سوندا دا تاۋەلسiزدiككە يە بولساق تا، وكiنiشكە قاراتا، ورداباسى تۇبiندەگi قيىرشىق تاس زاۋىتى توقتامادى. بiرلiك تاۋىنىڭ بۇيرەگiن ويىپ جەۋدەن باستاعان جىرتقىشتىعىن جالعاستىرا بەردi. اقىن-جازۋشىلار مەن جۋرناليستەر شابۋىلدى ۇدەتە ءتۇسiپ، اقىرىندا تەك توقسان ەكiنشi جىلدىڭ سوڭىنا قاراي كiساپiرلەۋ كاسiپورىن كiبiرتiكتەپ، جۇرiسiنەن جاڭىلدى-اۋ، ايتەۋiر. سونىڭ وزiندە ەكپiنiن بiردەن توقتاتا الماي، ەڭ سوڭعى سوستاۆتى ەدiلدەن اسىرىپ بارىپ، بiرجولاتا توڭقالاڭ اسىپ تىنعان.

توقسان ءۇشiنشi جىلدىڭ ەرتە كوكتەمiندە ورداباسى تاۋىنىڭ ۇشتەن بiرiن ويىپ العان كارەر ۇڭiرەيگەن كۇيiندە ءۇنسiز قالدى. بۇيرەك-باۋىرلارىنان جارتىلاي ايىرىلعانداي كۇيدەگi قايران ورداباسىڭىز سولىقتاپ جاتتى-اۋ سوندا...

كەنەت...

كەنەت الماتىدان اقجولتاي حابار جەتتi.

ەلiمiزدiڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتi نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوز ۇسىنىسىمەن، ءوز باستاماسىمەن تولە بيدi, قازىبەك بيدi جانە ايتەكە بيدi ەسكە الۋ كۇندەرiن وتكiزۋ بەلگiلەنiپتi.

ورداباسى بيiگiندە ۇلى جيىن ۇيىمداستىرىلماق!

ءساۋiر ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتiندە بولعان ەكi ماجiلiسكە قاتىسقانىمىز ەسiمiزدە. ونىڭ العاشقىسىن رەسپۋبليكا پرەمەر-مينيسترiنiڭ ورىنباسارى قۋانىش سۇلتانوۆ، ەكiنشiسiن مينيسترلەر كابينەتi اپپاراتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرi ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ وتكiزدi. انە-مiنە ورداباسى اتانعالى تۇرعان بۇرىنعى بوگەن اۋدانىنىڭ اكiمi ەركiن ساتقانباەۆ ەكەۋمiز ەكiنشi ماجiلiسكە كەيبiر ماسەلەلەردi ناقتىلاي ءتۇسۋ ماقساتىندا شاقىرىلدىق. ء«ۇش بيدi ەسكە الۋ كۇندەرiن قاي كەزدە وتكiزگەن ءجون؟» دەگەن سۇراق قويىلدى بiزگە. ءوز ويىمىزدى ايتىپ، وڭتۇستiك ءوڭiرiنiڭ، ونىڭ iشiندە ورداباسىنىڭ تابيعي ەرەكشەلiكتەرiن پىسىقتاي تۇستiك. سول تۇستاعى وبلىس اكiمi مارس ۇركiمباەۆتىڭ ۇسىنىس-تiلەكتەرiن تۇگەل جەتكiزدiك.

سودان بiر اپتا وتەر-وتپەستە، 1993 جىلعى 21 ءساۋiر كۇنi مينيسترلەر كابينەتiنiڭ «تولە بيدi, قازىبەك بيدi جانە ايتەكە بيدi ەسكە الۋ كۇندەرiن وتكiزۋ تۋرالى» قاۋلىسى قابىلداندى.

ارادا نەبارi بiر ايدان ءسال عانا استام ۋاقىت قالعان ەدi. وسى مەرزiم iشiندە ورداباسىدا ورايلاسقان وراسان تiرلiكتەر اتقارىلدى. تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ كۇللi حالقى، زيالى قاۋىمى، ۇلكەنi مەن كiشiسi, جاسى مەن جاسامىسى، باسشىلارى مەن قوسشىلارى – بار-بارشاسى ورداباسىعا قۇلاق ءتۇرiپ، بۇيرەك بۇرىپ وتىردى. سان-الۋان تيiستi مينيسترلiكتەر، وزگە دە رەسپۋبليكالىق، كوپتەگەن وبلىستىق ۇيىمدار، مەكەمەلەر كومەك قولدارىن سوزدى. ايتسە دە، ارينە، ەڭ باستى تiرلiك پەن جاۋاپكەرشiلiك وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ وزiندە بولعانى ايتپاسا دا تۇسiنiكتi.

جۇمىس كۇنi-ءتۇنi تولاستاعان جوق. ەڭ باستىسى، ورداباسىعا ورالۋىمىزدىڭ ءمان-ءمانiسiن، مازمۇن-ماڭىزىن ەگەمەن ەلiمiزدiڭ ەڭكەيگەن كارiسiنەن ەڭبەكتەگەن بالاسىنا دەيiن ۇعىنباققا ۇمتىلعانداي سەزiلگەن. بۇل ورايدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، قالامگەر قاۋىم ۇلاعاتتىلىق تانىتا بiلدi.

مەرەكەگە بiرەر كۇن قالعاندا ازiرلiكتiڭ سوڭعى نۇكتەسiن قويۋ ءۇشiن ورداباسىعا ءابiش كەكiلباەۆ پەن قۋانىش سۇلتانوۆ كەلدi.

كۇتكەن كۇن دە جەتتi. ورداباسىعا ورالدىق.

مامىراجاي مامىر ايىنىڭ جيىرما سەگiزi كۇنi جاسىل ءتۇسiن جوعالتپاعان، قايتا قۇلپىرتىپ، قويۋلاتا تۇسكەن ورداباسى بيiگi جاراتقان يەمiزدiڭ نۇرىنا ورانىپ تۇرعاندايتۇعىن.

ەلەڭ-الاڭنان، حان جايلاعان قاراتاۋ مەن بي جايلاعان الاتاۋدىڭ تۇيiسەر تۇستارىنان ءالi تاڭ شاپاعى بiلiنبەي جاتىپ-اق جۇرتشىلىق كيەلi تورگە، بiرلiك بيiگiنە قاراي اعىلا باستادى. سول اعىن، سول لەك ساسكەگە دەيiن بiر ءسات تە تولاس تاپقان جوق.

ورداباسىعا ورالۋ جيىنىنا، تاۋەلسiزدiگiمiزدiڭ ءۇشiنشi جىلىندا ۇيىمداستىرىلعان ۇلى باسقوسۋعا، ءۇش ارىسىمىزدى، ءۇش الىبىمىزدى، ءۇش داناگويiمiزدi ەسكە الۋ مەرەكەسiنە ءجۇز ەلۋ مىڭنان اسا ادامنىڭ قاتىسقانى ءمالiم.

ءيا، بايتاعىمىزدىڭ باس باسىلىمى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتi ايرىقشا اتاپ جازعانداي، قاسيەتتi ورداباسى بيiگiندە وتكەن، ەلiمiز تاۋەلسiزدiك العالى بەرگi تويلاردىڭ شىرقاۋ بيiگiندەي بولعان ۇلى تويدىڭ ءجونi بولەك، جوسىعى ەرەك ەدi.

جان تەربەپ، جۇرەك تەبiرەنتەرلiك ءسات. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتi نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءجۇز ەلۋ مىڭنان استام ادامنىڭ كوز الدىندا ورداباسىنىڭ ەڭ بيiك بەتكەيiمەن تۋتوبەگە قاراي كوتەرiلە باستادى. تەرەڭ تەبiرەنiسپەن، اسىقپاي عانا، بايىپتى اياڭداپ، ءۇش عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن ۇلى بيلەر ەل بiرلiگi, ىرىس الدى – ىنتىماق تۋرالى وي تولعاعان، باتۋاعا كەلگەن تورگە شىعىپ بارادى. قانشاما قىرعىندار مەن قانقاساپتاردى، ازاپتار مەن اراساتتاردى، نەشەمە ناۋبەتتi كەساپاتتار مەن كەسەلدەردi باستان وتكەرiپ، مىڭ ءولiپ، مىڭ تiرiلگەن قازاق ەلiنiڭ، تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتi جيىرماسىنشى عاسىرىڭىزدىڭ توقسان ءۇشiنشi جىلىندا، مامىراجاي مامىردىڭ ساۋلەلi ساسكەسiندە نۇر-شۋاققا ورانا، شۇعىلاعا بولەنە، بيiككە بەتتەپ بارا جاتتى.

ءدال سول ساسكەنiڭ ساتiندە جانارىنا جاس ءۇيiرiلiپ: «تاۋبە! تاۋبە! اللاعا شۇكiر! تاۋەلسiزدiككە تاۋبە!» دەپ كۇبiرلەمەگەن جان قالماعان شىعار-اۋ، ءسiرا. ايتەۋiر، اۋەزدi بiر اۋەن ورداباسى بيiگiن الديلەگەندەي اسەر ەتتi. الدەبiر ۇيلەسiمدi ءۇن ءجۇز ەلۋ مىڭ جاننىڭ جۇرەك تۇكپiرلەرiنەن شىعىپ، شىعانعا شىرقاعانداي سەزiلدi.

تۇڭعىش پرەزيدەنتiمiز ءۇش بيiمiز، ۇلى حاندارىمىز، ءباھادۇر باتىرلارىمىز تولعانعان، تۋلارىن جەلبiرەتكەن، تۇتاس قازاققا، التى باۋلى الاشقا ءسوز ارناپ، امانات ايتقان تۇستاعى تاسقا ءتاۋ ەتتi.

سالدەن سوڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتiمiز تۋتوبەدە تاۋەلسiزدiكتiڭ تۋىن جەلبiرەتتi.

سول تۋتوبە بيiگiنەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi نۇرسۇلتان نازارباەۆ، وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi يسلام كاريموۆ، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi اسقار اقاەۆ قول قويعان، باۋىرلاس ءۇش ەل باسشىلارىنىڭ بiرلەسكەن مالiمدەمەسi – ورداباسى دەكلاراتسياسى وقىلدى. ءۇش پرەزيدەنت قۇشاقتاسىپ، قول ۇستاسىپ، قولدارىن بيiككە كوتەرiپ، ءجۇز ەلۋ مىڭنان اسا ادامعا قاراپ ىستىق ىقىلاس بiلدiردi. ءسوز سويلەدi.

جيىرماشاقتى مەملەكەتتەن، بۇكiل بايتاعىمىزدىڭ بارلىق وبلىستارى مەن قالالارىنان كەلگەن دەلەگاتسيالار وزگەشە اسەرلەندi.

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ورداباسى بيiگiندە جاساعان تاريحي تاعلىمدى بايانداماسى «بەرەكە باسى – بiرلiك» دەگەن اتپەن ۇلى  دالا ەلiنiڭ، قايران قازاقتىڭ قالالارى مەن اۋدان-اۋىلدارىنا تۇگەل تارالىپ جاتتى.

«بەرەكە باسى – بiرلiك. بiرلiگiمiز بەرiك بولسا، بولاشاعىمىز باياندى بولارى داۋسىز. لايىم، ىنتىماعىمىزدان ايىرماسىن. تولىق تاۋەلسiزدiككە جەتۋدiڭ ۇلى جولىندا بiزدi حالقىمىزدىڭ ءۇش داناسى، ءۇش كوسەمi, قاسيەتتi بابالارىمىز – تولە بيدiڭ، قازىبەك بيدiڭ، ايتەكە بيدiڭ ارۋاعى قولداپ ءجۇرسiن!» دەدi پرەزيدەنتiمiز.

تۋتوبە بيiگiنەن «ورداباسى ۇلتتىق تاريحي-مادەني قورىعىن قۇرۋ تۋرالى» پرەزيدەنت جارلىعى وقىلدى.

ءيا، ورداباسىعا ورالۋ، ورداباسىنى ويلانۋ، ورداباسىمەن تىنىستاۋ، ورداباسىمەن رۋحتانۋ – بار-بارشامىزدىڭ پەرزەنتتiك پارىزىمىز. ادامزات بالاسى، ونىڭ iشiندە قازەكەم قانشاما زامانداردى باستان كەشپەگەن. جاقسى زامان دا، جامان زامان دا، زار زامان دا، تار زامان دا – ءبار-ءبارi دە كەزدەسكەن. سونىڭ بارiندە دە قازاق بالاسىنىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشiلiگi كۇنشiلدiك، باقاستىق، iشتارلىق بولعانى بەلگiلi. ەلباسى دا وسى ورداباسىداعى ۇلى جيىندا: «بۇ قازاق ءبولiنiپ تە كورگەن، بiرiگiپ تە كورگەن. بولiنگەنi – اقتابان، بiرiككەنi – ورداباسى» دەدi.

اقتابان شۇبىرىندىنىڭ ءۇشiنشi جىلىندا 1726 جىلعى كوكتەمدە ۇياتتى ۇلىستىڭ اياتتى ارىستارى وسى ورداباسى بيiگiندە بiرلiك باسقوسۋىن بەلگiلەگەن. ءدال سول جولى، ءدال سول جىلى ورداباسى وقيعاسى وتپەگەندە، الاش تالايى، قازاق تاعدىرى نەندەي كۇيگە ۇشىرار ەدi, بولجاپ بولماس...

سوندىقتان دا پرەزيدەنتiمiز: «ورداباسى —  ەل جۇرەگi, جەر كiندiگi» دەدi.

1997 جىلى ورداباسى توبەسiنە بيiكتiگi وتىز مەترگە جۋىق مونۋمەنتتi ەسكەرتكiش ورناتىلدى. ونىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا ەلباسىمىزدىڭ ءوزi قاتىسىپ، ءسوز سويلەدi.

1998 جىلعى التىن كۇزدە پرەزيدەنتiمiز ورداباسىعا تاعى ورالدى.

تاۋەلسiزدiگiمiزگە 25 جىل تولعالى وتىر. تۇعىرىمىز — تاۋەلسiزدiك. ۇلى قۇندىلىعىمىز — تاۋەلسiزدiك. اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمانى مەن اڭسارى دا تاۋەلسiزدiك ەدi. اماناتتارى بiرلiك پەن ىنتىماق بولاتىن.

ورداباسى مۇراتتارىنىڭ جۇزەلەنگەنi – تاۋەلسiزدiككە قولىمىزدىڭ جەتكەنi.

«ورداباسى – قازاق رۋحىنىڭ قاعباسى» دەگەن بولاتىن قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى، ۇلى ويشىلى ءابiش كەكiلباەۆ.

ءيا، بيىل تاۋەلسiزدiگiمiزگە شيرەك عاسىر. ەسەپتەپ قاراساڭىز، ۇلىستىڭ ۇلى باسقوسۋى، ورداباسى جيىنى الاشتى العاشقى رەت كەڭ كولەمدە جيناپ، بiرلiك بيiگiندە، تۋتوبە باسىندا بايراعىمىزدىڭ جەلبiرەگەنiنە دە بيىل 290 جىل تولىپتى.

ايتىپ تا ايتپاي نە كەرەك-اي، ورداباسىڭىز حاقىندا مىقتاپ-اق ويلاناتىن ماسەلەلەر دە جەتiپ-ارتىلادى. پرەزيدەنتiمiز ءۇشiنشi مارتە كەلگەن 1998 جىلعى كۇزدەن كەيiن رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق دەڭگەيدەگi ۇلكەن باسشىلار ات iزiن سالمايتىنعا اينالدى. وبلىستىق، شىمكەنت قالالىق جانە ءتۇرلi اۋداندىق iس-شارالار ورداباسىدا وتپەۋگە كەتكەلi قاشان.

2004 جىلى ورداباسى بيiگiنiڭ تومەنگi تەپسەڭiنە قاراعاش كوشەتتەرiن وتىرعىزۋ اكتسياسى ۇيىمداستىرىلعان. بiراق، ءبارi دەرلiك قۋراپ كەتتi. كەيiنiرەكتە دە، اندا-ساندا اكتسيالار وتكەن بولادى. وزگە ەشتەڭە جوق.

1993 جىلعى ۇلى جيىندا ءجۇز ەلۋ مىڭ ادام تەبiرەنە كوز تiككەن تۋتوبەگە تەمiر كولiك شىقپاسىن، كەلۋشiلەر تەك قانا جاياۋ كوتەرiلسiن دەگەن ءباتۋا جاسالعان ەدi. سول باسالقالى ءباتۋا بۇزىلىپ، ماشينەلەر ايقىش-ۇيقىش ويقاستايدى ەكەن. جىرا-جىرالار، جارا-جارالار كوبەيگەن.

تۋتوبەگە دەيiنگi جولدىڭ قوس قاپتالىنا قويىلعان تالعامسىز تاستار دا جاراسىپ تۇرعان جوق. «ول تاستارعا رۋلاردىڭ تاڭبالارى سالىنباق» دەگەن پiكiردi دە ەستiگەنبiز. ونسىز دا كوپ جەرلەردi, تiپتi بەيiتتەرگە دەيiن سونداي تاڭبالار باسىپ بارا جاتقان جاعدايلار جوق ەمەس. رۋلىق، جۇزدiك ساناعا ەمەس، ۇلتتىق سانا ساپاسىنا ۇمتىلماق ابزال ەمەس پە؟!

قايبiر جىلدارى دا بiز پاقىرىڭىز «ورداباسىنى ويلانايىقشى» دەگەن جانايقايىمىزدى جازىپ، جاريالاعانبىز. «كوپ كەشiكتiرمەستەن، بiلiمپاز عالىمداردى، بiلگiر تاريحشىلاردى، ارحەولوگتاردى، ساۋلەتشiلەردi, قابىرعالى قالامگەرلەردi, تاعى باسقا دا مايتالمان مامانداردى قاتىستىرا وتىرىپ، جان-جاقتى اقىلداسىپ، ورداباسى بيiگiن بادiزدەپ-بەزەندiرمەكتiڭ، كورiكتەندiرiپ-كوركەيتپەكتiڭ باس جوسپارىن جاساماققا ارەكەتتەنبەي بولماس» دەگەن ۇسىنىس تا بiلدiرگەنبiز. بiز. تىڭدار قۇلاق تابىلمادى.

ءجۇدا شىلي قولدان ەشتەڭە كەلمەيدi, قامقورلىق پەن قارجى-قاراجاتقا شاما-شارقىمىز جوق دەسەك، ەڭ قۇرىعاندا، ارتىق قىلام دەپ تىرتىق قىلا بەرۋدiڭ قىلمىسپەن بارا-بار ەكەنiن تۇسiنەيiك. تۇيسiنۋگە تىرىسايىق. دەگەندi دە دايەكتەگەنبiز.+

كوپ بولماسا-داعى، جىل سايىن بiرەر مارتە ورداباسىعا ورالايىق، ورداباسىنى ويلانايىق، تەكتi تاۋ تۋرالى تولعانايىق. رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، ەڭ بولماعاندا، قالالىق، اۋداندىق iس-شارالار وتكiزiلiپ تۇرماعى ءلازiم-ءدۇر. دەگەنبiز.

«ورداباسى – قازاق رۋحىنىڭ قاعباسى» دەپ بەكەر ايتىلماعان عوي. شىرايلى شىمكەنت شاھارى مەن ورداباسى تاۋىنىڭ اراسى الىس ەمەس. قازاق رۋحىنىڭ قاعباسىن قالاڭىز قامقورلىققا السا، قۇبا-قۇپ ەمەس پە؟ دەپ تە ۇسىنعانبىز. ءالi دە قايتالايمىز.

ورداباسىنى ويلانايىقشى، اعايىن!

مارحابات بايعۇت

Abai.kz