(«ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» اتتى جاڭا تۋىندى جايىندا)

تاۋەلسىزدىك جايلى قانشا جازىپ، قانشا جىرلاساق تا ازدىق ەتەدى. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "ۇلى دالا ۇلاعاتتارى" اتتى جاڭا تۋىندىسىنا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ "تاۋەلسىزدىك تولعاۋى" اتتى ماقالا جازىپ، "ەگەمەن قازاقستان" باسىلىمىنا ۇسىنعان ەكەن. ءبىز اتالعان ماقالانى تولىعىمەن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز. 

ۇلى دالا ەلىنىڭ تاريحى ىقىلىم زامانداردان بەرى نەبىر قيلى كەزەڭدەردى، قىم-قيعاش وقيعالاردى وتكەردى.

قازاق قوعامى بەرگى ءداۋىردىڭ وزىندە جوڭعار شاپقىنداعان، قوقان قوقاڭداعان، رەسەيگە بودان بولعان، ءسويتىپ، قوعام ازعان، داۋرەنى وزعان، زامانا توزعان، سانا كۇيرەگەن، جۇيە ارپالىسقان; ەلدىڭ باسىنان باعى، استىنان تاعى تايعان; اسپاندى بۇلت تورلاعان، جاقسىلاردى قورلاعان; ەر ەڭىرەگەن، ەل كۇڭىرەنگەن; تەكسىزدەن تۋىپ زور بولعان، تەكتىلەرى قور بولعان، ەڭسەنى باسقان، قايشىلىعى مول اسا اۋىر، كۇردەلى كەزەڭدەردى باسىنان كەشتى. قازاق ءبارىبىر سوندا دا ەلدىگىن ساقتاپ قالدى.

ۇلى دالا توسىندە تالاي مەملەكەت ورناتقان، ەلدىكتىڭ تۋىن جىقپاعان، ەلدىگىمىزدى دە، كەڭدىگىمىزدى دە ساقتاپ قالعان، تار كەزەڭدە جول تاپقان، تارىققاندا اقىل تاپقان ۇلىلار از بولعان جوق. تاريحتا ساق، عۇن، تۇرىك قاعاناتى، قارلۇق، قاراحانيد، قيماق، دەشتى قىپشاق، التىن وردا، قازاق حاندىعى دەپ اتالاتىن ىرگەلى ەل تۇزەگەن، سالتانات قۇرعان، الەمدى اۋزىنا قاراتقان، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن بيلەگەن مودە، ەدىل پاتشالار; بۋمىن، ەستەمي، ەلتەرىس قاعاندار; تونىكوك، قورقىت، كۇلتەگىن دانالار; بەرگى داۋىردەگى كەرەي، جانىبەك، قاسىم، ەسىم، تاۋكە، ابىلاي حاندار; اسانقايعى، قازتۋعان، بۇقار جىراۋ­لار; تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر; اقتانبەردى، بەردىقوجا، قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي، ساڭىرىق، ەسەت باتىرلار – ءبارى دە ەلگە قورعان-پانا بولعان; ەل ءۇشىن دە، جەر ءۇشىن دە باسىن بايگەگە تىككەن ۇلى تۇلعالار ەدى.

ءيا، ۇلان-عايىر قازاق دالاسىندا نەبىر حاندار مەن كوسەمدەردىڭ دە، بيلەر مەن شەشەندەردىڭ دە، جىراۋ­لار مەن دانالاردىڭ دا، باتىرلار مەن اقىنداردىڭ دا وتكەنى راس، بىراق ارعى-بەرگى تاريحىمىزدا نۇرسۇلتان نازارباەۆتاي كىسى بولعان جوق.

ويتكەنى، نازارباەۆ – تاريحتىڭ دا، تاعدىردىڭ دا سىنىنان ابىرويمەن وتكەن; حالقىن قىلكوپىردەن، جانىپ تۇرعان ورتتەن امان الىپ شىققان; بابالار اماناتىن جۇزەگە اسىرعان; قيراندىدان تاۋەلسىز مەملەكەت ورناتقان; ونىڭ مەكتەبىن، ءداستۇرىن قالىپتاستىرعان; قازاقستاننىڭ ءوز جولىن تاپقان; ەلىن الەمگە تانىتىپ، مويىنداتقان; قازاقتىڭ ەسىكتەگى باسىن تورگە شىعارعان; ىنتىماق-بىرلىگى جاراسقان حالقىن سۇتتەي ۇيىتىپ وتىرعان جاسامپاز قايراتكەر، ۇلى دالانىڭ تاريحىن قايتا جازىپ جاتقان عۇلاما; تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارحيتەكتورى، رەفورماتور; ەل-جۇرتىنىڭ پاناسى، جاناشىرى; تۋعان حالقىنىڭ تىرەگى، بايتەرەگى، التىن دىڭگەگى; شىعىس پەن باتىستىڭ، ازيا مەن ەۋروپانىڭ، مۇسىلماندار مەن حريستيانداردىڭ ءۇمىتىن جالعاعان، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە تۇراقتىلىق ورنىقتىرعان، ادامزات تاريحىندا ەسىمى التىن ارىپتەرمەن جازىلاتىن الەمدىك تۇلعا.

ول ەكونوميكاسى قۋاتتى، ساياساتى تۇراقتى، تاڭى ارايلاپ اتاتىن، كەشى تىنىش باتاتىن، حالقى ۇيقىدا الاڭسىز جاتاتىن، ەرتەڭىنە سەنەتىن ەڭسەلى ەل ورناتتى; الاساپىران ءداۋىردىڭ اۋىر جۇگىن كاتەپتى نارداي كوتەردى، حالقىنىڭ ءسوزىن ۇستادى، اقيقاتتىڭ اق سەمسەرى، ۇلتىنىڭ ۇرانشىسى بولدى، قارا قىلدى قاق جاردى; ۇنەمى ەلدىكتى، بەرەكە-بىرلىكتى تۋ ەتىپ كەلەدى.

پرەزيدەنت نازارباەۆ ەكونوميكالىق رەفورما، الەمدەگى تىنىشتىق، مەملەكەتارالىق قاتىناس، ساياسات، ەلدىك ماسەلەلەرىنە ارناپ تالاي كىتاپ جازدى. ولار الەم تىلدەرىنە اۋدارىلدى.

تاياۋدا اۆتوردىڭ «ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» دەپ اتالاتىن بۇرىنعى ەڭبەكتەرىنىڭ ەشقايسىسىنا ۇقسامايتىن; ءجونى دە، ءمانى دە بولەك; سىرلاساتىن، جانىڭا شۋاق شاشاتىن، سارايىڭدى اشاتىن، ماۋقىڭدى باساتىن، كوكەيىڭدەگىنى تاباتىن، ايىزىڭدى قاندىراتىن، نامىس وتىن جاندىراتىن عيبراتقا، تاعىلىمعا تولى جاڭا كىتابى قولىمىزعا ءتيدى.

قىزىعىپ وقيسىز. كىتاپتىڭ نەگىزگى ارقاۋىن قازاقستان تاريحىنىڭ جاڭا زامانى، عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قىم-قيعاش كۇرەستەر، حالقىمىزدىڭ بۇگىنگى باياندى تىرشىلىگى قۇرايدى. ءومىر جولى شىم-شىتىرىق، شىتىرمان وقيعالارمەن ءورىلىپ جاتقان اۋىل بالاسىنان ۇلى دالانىڭ داناسىنا اينالعان كىسىنىڭ باسىنان كەشكەندەرى مەن ءوز قولىمەن ورناتقان تاۋەلسىز مەملەكەتىنىڭ كەشەگىسى، بۇگىنى، ەرتەڭى بايان­دالادى.

«تۋعان ەلىم – تىرەگىم»، «ەل مەن ەر جانە جەر»، «تاۋەلسىزدىكتىڭ تال بەسىگى»، «ساياسات سالتاناتى»، «تۋعان ءتىلدىڭ تۇعىرى»، «يمان مەن يبا»، «قيىردان كەلسە قانداستار»، «ونەردىڭ ءورىسى كەڭ»، «جاڭعىرىپ كەلەر جاس تولقىن»، «ەڭسەسى بيىك ەلوردا»، «وتباسى – وتان تىرەگى»، «قاريالارىمىز – قازىنالارىمىز»، «مۇراتى ءبىردىڭ – قۋاتى ءبىر» دەپ اتالاتىن ون ءۇش بولىمنەن تۇراتىن اسا قۇندى ەڭبەكتە مەملەكەت باسشىسى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما بەس جىلدىق مەرەيلى بەلەسىنەن، زاماننىڭ زەردەسىنەن قازاق ەلى، ەل مەن جەر تاعدىرى، الماتى مەن استانا، جاھاندىق ماسەلەلەر، قوعامنىڭ دامۋى، شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرى، انا ءتىلى، جاستار، يماندىلىق پەن كىسىلىك، ونەر، وتباسى، ماڭگىلىك ەل مۇراتى، جالپىۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى تەرەڭ تەبىرەنەدى، جۇرەكجاردى وي تولعايدى، وقۋشىسىمەن بۇكپەسىز، رياسىز سىرلاسادى، ومىردەن كورگەن-تۇيگەندەرىن ورتاعا سالادى.

– مىنە، تاۋەلسىزدىگىمىزگە شيرەك عا­سىر تولعان تورقالى كەزەڭگە كەلدىك. بۇل از ۋاقىت پا، الدە كوپ پە؟ نەدەن باستادىق، قاي جەرگە جەتتىك؟ وسىنىڭ ءبارىن تارازىلاپ، باعاسىن بەرەتىن شاق كەلدى.

ويلاناسىڭ. تولعاناسىڭ. عاسىرلار بويى ازاتتىعى ءۇشىن الىسىپ، سان شايقاستى باستان كەشكەن ءازيز بابالاردىڭ ارمان-ءۇمىتى كوكەيىڭە كەپتەلگەندە ەل مەن ۋاقىت الدىنداعى، زامان زەردەسىندەگى جاۋاپكەرشىلىكتى ودان ءارى تەرەڭ سەزىنە تۇسەسىڭ.

وسىناۋ شيرەك عاسىر عانا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا نەبىر وقيعالاردى باس­تان كەشتىك. قيلى كەزەڭدەر مەن بەيتانىس بوگەتتەردى باسىپ ءوتىپ، ءوز جولىمىزدى تابۋعا ۇمتىلدىق. جاڭا ءداۋىردىڭ بولمىس-ءبىتىمىن، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزدى زاماناۋي سىن-تەگەۋرىندەرگە بەيىمدەدىك، مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋدىڭ وزىندىك ارناسىن تاۋىپ، مەكتەبىن قالىپتاستىردىق. باعزى بابالاردىڭ ۇلى اماناتىن ورىنداۋ جولىندا يىققا تۇسكەن جۇكتى ەشقاشان اۋىرسىنعانىمىز جوق. ءبارىن دە تىڭنان باستاپ، حالقىمىزبەن بىرگە قالىپتاستىردىق. جوقتان بار جاسادىق. جيىرما بەس جىل مەملەكەتىمىز ءۇشىن قالىپتاسۋ تۇعىرى عانا بولىپ قويعان جوق، ءبىز وزگەلەرگە دە ۇلگى بولاتىنداي بيىكتەردەن كورىنە الدىق. وركەنيەت كوشىندەگى ءوز ورنىمىزدى تاپتىق. قازاقستاندى الەمگە تانىتتىق. جاڭاشا ارمانداۋدى ۇيرەندىك. جاڭاشا جول تابۋدى ۇيرەندىك. ەل مەن قوعامدى دامىتۋدىڭ ناقتى مىندەتتەرىن العا قويۋدى ۇيرەندىك. ۇيرەنە وتىرىپ، ۇلگىلى جولعا تۇستىك. بۇل جول – ەندى ءبىزدىڭ جول، قازاقستان جولى.

1991 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ ءار كۇنى، ءار تاڭى مەنىڭ جادىمدا. شىنايى باقىت سەزىمىن باستان كەشىپ، شالقار شاتتىققا بولەندىم. جەكە باسىڭنىڭ قۋانىشى مەن باقىتى ءبىر بولەك تە، تۋعان حالقىڭنىڭ قۋانىشى مەن باقىتى مۇلدە باسقا ەكەنىن سول جولى ەرەكشە ءتۇسىندىم. تەبىرەندىم. تولقىدىم. بابالار امان­اتىن ورىنداۋ باقىتى، ەلدى ەرتەڭگى كۇنگە باستاۋ پارىزى مەنىڭ ماڭدايىما جازىلعانىن جاراتۋشىنىڭ ەرەكشە سىيى، ايرىقشا مۇمكىندىگى دەپ ءتۇسىندىم، – دەپ تولعانادى ەلباسى. وسىلاي اعىنان جارىلادى.

ءيا، راس، سول ءبىر ءۇمىت پەن كۇدىك ارپالىسقان ەلەڭ-الاڭ، ارتى بار، الدى كۇڭگىرت، كوڭىلدى ۇرەي بيلەگەن، ابىرجىگەن، شارشاعان، تيتىقتاعان شىتىرمان كەزەڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءبارىمىزدىڭ دە جادىمىزدا. سونداي اسا ءبىر جاۋاپتى شاقتا ءىستىڭ قيسىنىن تاپقان، قيىندىقتى جەڭە بىلگەن پرەزيدەنتىمىزدىڭ كورەگەندىگى دە، كوسەمدىگى دە ءدال بۇگىنگىدەي كوز الدىمىزدا. جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇرىپ تىڭنان جول ىزدەگەن، تاريحتىڭ جاڭا ءداۋىرىن باستاعان ەلباسىنىڭ سول تۇستاعى مازاسىز كۇندەرىنىڭ، ۇيقىسىز تۇندەرىنىڭ، جان تەبىرەنىسىنىڭ، كۇيزەلىسىنىڭ كۋاسىمىز. ول ەشقاشان ۇمىتىلمايتىن، شايقاسقا بەرگىسىز، ەستەن شىقپايتىن ناعىز قارۋسىز مايدان ەدى.

قازاق بۇرىن-سوڭدى مۇنداي قوعامدى باسىنان كەشكەن جوق. سوندىقتان دا تاۋەلسىزدىكتىڭ الدى دا، ادەپكى جىلدارى دا شىم-شىتىرىق، قىم-قيعاش وقيعاعا تولى بولدى. سەڭدەي قوزعالعان قوعامدى، تولقىعان ەلدى ۇستاپ تۇرۋ، ساباسىنا ءتۇسىرۋ وڭاي بولعان جوق.

نەسىن ايتايىق، تاۋەلسىزدىكتى كورۋدىڭ، ونى سەزىنۋدىڭ ءوزى دە وڭاي ەمەس ەدى. قيراندىدان ەل تۇزەپ، تاۋەلسىز مەملەكەت ورناتۋ، ونى ۇستاپ تۇرۋ – قيىننىڭ قيىنى ەدى.  قۋانعان دا، قورىققان دا ءبىر دەگەندەي، ەلدىڭ ەسى شىعىپ، اقىلعا سىيمايتىن، ادام ايتسا نانعىسىز جيىندار، شەرۋلەر ءوتىپ جاتتى، بۇرىن ەشكىم بىلمەيتىن كولبەڭدەگەن نەبىر «كوسەمدەر»، سايراعان نەشە ءتۇرلى «شەشەندەر» شىقتى.

ابىرجىدىك، بىراق داعدارعانىمىز جوق، اقىلعا سالدىق، ءالىپتىڭ ارتىن باقتىق. كوكتەگىمىز جەردەن تابىلىپ، باسىمىزعا باق قونىپ جاتقاندا، ءتىلى بايلانعان ەل سويلەسىن، ەركىندىكتى سەزىنسىن دەدىك. قولىمىزدان كەلىپ تۇرعاندا ىستەپ قالايىق، ءتىلىمىز شىعىپ تۇرعاندا سويلەپ قالايىق دەدىك. سونداي سىن ساعاتتاردا، تار جول، تايعاق كەشۋلەردە الدىمىزدا الماس قىلىشتاي جارقىلداپ نۇرەكەڭ ءجۇردى. ءبىز كۇندىز-ءتۇنى جانىندا جۇردىك. جەلەۋ بولدىق. دەمەۋ بولدىق. ءتۇن ۇيقىمىزدى ءتورت بولدىك. كۇلكىسىز كۇندەردى، ۇيقىسىز تۇندەردى باستان كەشتىك.

ەلباسىنىڭ ءبىر قاپتالىندا جۇرگەن كەزىمىزدە، تاۋەلسىزدىكتىڭ الدىنداعى ەلەڭ-الاڭدا، دۇربەلەڭ مەن دۇبىردەن، ىزى-قيقىدان امان شىقساق، بۇل اۋەلى قادىرمەندى ەلباسىنىڭ، قالا بەردى سول كەزدەگى بيلىك باسىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ ارقاسى ەدى.

مەملەكەت ورناتۋ، ونى قالىپتاستىرۋ، باياندى ەتۋ دەيتىن كۇردەلى پروتسەس­كە قاتىسۋدى اللا كەز كەلگەن كىسىنىڭ ماڭدايىنا جازا بەرمەگەن. بىزدەر – سول باقىتقا يە بولعاندارمىز.

تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ شتابىن باسقارۋدىڭ، ەلباسىن تۇڭعىش رەت تاققا وتىرعىزۋ ءراسىمىن اتقارۋدىڭ، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىن، قازاقستان حالقىنىڭ فورۋمىن وتكىزۋدىڭ، قازاق قازاق بولعالى باسىنا تىككەن اقوردانىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا باتالى ءسوز ايتۋدىڭ ماعان بۇيىرعانىن تاريحتىڭ پەشەنەمە جازعان نەسىبەسى دەپ سانايمىن. سول ءبىر اسا جاۋاپتى كەزەڭدە جانىمدا اقىلشى دا، دەمەۋشى دە بولا بىلگەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىنا جانباعان، سۋىعىنا توڭباعان، كەلەشەگىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، قىرىمبەك كوشەرباەۆ، ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ، مارات ءتاجين سەكىلدى جىگەرلى دە اقىلدى جىگىتتەر ءجۇردى جالىنداپ!

انە ءبىر جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى اتالىپ وتىلە مە، جوق پا دەپ ەل كۇپتى بولىپ جۇرگەن كەزدە، ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىندە، اۋليەبۇلاقتىڭ باسىندا اتا تاريحى، ەلدىك، تاۋەلسىزدىك، قازاقى ادەپ، ءداستۇر، سالت، كەلەشەك تۋرالى ەلباسىنىڭ اعىنان جارىلىپ، ەل-جۇرتىمەن تەرەڭ  سىرلاسقانى ەسىمىزدە. بۇل كىتاپ – سول سىر-سۇحباتتىڭ جالعاسى.

ەڭبەكتىڭ ءون بويىندا اۆتوردىڭ ەل مەن جەر ماسەلەسى جونىندەگى ويلارى; تۋعان جەرگە، حالقىنا دەگەن شەكسىز مەيىرىمى ۇنەمى قۇستىڭ قوس قاناتىنداي قالىقتاپ، داڭعىل جولداي سايراپ، كەس­تەدەي توگىلىپ، قامشىداي ءورىلىپ، ادەمى استاسىپ جاتادى.

ءسوزدى اۆتوردىڭ وزىنە بەرەيىك:

– قازاقتىڭ قاسيەتتى جەرى – ءبىزدىڭ اسقاق رۋحىمىز، باعا جەتپەس بايلىعىمىز، ماڭگىلىك مۇرامىز. وسىناۋ ۇلان-بايتاق جەرىمىز بىزگە بابالار ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا مۇرا بولىپ قالعان. جەردىڭ قادىرىن ءبىلۋ ارقىلى ەلدىڭ قادىرىن بىلەسىڭ. قازاق ءۇشىن قارا جەردىڭ قاسيەتى دە، نارقى دا تىم بيىك. تاعدىر بىزگە ۇلان-بايتاق جەر بەردى، رۋحى اسقاق، نامىسى بيىك ەل بەردى. ءبىز وسى جەردە ومىرگە كەلدىك، ۇلت بولىپ ۇيىدىق، حالىق بولىپ قالىپتاستىق. حان كوتەرىپ قاتارعا قوسىلدىق. مەملەكەت بولىپ مەرەيىمىزدى وسىردىك. جەردىڭ يەسى دە، كيەسى دە – حالىق. بۇل ءبىزدىڭ ەشقاشان ەستەن شىعارمايتىن ەرەجەمىز، قاسيەتتى قاعيدامىز، – دەپ وي وربىتەدى ەلباسى.

كۇنى كەشە عانا جەر ساتىلادى دەپ ەل دۇرلىگىپ، ءابىرجىپ، اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن شاقتا، 2015 جىلى قابىلدانعان جەر تۋرالى كودەكستىڭ ءتورت بىردەي بابىن تەجەپ، مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىپ، قورىتىندىسىندا سول زاڭعا بەس جىلعا دەيىن تىيىم سالعان دا ەلباسىنىڭ ءوزى.

الەم ورتاق، جەر ورتاق، مۇنى اللا ادام بالاسى ءۇشىن جاراتتى. قازاق باعزى زامانداردان بەرى كوككە-تاڭىرگە، جەر مەن سۋعا تابىنىپ كەلەدى. قاسيەتتى قازاق جەرىن قورعايمىن دەپ تالاي حاندار، تالاي باتىرلار التىن باسىن بايگەگە تىكتى. ەلىن، جەرىن قورعاعان، حالقىنا قورعان، پانا بولعان حاندار مەن باتىرلارىمىزدىڭ داڭقى اسىپ، اتى اڭىزعا اينالدى. ولاردى حالقى سول ءۇشىن ارداقتاپ، كيە تۇتتى. وسىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ وتىرىپ قۇدايدىڭ جەرىن ساۋداعا سالعىسى كەلىپ تالاسقاندارعا نە دەرسىڭ.

حالىقتان ەشكىم ۇلكەن ەمەس. كوپشىلىكپەن اقىلداسپاي، كەلىسپەي شەشكەن ءىستىڭ ارتى باياندى بولمايدى. عاسىرلار بويى جەر ءۇشىن سوعىسقاندا دا، اشتان قىرىلىپ جاتقاندا دا قازاق جەرىن ساتقان جوق. جەر – انا، جەر – وتان دەۋمەن كەلەدى. اناسىن، وتانىن ەشكىم ساتپايدى، جالعا دا بەرمەيدى. «جەرى جوق ەل مەملەكەت قۇرا المايدى، جەرى جوق ەل ءومىر سۇرە المايدى» دەگەن ەكەن عوي عۇنداردىڭ كوسەمى مودە بابامىز، قازاقتىڭ ءوز الدىنا ەل بولىپ، مەملەكەت بولىپ وتىرعانى اۋەلى سول كيەلى قارا جەردىڭ ارقاسى.

جۇرە بەرسەڭ، كورە بەرەسىڭ دەگەندەي، بۇگىندە بالاسىن ساتقان «انا» شىقتى، جەردى ساتساق دەيتىن بەلسەندىلەر شىقتى.

جەردىڭ تاعدىرى – ەلدىڭ تاعدىرى. جەردى ەشكىم باعالاي المايدى، ول ەشقانداي التىنمەن دە، اقشامەن دە ولشەنبەيدى. ەل كەشە دۇرلىككەندە، زاڭنان قورىققان جوق، جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە ەتەك العان جونسىزدىكتەن، زاڭسىزدىقتان قورىقتى. جەردىڭ كيەسىنە، قۇشىرىنا ۇشىراپ قالامىز با دەپ ءابىرجىدى. قوعامداعى قوبالجۋدى دەر كەزىندە سەزگەن، ەلدىڭ بىرلىگىن، جەردىڭ بۇتىندىگىن ساقتاۋدا كورەگەندىك تانىتىپ كەلە جاتقان ەلباسى كۇرمەۋدىڭ ءتۇيىنىن تاعى دا ءوزى شەشتى.

ەلباسىنىڭ كۇنى-ءتۇنى ويلايتىنى دا – ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعى; ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي، ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي حالقىنىڭ ىنتىماق-بىرلىگى، تىنىشتىعى. اۆتوردىڭ تۋعان جەرگە، ەلىنە دەگەن اق پەيىلىن، شىن ىقىلاسىن شىعارمانىڭ ءون بويىنان ايقىن اڭعارامىز.

– مەن ەشكىمدى الالاپ قاراعان ەمەسپىن. ءبارى دە – مەنىڭ حالقىم، تۋعان جۇرتىم. بەرەكە-بىرلىگى جاراسقان، ەرتەڭىنە ورتاق ارمان-ۇمىتپەن قاراعان ولاردى ەشقاشان شەكتەپ، شەتتەۋگە بولمايدى. ويتكەنى مىنا جەر، مىناۋ اسپان مەن تاۋ بارىمىزگە ورتاق. بارشاسى – ەل مەن جەردىڭ ورتاق بايلىعى، ورتاق قازىناسى. بۇگىنگىمىز دە، ەرتەڭگىمىز دە ورتاق، – دەيدى پرەزيدەنتىمىز.

تاۋەلسىزدىك العان جىلى قازاقستاندا قازاقتىڭ سانى بار بولعانى 39-اق پا­يىز ەدى. ءبىزدى سول ءبىر قيىن-قىستاۋ، تار كەزەڭدە بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرى دە قولدادى. مۇنى ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى. ۇمىتپايمىز دا. ەلباسى دا ۇمىتقان ەمەس، ۇمىتپايدى، ەشكىمدى بولمەيدى، الالامايدى. سون­دىق­تان دا پرەزيدەنت تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ-اق ەلدىڭ ىنتىماق-بىرلىگىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ تۋىنىڭ تۇعىرى ەتىپ، كوككە كوتەرىپ، اسقاقتاتىپ كەلەدى.

اناسىنىڭ اق بەسىگىندە تەربەلىپ، اتا-باباسىنىڭ سالت-ءداستۇرىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ۇلتىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىنە قانىعىپ وسكەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۋعان حالقىن جان-تانىمەن سۇيەدى; قاھارماندىعىن، كەڭ پەيىلىن، ىزگى قاسيەتتەرىن دارىپتەيدى، ازات قازاقستانىن ماقتان تۇتادى.

– حالقىمىزدىڭ قاي مۇراسىن الساق تا، ودان تەك ۇلگى مەن ونەگەنى، اقىل مەن پاراساتتى، ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىقتى، دوستىق پەن باۋىرمالدىقتى، اقىندىق پەن باتىلدىقتى، قوناقجايلىلىق پەن دارحاندىقتى، اڭقاۋلىق پەن ادالدىقتى ايقىن كورەمىز. حالقىمىزدىڭ بار اسىل قاسيەتىن، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن تورگە شىعارىپ، توبەگە كوتەرىپ كەلەمىز.

ءبىز جوقتان بار، يماننان ار جاساعان ۇرپاقتىڭ وكىلىمىز. بوستانبىز. ازات حالىق بولىپ ەۋرازيانىڭ الىپ ايماعىن جايلاپ جاتىرمىز. بىزگە دە قىزىعا، قىزعانا قارايتىن، بىزدەن دە ۇلگى-ونەگە الاتىن ەلدەر از ەمەس. جاڭا زامان ءبىزدىڭ ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ، جولىمىزدى ۇزارتتى. تىلىمىزگە تەڭدىك، ويىمىزعا كەڭدىك بەردى. تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءتورت قۇبىلاسىنان تۇراقتى دوس، ساپارلاس سەرىك، قاقىسى بۇزىلماس كورشى تاپقان قازاقستان جاڭا مىڭجىلدىقتىڭ ۇلى كوشىندە كەرۋەن تارتىپ كەلەدى. كەشەگى جىبەك جولى ەندى ءداۋىردىڭ داڭعىلىنا اينالىپ، قازاق ەلىن دامۋدىڭ جاڭا ساپارىنا باستاپ بارادى. ءبىز كەشەگى زاماندى قايتا تۇلەتىپ جاتىرمىز، – دەيدى اۆتور.

ءيا، بۇل ايتىپ وتىرعاندارىنىڭ ءبارى دە شىندىق. ەلباسىنىڭ مۇڭى دا، سىرى دا، جىرى دا، بار اسىلى مەن قىمباتى دا، ماقتانىشى دا – عاسىرلار بويى زارىقتىرىپ جەتكەن اڭساۋلى دا ارماندى تاۋەلسىزدىك; ويلايتىنى – حالقىنىڭ بولاشاعى، كوزدەيتىنى – الاشتىڭ مۇددەسى، ارمانى – ەلىنىڭ كەلەشەگى.

– بۇل كىتاپتى «مەنىڭ قازاقستانىم» دەگەن تولعاۋدىڭ تۇعىرى دەپ تۇسىنگەن ابزال. «مەنىڭ قازاقستانىم» – ءبىزدىڭ تاۋەل­­سىزدىگىمىز! كۇن وتكەن سايىن تاۋەل­سىزدىگىمىزدىڭ ءمانىن تەرەڭ ۇعى­نا تۇسەمىز، ايبىنىمىز اسىپ، اتا-بابا­لارىمىز اڭساعان كۇندى باس­تان كەشىپ جاتقانىمىزعا شۇكىرشىلىك ەتەمىز. تۇعىرىمىز دا، عۇمىرىمىز دا – تاۋەل­سىزدىك! تاۋەلسىزدىك – مەنىڭ قازاقستانىم، ءسىزدىڭ قازاقستانىڭىز، ءبارىمىزدىڭ قازاق­ستانىمىز. ءبىز وسى ەلدە تۋىپ، وسى ەلدە ەڭبەك ەتىپ، وسى ەلدە ۇرپاق ءوسىرىپ، وسى ەلدە باياندى ءومىر ءسۇرىپ، وركەندەپ جاتقا­نىمىزدى ماقتان ەتەمىز.

ءبىزدىڭ قازاقستانىمىز – ۇلى دالا ەلى، ماڭگىلىك ەل. ءبىز وسىناۋ اسا قاسيەتتى اتاۋدى ەندى ۇلتتىق بەينە-بەدەرىمىز رەتىندە كوكىرەگىمىزدەگى كۇندەي ىستىق، سانامىزداعى سەرتتەي بەرىك ۇستايمىز. ۇلى دالانىڭ ۇلى تاريحىن ءبىز جاڭاشا جازىپ، جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرەمىز، – دەپ تەبىرەنەدى پرەزيدەنت. وسى ءبىر جولداردى وقىپ وتىرىپ، باعزى زاماننىڭ تولعاۋلارىن تىڭداعانداي بولاسىڭ.

كىتاپتىڭ بارىمىزگە وتە جاقىن، جۇرەگىمىزگە ەرەكشە ءبىر جىلىلىق ۇيالاتاتىن، تەبىرەنىسكە تولى بەتتەرى اياۋلى الماتى مەن اسقاق استاناعا ارنالادى.

الماتىدا ءوسىپ-جەتىلدىك، ءۇيلى-جايلى بولدىق، العاش پەرزەنت سۇيدىك، قاتارعا قوسىلدىق، ەل تانىدىق، ءبىزدى ەلىمىز تانىدى. تاۋەلسىزدىك باقىتى قازاقتىڭ باسىنا وسى الماتىدا قوندى. شىڭدارىن اپپاق قار جاپقان، توبەسى كوك تىرەگەن، قويناۋى قۇت، اسقاقتاعان الاتاۋداي سۇلۋ تاۋ جوق جاھاندا; جۇپارداي ءيسى اڭقىعان الماسى كوزدىڭ جاۋىن العان الماتىداي جۇماق قالا جوق جەر بەتىندە. الاتاۋدى دا، الماتىنى دا ءسال كورمەسەك ساعىناتىنىمىز، الىستا جۇرسەك اڭسايتىنىمىز، ىلعي ايالاي، قادىرلەي بەرەتىنىمىز سودان.

الماتى – تاۋەلسىزدىكتىڭ تال بەسىگى، ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋدىڭ رۋحاني ورداسى، ۇلاعاتتىڭ ءتورى. الماتى – ءبىزدىڭ بالداۋرەنىمىز، ستۋدەنتتىك جالىنداعان جاستىق شاعىمىز، ەڭبەك جولىن باستاعان كەڭ وردامىز، جان-جاقتان كەلىپ جايعاسقان قۇت قونىسىمىز; سامال سوققان، گۇلگە ورانعان جان راحاتى; عاجايىپ قالا، اڭىز قالا، ابىز قالا.

ءومىر ءبىر قالىپتا تۇرمايدى. ءداۋىر كوشەدى، قوعام وزگەرەدى. زامانعا ساي ساياسات قالىپتاسادى. قىم-قيعاش، ارپالىسقان، الاساپىران، زىمىراعان زاماندا ەلباسى ەلوردانى اۋىستىرۋ كەرەك دەگەن ويدا ءجۇردى.

ەلوردانى وتانىمىزدىڭ ورتالىعىنا كوشىرۋدىڭ ستراتەگيالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك، قوعامدىق-رۋحانياتتىق ماڭىزى داۋ تۋعىزبايتىن شىندىق ەدى. بۇل – ەشقاشان توقتامايتىن، جالعاسا بەرەتىن ءۇردىس. ۇلى دالادا ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن تالاي مەملەكەتتەردىڭ قۇلاعانىن، تالاي استانالاردىڭ اۋىسقانىن، بىردە باعى جانىپ، بىردە باسىنان باق تايعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز.

كەزىندە دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل بيلەگەن تۇرىك قاعاناتى ىنتىماق-بىرلىكتەن ايىرىلعان كۇننەن باستاپ ىرىسى قاشىپ، ىدىراپ، ورداسى ويران بولىپ، تالاۋعا تۇسكەنى بەلگىلى. الاۋىزدىق پەن ءوزارا قىرقىس تالاي قاعاناتتىڭ، تالاي وردانىڭ تۇبىنە جەتكەن. قارلۇقتاردىڭ استاناسى قۇلان دا، ودان كەيىنگى تاراز دا، دەشتى قىپشاقتىڭ استاناسى سىعاناق تا سول زاۋالدان قۇتىلا العان جوق. سىر بويىنداعى سىعاناق پەن ساۋران، وتىرار مەن تۇركىستان، جايىق بويىنداعى سارايشىق، جەتىسۋداعى بالاساعۇن، مەركە – ءبارى دە قيلى كەزەڭدەردى، حيكمەتتى باسىنان كەشكەن، تاريحى تۇنعان سان تاعدىرلى وردالارىمىز ەدى. قازاقستان جيىرماسىنشى عاسىردىڭ جۇزىندە عانا ءوزىنىڭ باس قالاسىن بىرنەشە مارتە وزگەرتتى – ورىنبورعا، قىزىلورداعا، الماتىعا كوشىرىلدى.

استانانى اۋىستىرۋ – ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس. بۇل تاريحي قاجەتتىلىكتەن تۋىندايدى. سوڭعى كوش تە سونداي قاجەتتىلىكتەن تۋىندادى. كەزىندە ءتورت ءجۇز مىڭ تۇرعىنعا ارنالىپ سالىنعان قازانشۇڭقىرداعى الماتىنىڭ حالقى ميلليوننان اسىپ، قالانىڭ تىنىسى تارىلىپ، تۇنشىعا باستادى. كوك ازايدى، كولىك كوبەيدى. ەكولوگيالىق، دەموگرافيالىق ماسەلەلەر پايدا بولدى. قالانىڭ دامۋ قارقىنى تەجەلىپ، تۇيىققا تىرەلدى. مىڭ ءۇش ءجۇز جىلدان كەيىن ۇلى دالادا ماڭگىلىك ەل ورناتۋ يدەياسى قايتا تۇلەدى.

وسىنىڭ ءبارى استانانى كوشىرۋ يدەيا­سىن تەزدەتتى. ءسويتىپ، 1997 جىلى قازاقستاننىڭ ەلورداسى ارقانىڭ تورىنە، ەۋرازيانىڭ كىندىگىنە جول تارتتى. استانا كوشەردە تولقىماعان ادام قالعان جوق.

ەلدىڭ كوشىن ارقاعا باستاعان ەلباسى سول ءبىر كۇندەردى ەسىنە الىپ:

– الىپ ۇشاقتىڭ باسپالداعىندا تۇرىپ، جانىم تولقىپ، اياۋلى الماتىعا باس ءيىپ، قوشتاسقان ءساتىمدى ۇمىتقان ەمەسپىن. الاتاۋ سوندا اق ساقالى الدىن جاپقان ابىز قارياداي باسىن شۇلعىپ، باتاسىن بەرگەندەي سەزىنىپ، قاناتتانىپ اتتاندىم. ءسويتىپ، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە جول تارتتىق، بولاشاعىمىزدى بەتكە الىپ، ساپارعا شىقتىق. بۇعان ادام دا، زامان دا كۋا، – دەپ جازادى.

استانا از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەۋرازيانىڭ استاناسىنا، الەمدەگى ەڭ بەيبىت، اسا قارقىندى دامىعان، ىقپالدى، مامىلەگەر قالاعا اينالدى.

اۆتور ءوز كىتابىندا استانانىڭ ۇلت تاريحىنداعى، تاۋەلسىزدىكتى ورنىقتىرىپ، دامىتۋداعى، الەمدىك ساياساتتاعى ورنىنا، كەلەشەگىنە كەڭىنەن توقتالادى، ۇلكەن مەيىرىممەن، اسقان شابىتپەن جازادى.

– قازىرگى استانامىز – ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق مۇددەمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ ەرىك-جىگەرىنىڭ بەينەسى، تاۋەكەلىمىز بەن تاباندىلىعىمىزدىڭ كەلىستى كورىنىسى، – دەيدى.

وقۋشىنىڭ نازارىن ەرەكشە اۋداراتىن ءبولىم – «ساياسات سالتاناتى». مۇندا تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى تابىستى، جەمىستى جۇرگىزىلگەن ىشكى-سىرتقى ساياساتتىڭ قىرى مەن سىرى، ارعى-بەرگى تاريحى، ايلا-ادىستەرى، مەحناتى مەن سالتاناتى ەگجەي-تەگجەيلى تالدانادى.

– ۋاقىت، ءار كەزەڭ ءوز ساياسي تۇلعاسىن تۋدىرادى. ءداۋىرى تاڭدايدى. زامانى قولدايدى. ءبىز – حالىقتىق ساياساتتىڭ مارتەبەلى مەكتەبىنەن شىققان ەلمىز. وسى ەلدە تۋىپ-وسكەن ۇرپاقپىز. بابانىڭ داڭقىن بۇلداپ، بۇرا تارتقان جەرىمىز جوق. ۇلى دالانىڭ ۇلاعاتىن ۇلتتىق تاريحىمىز دەپ باعالاي وتىرىپ، جاڭا تاريحتىڭ تاراۋلارىن جازىپ جاتىرمىز، – دەيدى.

راس-اق ءسوز. ءار زامان وزىنە ساي ءوز قايراتكەرىن تاڭدايدى. قازاق تاريحىنىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭى، بۇگىنگى ءداۋىر باسقا ەشكىمدى ەمەس، نۇرسۇلتان نازارباەۆتى تاڭدادى. تاريح تا، حالىق تا قاتەلەسكەن جوق، ول ەلىن دە، حالقىن دا كەلەشەككە نىق باستاپ كەلەدى. قيتۇرقىسى، ايلا-ارەكەتى، بۇرالاڭى كوپ ساياساتتىڭ بارلىق امالىن جەتىك مەڭگەرگەن ن.نازارباەۆ بۇگىندە الەمدىك ساياساتتىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ، تورىنە شىقتى. حالقىمنىڭ تابانىنا كىرگەن شوڭگە ماڭدايىما قادالسىن دەپ، جۇرتىمدى قاتاردان قالدىرمايمىن، ەل-جۇرتىمنىڭ بولىنبەس ءبۇتىنىمىن دەپ، وتانىنىڭ تىنىشتىعىن، باقىتىن، جار­قىن كەلەشەگىن ويلاۋمەن كۇن كەشىپ، قارا شاڭىراقتىڭ يەسى دە، كيەسى دە رەتىندە كۇللى تۇرىك دۇنيەسىنىڭ قامىندا كەلەدى.

(جالعاسى بار)

مىرزاتاي جولداسبەكوۆ

Abai.kz