينتەگراتسيالانعان قالا

 

كوپورتالىقتىق قاعيداسىن ەسكەرە وتىرىپ، قوسىلعان اۋماقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ستاندارتتارىن كوتەرۋ

قالانى دامىتۋ كوپ ورتالىقتاردىڭ بولۋى قاعيداسىنا، ياعني كولىك جاعدايىن جاقسارتۋعا جانە قالانىڭ بارلىق اۋداندارىن بىرىڭعاي دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تولىققاندى جانە بالاما ورتالىقتاردى قالىپتاستىرۋعا نەگىزدەلەتىن بولادى.

قوسىلعان اۋماقتارداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلاردى تەڭدەستىرۋ ءۇشىن ءبىرىنشى رەتتەگى الەۋمەتتىك نىساندار قۇرىلىسى جالعاسادى (مەكتەپتەر، بالاباقشالار، ەمحانالار مەن ت.ب.), سونداي-اق ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ جاڭا نۇكتەلەرى جاسالادى (ۋنيۆەرسيادا-2017 نىساندارى، يندۋستريالدى ايماق، بيزنەس-ورتالىقتار، ساۋدا ويىن-ساۋىق ورىندارى جانە ت.ب.).

الاتاۋ جانە ناۋرىزباي اۋداندارىنداعى باسپانا، جول، قوعامدىق كولىك جەلىلەرى، ەلەكترمەن قامتاماسىز ەتۋ مەن گازداندىرۋعا، ورتالىقتاندىرىلعان سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ مەن سۋدى بۇرۋعا، جىلىتۋعا قاراجات بولىنەتىن بولادى. بۇل وسى اۋدانداردا ءومىر ءسۇرۋ مەن بيزنەستىڭ دامۋىنىڭ تارتىمدىلىعىن ارتۋىنا ىقپال جاسايتىن بولادى.

قوسىلعان اۋماقتار حالقى مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋدىڭ زاماناۋي ۇلگىلەرىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. سونداي-اق، قارجى قىزمەتتەرىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاسالادى.

قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، سونىڭ ىشىندە قوسىلعان اۋماقتارداعى تەحنوگەندى ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋدى كۇشەيتۋ جوسپارلانۋدا.

 

الماتى اگلومەراتسياسىنداعى ىقپالداستىق

قالانىڭ بولاشاق دامۋى الماتى اگلومەراتسياسىنىڭ دامۋىنا سايكەس جۇرگىزىلەتىن بولادى.

الماتى اگلومەراتسياسىنىڭ ىقپالى ايماعىنا: اگلومەراتسيا ورتالىعى (وزەك) – الماتى قالاسى، الماتى وبلىسىنىڭ بەس اكىمشىلىك اۋدانى: قاراساي، تالعار، ىلە، ەڭبەكشىقازاق جانە جامبىل اۋدانى، سونداي-اق قاپشاعاي قالاسىنىڭ اۋماعى ەنەدى.

دامۋدىڭ ماڭىزدى باعىتى اۋماقتىڭ كەڭىستىك جانە فۋنكتسيونالدى تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان وڭتايلى كولىك تورابىن، حالىقتىڭ نەگىزگى قىزمەت ورتالىقتارىنا قولجەتىمدىلىگىن، سونداي-اقاگلومەراتسيا ايماعىنىڭ ترانزيتتىك فۋنكتسيالارىن ىسكە اسىرۋدى قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.

قالاعا تۇيىسكەن اۋدانداردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى قالانىڭ ازىق-تۇلىك ونەركاسىبىنىڭ شيكىزات كوزى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان اگلومەراتسيا ايماعى ساۋدا جەلىسى رەتىندە داميتىن بولادى. وسىعان وراي اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وندىرۋشىلەر ءۇشىن الماتى نارىعىنا ونىمدەردى ءادىل باعامەن بەرۋگە جاعداي تۋعىزۋ ەتۋ قاجەت. وسىلايشا ءوڭىردىڭ ساۋدا قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى.

 

الماتىنى حالىقارالىق دارەجەدە تانىستىرۋ

الماتى ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى رەتىندە جۋىق ارادا ەۋرازيانىڭ ىسكەرلىك جانە مادەني ورتالىعى رەتىندە تانىلۋ الەۋەتىنە يە.

تۇراقتى ساياسي جانە ەكونوميكالىق دامۋ جاعدايىنا جانە ءارى قاراي دامۋ الەۋەتىنە يە قالا رەتىندە الماتى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مەن باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وڭىرلىك حاب-كەڭسەسىنە اينالۋى قاجەت.

وسىعان وراي، الماتىنى حالىقارالىق دەڭگەيدە ءتۇرلى تىلدەردە جاعىمدى تانىستىراتىن  كورسەتكىشتەر تىزبەسى، ون-لاين تارتىپتە تانىستىراتىن «الماتى كۇنتىزبەسى» جانە الماتىنىڭ جارقىن حالىقارالىق برەندى ازىرلەنەتىن بولادى.

قالادا ءۇش تىلدە ناۆيگاتسيا جۇيەسى (باعدارلاۋشى اقپارات) ەنگىزىلەتىن بولادى. اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتكەرلەرى مەن قالانىڭ قىزمەت كورسەتۋ سەكتورىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ مەن داعدىلارىن دامىتۋدىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالادى.

 

1. بەلسەندى ازاماتتار قالاسى

 

ماسەلەلەردى ءتيىمدى شەشۋ ءۇشىن ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگى الماتى دامۋىنىڭ باستى شارتى بولىپ تابىلادى.

بۇگىنگى تاڭدا دامىعان ەلدەردەگى ەشبىر قالا حالىقتىڭ بەلسەندى قاتىسۋىنسىز ماسەلەلەردى شەشە المايدى. قالانىڭ باستى رەسۋرسى – ادامدار مەن ولاردىڭ اقىلى، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى. الماتى حالقىنىڭ جوعارى بەلسەندىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى، بۇل – دامىعان ۇكىمەتتىك ەمەس سەكتورى مەن كۇشتى بيزنەسى بار قالا.

قالادا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار مەن حالىقتىڭ ءوزارا ارەكەت ەتۋىنىڭ جاڭا سيپاتتاماسىن جاساۋ قاجەت. وسىلايشا، ەڭ باستى قاعيدا ايقىندىلىق، ەسەپ بەرۋشىلىك پەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى تۇرۋ بولۋى كەرەك.

قالا حالقىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ ءۇشىن بۇگىنگى تاڭدا قالا تۇرعىندارى قالاعا قاتىستى ماسەلەلەر مەن ولاردى شەشۋ جولدارىن ۇسىنعان حاتتاردى جازاتىن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ اككاۋنتتارى جۇمىس ىستەۋدە.

قالالىق اكىمدىكپەن ارىپتەستىكتىڭ نەگىزىندە ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋى الەۋمەتتىك جىلجۋ مەن ءتيىمدى رەفورمالاردى وتكىزۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلاردى جاساۋعا كومەكتەسەتىن بولادى. بۇل — قالا ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگىن كوتەرۋدىڭ، ەكونوميكالىق ءوسۋ مەن دەموكراتيالىق دامۋدىڭ، جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى شارتى.

اباي-اقپارات