بۇگىندە ەل اۋماعىنداعى قوقىس پوليگوندارىندا 100 ميلليون توننادان استام قاتتى قالدىقتار كومىلىپتى. وعان جىل سايىن 6 ميلليون توننا قوسىلىپ وتىراتىنىن ەسكەرسەك، بۇل كورسەتكىش ەسەلەنىپ وسپەكشى. ال «جاسىل ەكونوميكاعا» ءوتۋ تۇجىرىمداماسىنا سايكەس، ەلىمىز 2050 جىلعا قاراي ەلىمىزدە قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ دەڭگەيىن 50 پايىزعا جەتكىزۋ كوزدەلگەن. قازىر جىل سايىن كولەمى ارتىپ وتىرعان 6 ميلليون توننا تۇرمىستىق قالدىقتىڭ 2 پايىزى عانا قايتا وڭدەلەدى. بۇل ماسەلەگە سوڭعى كەزدە باس قاتىرىپ جۇرگەن ازاماتتىڭ ءبىرى، كاسىپكەرلىكتەن قوعامدىق ىستەرگە بەت بۇرعان «بايتاق بولاشاق» ەكولوگيالىق اليانسىنىڭ توراعاسى، قوعام بەلسەندىسى ازاماتحان ءامىرتايدى "تۇركىستان" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى از-كەم اڭگىمەگە تارتقان ەكەن. ءبىز سول سۇحباتتى اباي اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

– ازاماتحان ءامىرتايۇلى، بۇگىندە ەل ساياساتىنىڭ باستى باعىتى شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ەكەنى بەلگىلى. وسى ورايدا ءcىز باسقارعان «قازاقستاننىڭ سوفتۆەرلىك كومپانيالار قاۋىمداستىعى»، «ينۆەستورلار اليانسى» قوعامدىق بىرلەستىگى دىتتەگەن ماقساتىنا قول جەتكىزدى مە؟

– ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن نارىقتىق زامانعا بەت بۇردىق. سونىڭ ناتيجەسىندە كاسىپكەرلىك ورگە دومالاي باستادى. ال 1990 جىلداردىڭ باسىندا كاسىپكەرلىك جابايى جاعدايدا دامىدى. ويتكەنى ول كەزدە «كاسىپكەرلىك» دەگەن تۇسىنىك جاعىمسىز ءىستى بەينەلەيتىن جۇمىس سياقتى كورىنەتىن. ەگەمەندىك العاننان كەيىن كاسىپكەرلىككە باسقاشا كوزقاراس پايدا بولدى. ساۋدا-ساتتىق، ءوندىرىس، ءار ءتۇرلى سەرۆيستىك قىزمەتتەر دامي باستادى. 1990 جىلدارى پەيدجينگتىك بايلانىس، كومپيۋتەر ساتۋ جانە جيناۋ، ءىت تەحنولوگيالىق باعدارلامالار جاسالدى. 2004-2005 جىلى قازاقستاننىڭ بىرقاتار ءىت كومپانيالارى بىرىگىپ، قازاقستاننىڭ سوفتۆەرلىك قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. سونىڭ ءبىر باسشىسى رەتىندە قازاقستان تەمىر جولىنىڭ ءىت تەحنولوگياسىنا اۋديت جاساپ، قولداۋ كورسەتتىك. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىندە ەلەكتروندى قۇجات دايىنداۋ جەلىلەرىن ەنگىزدىك. سول سياقتى كوپتەگەن ءىT تەحنولوگيالىق جۇمىستارعا ارالاسقانىمىز بار. ۋاقىت وتە كەلە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا تارتۋ قاجەتتىگىن تۇسىندىك. «ينۆەستورلار اليانسى» دەگەن قوعامدىق بىرلەستىگىن قۇرۋداعى ماقسات سول. ال وسى بويىنشا جەتكەن جەتىستىگىمىزگە توقتالساق، بىرىنشىدەن، ينۆەستيتسيا بويىنشا شەتەلدىك تاجىريبەنى زەرتتەدىك. ءبىر تۇسىنگەنىم، شەتەلدىك كومپانيالاردى قازاقستان نارىعىنا تارتۋ قيىنعا سوعادى ەكەن. ويتكەنى بىزدەگى ينۆەستيتسيا كليماتى ولار ءۇشىن قولايسىزداۋ كورىنەدى.

– ءسىز «ەلىمىز ينۆەستيتسيا سالۋعا قولايلى ايماق» دەگەن پىكىردى جوققا شىعارىپ وتىرسىز با؟

– ينۆەستيتسيا تارتۋ ماسەلەسى وڭاي ءىس ەمەس. 2015 جىلى تەڭگە قۇنسىزدانىپ، دوللار باعامى شارىقتاعان كەزدە ينۆەستيتسيا تارتۋ قيىنداپ كەتتى. وعان رەسەي كومپانيا­لارىنا جاسالعان قارسى سانكتسيانىڭ دا اسەرى بار. بانكتەردىڭ قاراجات بەرۋى دە توقتاپ قالدى. بىلايشا ايتقاندا، «ينۆەستورلار اليانسىنىڭ» ءارى قاراي جۇمىس ىستەۋىن قۇپ كورمەدىك. سەبەبى قازاقستاندا ينۆەستيتسيا سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن قانشاما بانك بار. مەملەكەتتىك «بايتەرەك» قاراجات حولدينگىندە مەملەكەتتىك ينۆەستيتسيا تارتۋ ينستيتۋتتارى جۇمىس ىستەيدى. وسىدان كەيىن ءبىز دە ويلانا باستادىق. ءوزىم ماسكەۋدە باسقارۋ مەكتەبىندە وقىپ، بيىل ءتامامدادىم. شەتەلدەرگە بارىپ، نارىق پەن ونىڭ زاڭنامالارىن زەرتتەي باستادىم. جەر شارىنداعى ادامدار عىلىمنىڭ جەتىستىگىنىڭ ارقاسىندا تەز دامىپ، دۇنيەدەگى رەسۋرستاردى جىلدام پايدالانۋعا اسىق. ال ودان شىققان قالدىقتاردىڭ ەكولوگيامىزدى بۇزىپ جاتقانى ماڭىزدى ەمەس. مىسالى، مۇنايدى ءوندىرۋ كەزىندە كۇكىرت، ازوت بولىنەدى. ونىڭ ءبارى اۋانى لاستايدى. ەكىنشىدەن، قازىر الەمدە كليمات وزگەرۋ ۇستىندە. اۋا رايىنىڭ جىلى تسيكلونعا وتۋىنە بايلانىستى مۇزدى مۇحيت سۋى ەري باستادى. بۇل ىشەتىن اۋىز سۋعا دەگەن تاپشىلىقتى تۋدىرادى. ۇشىنشىدەن، جەردىڭ دە ەكولوگيالىق احۋالى ناشار. ءبىز مۇناي ونىمدەرىن پايدالانىپ، قالعانىن جەرگە شاشىپ-توگەمىز. مۇنىڭ سالدارىنان جەردىڭ قۇنارلىعى كەمىپ بارادى. ەسەسىنە، الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى ەكولوگياعا زيان كەلتىرەتىن سالانى اتىمەن قولدامايدى. كاسىپكەرلىك دەگەنىمىز – ەكونوميكا. ال ەكونوميكا مەن ەكولوگيا اراسىندا تەپە-تەڭدىك بولماسا، ومىرىمىزگە ۇلكەن قاۋىپ اكەلۋى مۇمكىن. ءبىز بۇگىنگى كۇندى ەمەس، ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىنە ءمان بەرۋىمىز قاجەت. ياعني، بولاشاققا ينۆەستيتسيا سالۋىمىز كەرەك. بۇل كوپشىلىك ءجىتى ءمان بەرە بەرمەيتىن ماسەلە – ەكولوگيا قاۋىپسىزدىگى. ول ءۇشىن «جاسىل» ەكونوميكانى دامىتۋىمىز كەرەك. ءداستۇرلى ەكونوميكادان «جاسىل» ەكونوميكاعا كوشۋ ءۇشىن بۇگىننەن باستاپ ەكولوگيانىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن جوبالارعا ينۆەستيتسيا قۇيۋىمىز كەرەك.

– «ينۆەستورلار اليانسىنىڭ» ورنىنا «بايتاق بولاشاق» ەكولوگيالىق اليانسىنىڭ قالاي كەلگەنى تۇسىنىكتى. بۇل باعىتتا اۋەلگى جۇمىستى نەدەن باستاماقشىسىزدار؟

– ءبىز «ينۆەستورلار اليانسىنان» «بايتاق بولاشاق» ەكولوگيالىق اليانسى قوعامدىق بىرلەستىگىنە نەگە اۋىستىق؟! سەبەبى ەلىمىزدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى السىرەپ كەتتى. قازىر ءبىزدىڭ ستراتەگيامىز دا وزگەردى. بۇدان بىلاي ءىس-شارانىڭ ءبارى جاسىل ەكونوميكاعا نەگىزدەلەدى. بۇل قانداي جوبالار؟ ءبىرىنشى، قوقىستى قايتا وڭدەۋ. ەكىنشىدەن، موتور مايلارىن، ۇشىنشىدەن، قاعازدى، تورتىنشىدەن، پلاستيك، پاكەت بۇيىمدارىن وڭدەۋ. دەمەك، ىشىندەگىسىن پايدالانساق، ونىڭ سىرتى دا قوقىس بولىپ قالماۋ كەرەك. مىسالى، ءبىز سۋ ىشەمىز دە، ىدىسىن لاقتىرا سالامىز. شىن مانىندە، ونى قايتادان وڭدەپ، پايدالانۋعا بولادى. سول كەزدە قالدىق تا قالمايدى. قايتا وڭدەپ، پايدالانۋ ءوندىرىسىن دامىتساق، ەكولوگيامىزدى قورعاي الامىز.

– ماسەلەن، شەتەلدە قاعاز، پلاستماسسا زاتتارىن سالاتىن جاشىكتەر بولەك ورنالاستىرىلعان. قازىر بۇل ءۇردىس ەلىمىزدىڭ كەيبىر قالالارىندا دا پايدا بولا باستادى. ەگەر وسى ءىستى جانداندىرا تۇسسەك، الدەقايدا ءتيىمدى بولاتىنى بەلگىلى عوي.

– بۇل جوبا كەزىندە الماتى قالاسىندا ەنگىزىلدى. ءتىپتى، 30 ملن دوللارعا ۇلكەن زاۋىت سالىنعانى ەستە. ول زاۋىت جۇمىس ىستەگەن جوق. سەبەبى وعان حالىقتىڭ پسيحولوگياسى دايىن بولمادى. ەشقانداي بەلسەندىلىك كورسەتپەدىك. ءبارىن ءبىر جاشىككە لاقتىرا بەردىك. ول ول ما، كوپشىلىك اراسىندا ارنايى جاشىككە سالۋعا ەرىنەتىندەر بار. كوشەدە كەتىپ بارا جاتىپ، كەز كەلگەن جەرگە تاستاي سالاتىنداردى دا كورىپ ءجۇرمىز. قايتا وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ تۇرالاپ قالعانى دا سوندىقتان. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بىزدە ءالى قوعامدىق ورتا مادەنيەتى قالىپتاسپاعان. مىنە، وسىعان وراي جاڭا جوبانى ەنگىزدىك. بىرىنشىدەن، قوقىستى سۇرىپتاۋ كەرەك. قاعازدى بولەك، پلاستيكتى باسقا ىدىسقا ءبولىپ، وندىرىسكە جىبەرۋدى ۇسىندىق. قازىر تاعى دا تۇسىنىكسىز جاعداي ورىن الۋدا. ءار وبلىستاعى شەتەلدىك كومپانيالار ءىشىنارا «50-70 مىڭ دوللارعا قوقىس وڭدەيتىن زاۋىت سالىپ بەرەمىز» دەگەن جوبالارىن ىسكە اسىرماقشى ەكەن. ءبىز سوعان قارسىمىز. بىرىنشىدەن، ەلىمىزدە مۇنداي زاۋىت ءدال بۇگىن جۇمىس ىستەي المايدى. ونىڭ سەبەپتەرى كوپ. ونىڭ ورنىنا قوقىستى قولمەن سۇرىپتايتىن ءتاسىلدى ەنگىزۋىمىز كەرەك.

– ەكولوگيانى ساقتاپ قالۋدىڭ ۇلكەن امالى «جاسىل» ەكونوميكا ەكەنىن ايتىپ ءوتتىڭىز. ەلىمىزدە 2014 جىلدان باستاپ «جاسىل ەكونوميكا تۋرالى زاڭ» قولدانىسقا ەندى. قازىر بۇل جوبا قانشالىقتى جۇزەگە اسۋدا؟

– ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن بەكىتىلگەن مەملەكەتتىك باعدارلاما بۇگىندە قاعاز جۇزىندە قالىپ وتىر. ەڭ باستىسى، «جاسىل» ەكونوميكانى دامىتۋدا تابيعاتتىڭ بىزگە بەرگەن ەكولوگيالىق تازا ونىمدەرىن ساقتاي ءبىلۋىمىز قاجەت. حالىق اراسىندا ەكولوگياعا دەگەن تۇسىنىكتى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. قورشاعان ورتا – تابيعاتتىڭ بىزگە بەرگەن سىيى، اللانىڭ بەرگەن اماناتى. بۇل ەشقانداي يننوۆاتسيانىڭ كومەگىنسىز بار نارسە. تابيعات اناعا قۇرمەتپەن قاراپ، ايالاپ، وعان ءبىر پايدامىزدى اكەلۋ كەرەك دەگەن پسيحولوگيا­نى جۇرت ساناسىنا ءسىڭىرۋ كەرەك. سوندا عانا «جاسىل» ەكونوميكا سالاسى داميدى. ارينە، بۇل باعىتتا «نۇرلى جول»، «جاسىل پويىز» باعدارلاماسىندا ارنايى باسىمدىق بەرىلدى. وكىنىشكە قاراي، باعدارلامانى ىلگەرىلەتۋ جاعى باياۋ جۇرۋدە.

– «بايتاق بولاشاق» ەكواليانسى الدىن الا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن بولار. جالپى، ەلىمىزدىڭ قاي وڭىرلەرىندە ەكولوگيالىق ماسەلە ۋشىعىپ تۇر؟

– ەكولوگيالىق جوبالارمەن اينالىسا باستاعالى ەلىمىزدىڭ قالالارىنداعى اتموسفەرالىق قيىنشىلىقتارىن ءبىلىپ، تاڭعالدىم. ەڭ ۇلكەن ەكولوگيالىق تۇيتكىل الماتى قالاسىندا تۋىنداۋدا. بىرىنشىدەن، كولىك سانى كوبەيىپ كەتتى. ەكىنشى، جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىنىڭ (تەتس) كوبى كومىر جاعادى. بۇل ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان. ال جىلۋ جۇيەلەرى بەرىپ وتىرعان ەنەرگيانىڭ 60 پايىزى عانا تۇتىنۋشىعا جەتسە، قالعانى اۋاعا كەتىپ جاتىر. ءبىز بۇل ماسەلە تۋرالى دەپۋتاتتارعا سۇرانىس جاساپ، ىسكە اسىرۋدى ويلاپ وتىرمىز.

تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە – جەر سىلكىنىسى قاۋپى. بۇگىندە بۇل ماسەلە قانشالىقتى قاداعالانۋدا؟ ارنايى الدىن الا بولجام جاسايتىن مەكەمەلەر جۇمىس ىستەي مە؟ قالاداعى عيماراتتار ستاندارتقا سايكەس كەلە مە، وعان دا تەكسەرۋ جۇرگىزۋ كەرەك. مۇنى باقىلاۋدى قولعا الۋ كەرەك. ءۇشىنشى ماسەلە، الماتى قالاسى ماڭايىنداعى سۋ بوگەتتەرى، سۋ قويمالارى. بۇلار قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سوڭعى يننوۆاتسيالىق ترەندتەردى پايدالانىپ وتىر ما؟ سۋ بوگەتتەرى تۇرعىندارعا قاۋىپ توندىرمەي مە؟ قىزىلاعاشتا بولعان جاعداي قايتا ورىن الماي ما؟ بۇدان دا باسقا ماسەلە جەتكىلىكتى. قالانىڭ ماڭايى ۇلكەن قوقىس پوليگونىنا اينالعان. ەگەر اياقاستى ورتەنە قالسا، ونىڭ زاردابى شەكسىز.

ەل ەكونوميكاسىنىڭ كوشباسشىسى اتانعان اتىراۋ وبلىسى، قالاسى بۇگىندە ەڭ لاس قالالاردىڭ قاتارىندا. ەگەر كاسپيدى الساق، تەڭىزدىڭ جاعدايى تراگەديانىڭ الدىندا تۇر. «قاشاعاندى» ىسكە قوسۋىن قوستىق. بىراق بۇل كەنىش بىزگە بايلىق اكەلە مە، تراگەديا اكەلە مە؟ ويتكەنى «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن بالىقتار جويىلۋدا. ال اتىراۋ قالاسىنىڭ جانىندا ءتورت زاۋىت بار. ءبىر جاعىندا انپز، ەكىنشى جاعىندا «بولاشاق» دەگەن زاۋىت ورنالاسقان. حيميالىق مەتالل زاۋىتى، كۇكىرت شىعاراتىن زاۋىت تۇر. 300 مىڭ حالقى بار قالا ەكولوگيالىق قاۋىپ جاعدايعا تاپ بولىپ وتىر. ماسەلەن، كۇكىرتتىڭ زيانى ونكولوگيالىق اۋرۋلارعا، تاماق اۋرۋلارىنا ۇشىراتادى، جەتى ءتۇرلى اۋرۋدىڭ قوزدىرعىشىن تۋعىزادى ەكەن.

بۇل قالادا ورتا ازياداعى ەڭ ۇلكەن مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى ورنالاسقان. زاۋىت – ەل ەكونوميكاسىنىڭ جۇرەگىنە اينالعانىمەن، جەرگىلىكتى حالىققا زاردابىن تيگىزىپ وتىرعانىن قالانىڭ ەكولوگ-ماماندارى ايتا-ايتا شارشاعان. مۇناي كوپ ءوندiرiلiپ، اتموسفەراداعى زياندى زاتتار قۇرامى كوبەيگەن سايىن، ونىڭ زاردابى دا ۇلعايىپ بارادى. ىشەر سۋ مەن جۇتار اۋا لاس بولسا، ول حالىقتىڭ كەلەشەگى جايلى جاقسى بولجام ايتۋ قيىن. ويتكەنى زياندى زاتتارعا بوككەن اۋامەن تىنىستاعان ەلدىڭ دەنساۋلىعى تومەندەپ بارادى. اتىراۋ وبلىسىندا اۋاعا ەڭ ۇلكەن جاعىمسىز اسەر ەتەتىن مۇناي-گاز سەكتورى جانە ەنەرگيالىق-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق كاسىپورىندارىنان شىعارىلاتىن لاستاۋشى زاتتار. اتموسفەراعا جىل سايىن وبلىستىڭ 42-دەن اسا ءىرى ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنان 100 مىڭ توننادان اسا لاستاۋشى زاتتار شىعادى، ونىڭ 80-85 پايىزى مۇناي-گاز سەكتورى كاسىپورىندارىنا تيەسىلى. وسى ماسەلەنىڭ شەشىمى قالاي بولماق؟! جالپى اتىراۋ مۇنايلى ءوڭىر بولعانىمەن مۇندا جۇمىسشىلار بويىنا سىڭگەن ۋدى شىعارىپ، اعزانى تازالايتىن ارنايى ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارى از. ساياباقتار وتە از. وسى ورايدا ەلباسىمىزدىڭ «جاسىل ەكونوميكا» جوباسى قاعاز جۇزىندە قالماۋى كەرەك. قالانى كوگالداندىرۋ جۇيەسىن جىل سايىن ارتتىرىپ وتىرۋ قاجەت. زاۋىتتارعا جاپوندىق فيلتر ورناتسا، كەلەر زياننىڭ از دا بولسا كەميتىنى انىق. ەكونوميكا مەن ەكولوگيا اراسىندا تەپە-تەڭدىك ورناتىلماسا، ونىڭ زاردابى وراسان بولارى ءسوزسىز. سەبەبى بۇگىنگى ۋاقىتتا قالايدا ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردى ارتتىرامىز دەپ، ەرتەڭگى كۇندە تابيعات انانىڭ قاھارىنا ۇشىراپ جۇرمەيىك. تابيعاتتا شەكسىز نارسە جوق. سوندىقتان قاي نارسەنىڭ بولماسىن تەپە-تەڭدىگىن ساقتاپ وتىرعان ابزال. اتىراۋ قالاسى بىرەۋلەر ءۇشىن ۆاحتالىق مەكەن بولار. ال جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن تۋعان ولكەسى. تۋىپ-وسكەن جەرىندە ەڭبەك ەتىپ، ۇرپاق ءوسىرىپ وتىر. ولار بولاشاعىنا الاڭداۋلى. ءبىز دە بەيجاي قاراي المايمىز. بۇل ولكەنىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرى تۋراسىندا ۇلكەن باستامانى قولعا الدىق.

ماسەلەن، ماڭعىستاۋ وبلىسى، اقتاۋ قالاسىنىڭ جانىندا كەڭەستىك كەزەڭدە ۋران وندىرگەن. قازىر جۇمىس ىستەمەيدى. بىراق كەڭەس وداعى كەزىندە رادياتسيانىڭ ۋىن جايماس ءۇشىن سۋ شاشىپ تۇراتىن. بۇگىندە ونى قاداعالاپ جاتقان ەشكىم جوق. ونىڭ ۇستىنە ماڭعىستاۋداعى ءولى كولدەن رادياتسيا تابىلعانىن نەمىستىڭ عالىمدارى دالەلدەدى. سونىڭ جانىنداعى اۋىل حالقى ءار ءتۇرلى اۋرۋعا شالدىعۋدا. ال جاقىندا عانا سەبەبى بەلگىلى بولعان اقمولا وبلىسىنداعى كالاچي اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى نەگە ۇيقتادى؟ وسكەمەننىڭ دە ەكولوگيالىق احۋالى وتە ناشار. مىنە، زارداپ شەگىپ جاتقان قانشاما جەرىمىز بار. بىزدە ەكولوگيالىق ماسەلەگە تولىققاندى باسىمدىق بەرىلمەي تۇر. 20-50 جىلدان كەيىن ۇرپاعىمىزدىڭ بولاشاعى نە بولادى؟

– الگىندە عانا اۋىز سۋ ماسەلەسى جايىندا ايتىپ قالدىڭىز. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، دۇنيە جۇزiندەگi 1 ميلليارد ادام iشۋگە جارامدى سۋعا ءزارۋ. ال كۇن سايىن ولاردىڭ 35 مىڭدايى سۋ جەتىسپەۋشىلىگى، قۇرعاقشىلىقتان كوز جۇمسا، جىل سايىن 3 ميللياردتان استام ادام ساپاسىز سۋدىڭ كەسiرiنەن پايدا بولاتىن دەرتتەردەن زارداپ شەگەدi. ەكواليانس بۇل دەرەكتەردى دە نازارعا العان شىعار…

– ارينە، بۇل ۇلكەن ماسەلە. ەرتەڭ الدىمىزدا نە كۇتىپ تۇرعانىن بولجاۋ قيىن. قانشاما سۋ بوگەتتەرى قاراۋسىز قالعان. قوقىس الاڭىنا اينالعاندارى دا كوپ. ەرتەڭگى كۇنى قوقىس تاستاماۋ ءۇشىن ولاردىڭ ماڭايىنا بەينەكامەرالار ورناتۋ جايى قاراستىرىلۋدا. جيىرما جىلدان كەيىن ىشەتىن سۋ تاپشى بولادى. ءبىز تازا سۋعا كىر جۋامىز. ۇنەمدەۋدى بىلمەيمىز. بۇل دۇرىس ەمەس. ىشەتىن سۋدى جيناۋ كەرەك. تۇتىنۋشىعا جەتكەنشە سۋدىڭ 50 پايىزى جول-جونەكەي قۇبىر تەسىكتەرىنەن اعىپ كەتەدى ەكەن. دەمەك، سۋ قۇبىرلارى ينفراقۇرىلىمدارىن جاڭارتۋ قاجەت.

– ەلىمىزدە ءوندىرىس وشاقتارىنان پايدا تابۋدى عانا كوزدەپ، ونى زالالسىزداندىرۋ جاعىنا، زاردابىنا كوڭىل بولە بەرمەيمىز. بۇل ماسەلەمەن سىزدەرگە دەيىن ەشكىم اينالىسپاعان با؟

– قازىر ءبىز ءار وبلىستىڭ اكىمدىكتەرىن ارالاپ، ۇسىنىستار جاسادىق. بىرىنشىدەن، قالدىقتى، موتور مايلارىن قايتا وڭدەۋ، قالانى تازا ۇستاۋ ءۇشىن جاسىل پويىز جۇرگىزۋ. ەكولوگيالىق احۋالعا جانى اشىپ، شىرىلداپ جۇرگەن ادامدار بار. اتاپ ايتساق، تابيعات جاناشىرى مەلس ەلەۋسىزوۆ، اتىراۋدا مۇحتار دياروۆ اعامىز، گالينا چەرنوۆا، ماحامبەت كاكيموۆ سىندى ازاماتتار بار. جاقىندا وسى كىسىلەرمەن كەزدەسىپ، ءبىراز جايتتى تالقىعا سالدىق.

ء–بىر سۇحباتىڭىزدا ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسىنە «اقىلدى قالا» جوباسىن دايىنداپ جاتىرمىز دەگەن ەدىڭىز. بۇل جوبا كورمە قوناقتارىنا پاش ەتىلە مە؟

«سمارت استانا» جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدى قولعا العان ەدىك. شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن جۇمىس ىستەپ، جوبانى اياقتاپ قالدىق. قۇداي قالاسا، ەكسپو-2017 حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىنە قاتىسامىز دەپ وتىرمىز. سەبەبى ءبىز پايدالانىلعان موتور مايىن قايتا ءوندىرۋدى قولعا الدىق. وسىنى كورمەدە كورسەتسەك دەگەن ويىمىز بار.

ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسىنىڭ قارساڭىندا «Green Energy & Waste Recycling Forum-2016» دەگەن اتپەن وتكەن بيزنەس-فورۋمدا ماماندار قوقىستى وڭدەۋگە قاتىستى قازاقستاندا قولدانىلىپ كەلە جاتقان تاجىريبەنى ودان ءارى جەتىلدىرۋدىڭ جولدارىن قاراستىردى. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى قالدىقتاردى باسقارۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى جان نۇربەكوۆ اتاپ وتكەندەي، ەلىمىزدە جاڭعىرمالى ەنەرگيانى دامىتۋ، جاڭا ەنەرگيا كوزدەرىنە قول جەتكىزۋ، قالدىقتاردى ەنەرگيا وندىرۋگە پايدالانۋ بيزنەستىڭ دە دامۋىنا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى باعىتتاردىڭ ءبىرى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بيىلعى جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى زاڭنامالارعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر كۇشىنە ەنگەن بولاتىن. بۇل وزگەرىستەردە كەيبىر قالدىق تۇرلەرى، اتاپ ايتقاندا، ەلەكتروندى قۇرىلعىلار، ۋلى زاتتار سىندى قالدىقتاردى قالاي قولدانۋ كەرەكتىگى كورسەتىلگەن. وكىنىشكە قاراي، ول تۋرالى قاراپايىم ازاماتتار دا، وندىرىستىك كاسىپورىندار دا بىلە بەرمەيدى. مىسالى، شۆەيتساريادا بارلىق ءوندىرىس قالدىقسىز جۇمىس ىستەيدى. بىزگە دە سونى بىرتىندەپ ەنگىزۋ كەرەك. وسى ماقساتتا ەكولوگيا ماسەلەسىن تەرەڭ زەرتتەۋ ءۇشىن كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنە ءبىلىم الۋعا قۇجات تاپسىرىپ قويدىم.

– اقمولا وبلىسىنىڭ ارشالى اۋدانىندا جىلىنا 60 مىڭ توننا قاتتى تۇرمىستىق قالدىق وڭدەيتىن زاۋىت سالۋ جوسپارلانعانى بەلگىلى. بۇل سەڭنىڭ قوزعالعاندىعىن بىلدىرمەي مە؟

– زاۋىت سالۋ ءۇشىن جەر تەلىمى انىقتالىپ، گەرمانيالىق ينۆەستورلارمەن ارىپتەستىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلعان. ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسى قارساڭىندا قوقىس وڭدەيتىن كاسىپورىننىڭ قۇرىلىسىن ارناساي اۋىلىندا قولعا الۋ جوسپارلانىپتى. تۇرمىستىق قالدىقتار اۋدانداعى ەلدى مەكەندەر مەن استانا قالاسىنان جەتكىزىلەدى. قوقىس سول جەردە سۇرىپتالىپ، وڭدەلەدى.

– الەۋمەتتىك، عىلىمي جوبالاردان تىس قالمايسىز. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىمەن ارىپتەستىك ورناتقالى جۋرناليستىك شارالاردان دا ءجيى كورىنىپ تۇراسىز. «بلوگيادا» بايقاۋىنا، سونداي-اق وقۋ ورنى ۇيىمداستىرعان جازعى مەديامەكتەپكە دە دەمەۋشىلىك جاسادىڭىز. مۇندا قانداي دا ءبىر ماقسات بار ما؟

– اقپاراتتىق تەحنولوگيانى، بلوگوسفەرانى قولداۋ يدەياسى جاستاردىڭ تاراپىنان ءتۇستى. نە ءۇشىن قولداماسقا دەپ ويلادىم. اقپاراتتىق باعدارلامالاۋ، سوف­تۆەر سالاسىندا جۇرگەن سوڭ قولداۋ كورسەتتىم. سەبەبى بۇگىنگى جاستار كوبىنە عالامتوردا. ەندەشە سول جاستار كوبىرەك قازاقشا اقپارات السىن دەپ، عالامتورداعى قازاق ءتىلىنىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋعا بەل بايلادىق. ول ءۇشىن ۇزدىك 64 بلوگەر جىل بويى قازاق تىلىندە ءتۇرلى تاقىرىپقا بلوگ جازدى، جۇرگىزدى. بۇل دا انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا قوسقان تامشىداي بولسا ۇلەسىمىز شىعار. كەلەشەكتە دە وسىنداي قىزىقتى ءارى پايدالى جوبالارعا قولداۋ كورسەتۋگە دايارمىز. جۋرناليستەرمەن ۇنەمى بايلانىستامىن. جۋرناليستەر – شىعارماشىلىقتىڭ ادامدارى بولعانىمەن، بارلىق سالامەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان، اسىرەسە قازاق جۋرناليستەرىنە سەرپىلىس بەرۋ ماقساتىندا دەمەۋشىلىك جاساپ وتىرامىن. ء«تورتىنشى بيلىك» دەگەن اتاۋىنا ساي بولۋ ءۇشىن، حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، شىندىقتى جازۋ ءۇشىن ولارعا قامقورلىق كەرەك ەكەنى انىق. اكىمقارالار تاراپىنان نۇسقاۋ-تىيىمدار كوپ بولعاندىقتان، قازاق جۋرناليستەرى اشىقتىق پرينتسيپىنەن توسىلىپ قالاتىنى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان، ءبىز، كاسىپكەرلەر جۋرناليستەردى قولداۋىمىز كەرەك. وسى ماقساتتا قازۇۋ-دىڭ جۋرناليس­تيكا فاكۋلتەتىمەن، سونىڭ ىشىندە ء«باسپاسوز جانە ەلەكتروندى باق» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گۇلميرا سۇلتانباەۆا حانىممەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەپ كەلەمىن. ال ەندىگى بار كۇشىمىزدى ەكولوگيالىق جوبالارعا باعىتتاساق دەگەن ماقسات بار.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

 سۇحباتتاسقان دينارا مىڭجاسارقىزى

Abai.kz