مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ءماجىلىس زالى

بيىل رەسەي يمپەرياسىنداعى مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قۇرىلىسقا تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلگەن اقپان رەۆوليۋتسياسىنا 100 جىل تولادى. وتارلىق ەزگىدەن ازات بولدىق دەپ قۋانعان قازاق حالقىنىڭ كوڭىلىن ءاليحان بوكەيحانوۆ: «بوستاندىق كۇنى تۋدى»، – دەپ ءبىلدىردى. جەر-جەردە جۇرت ۇلكەن سەرپىلىسپەن وزدەرىنىڭ باسقارۋ ورگاندارىن قۇرا باستادى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ جازعانىنداي، قازاق حالقى اقپان رەۆوليۋتسياسىن قانشالىقتى تۇسىنۋشىلىكپەن شاتتانا قارسى السا، سودان جەتى-سەگىز ايدان كەيىن بولعان قازان توڭكەرىسىنە سونشالىقتى تۇسىنبەۋشىلىكپەن  قارادى. ەزىلگەن حالىق ءۇشىن پاتشانىڭ تاقتان قۇلاۋى وتە-موتە قۋانىشتى جاڭالىق ەدى. مونارحيانىڭ تاريح ساحناسىنان كەتكەنىنە ءبىر عاسىر بولعان وسى داتاعا وراي جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىن بايان ەتكەن ريسالاسىنەن شاعىن ءۇزىندى بەرىپ وتىرمىز.

ورىس پاتشالىعى ىشتەن ءىرىپ كەلە جاتتى. وزبىر  سامودەرجاۆيەلىك قاساڭ تارتىپكە، حالىق مۇقتاجدىقتارىن قامتاماسىز ەتە الماعان مونارحيانىڭ ءامىرشىل رەجيمىنە  كونبەگەن نارازىلىق ەرەۋىلدەرى بۇكىل يمپەريانى جايلادى. مايدان دالالارىندا دا ابىرويسىزدىق كوبەيدى. جاۋىنگەرلەر سوعىستان باستارتىپ، ەلگە قاشۋدى جيىلەتتى. ۇلى توڭكەرىس تاقالىپ كەلە جاتتى. ۇلى توڭكەرىس قازانىن قازاق دالاسىندا ون التىنشى جىلعى ماۋسىم جارلىعىنا مويىنسۇنباۋدان باستالىپ، حالىقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە ۇلاسقان قارسىلىق وشاقتارىنىڭ وت-جالىنى  دا شارپىدى. ءجاي شارپىعان جوق، رەۆوليۋتسيا ءورتىن ۇستەمەلەي ءتۇستى.

اسىرەسە رەۆوليۋتسياشىل پەتروگراد ايرىقشا دۇبىرلەپ-گۋىلدەپ جاتتى. استانادا  ۇشقىن تۇسسە بولدى، تەز تۇتانىپ، لاۋلاي جاناتىن احۋال ورناعان-دى. ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى كوزگە ۇردى. دۇكەندەر الدىندا تاڭ قاراڭعىسىنان كەزەك الىپ، كۇن ۇزاق شۇباتىلىپ تۇرعان ادامداردىڭ اشۋ-ىزاسى كەمەرىنەن اسىپ بارا جاتتى. ولار ۇكىمەتتىڭ بيلىكتەن كەتۋىن تالاپ ەتە باستادى.

1917 جىلعى ايازدى اقپاننىڭ 23-جۇلدىزىندا قالاداعى توقىما فابريكالارىندا ىستەيتىن جۇمىسشى-ايەلدەر ەرەۋىل جاسادى. كۇن بەيسەنبى ەدى. ەرەۋىلدەۋگە تاپ سول كۇندى تاڭداپ الۋلارى تەگىن ەمەس-ءتىن. سودان جەتى  جىل ىلگەرىدە، سوتسياليست-ايەلدەردىڭ كوپەنگاگەندە وتكەن ەكىنشى حالىقارالىق كونفەرەنتسياسىندا، وسى كۇن ايەلدەردىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق كۇنى رەتىندە بەلگىلەنگەن ەدى. (كۇنتىزبەنىڭ ەسكى جۇيەسىن – يۋلي كالەندارىن 1918 جىلعى اقپانعا دەيىن قولدانعان رەسەيدەگى 23 ناۋرىز بۇل كەزدە گريگوري كالەندارىن قولداناتىن باتىس ەلدەرىندە 8 ناۋرىزعا سايكەس كەلەتىن. پەتروگرادتاعى رەۆوليۋتسيالىق وقيعالار وسى حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى باستالدى. ءبىز اقپان رەۆوليۋتسياسى دەپ اتايتىن 1917 جىلعى اقپان ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندەگى ۇلى توڭكەرىستىڭ بولعان ۋاقىتىن باتىستا ناۋرىز رەۆوليۋتسياسى دەيتىنى سوندىقتان.) مەرەكە بولاتىن.   سوندىقتان دا ولار جۇمىستى تاستاپ، ۇكىمەتتەن  ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدى «نان بەر!» دەگەن جالعىز دا اششى ۇرانمەن  تالاپ ەتكەن قالىپتا كوشەلەرگە شىقتى. ولاردى ەر-ازامات جۇمىسشىلار قولدادى.

ەشتەڭەدەن  تارىعىپ كورمەگەن پاتشايىم حالىقتىڭ دۇكەننەن الدەبىردەڭە الا المادىق دەپ سونشالىقتى بۋىرقانۋىنا تاڭىرقاپ:

– بۇلارعا نە جەتپەيدى؟ – دەسە كەرەك.

ۇنجىرعاسى  تۇسكەن قىزمەتشىسى جاعدايدى:

– نان از، بارشاسىنا جەتەر ەمەس، – دەپ ءتۇسىندىرىپتى.

سوندا پاتشايىم:

– وندا،  دۇكەندەردەن جەتكىلىكتى مولشەردە تابىلىپ، تۇرعىنداردىڭ بارىنە ءتيۋى ءۇشىن، ۇلكەن بولكە ورنىنا شاعىن توقاش ءپىسىرىلسىن، – دەگەن ۇسىنىس ايتسا كەرەك.

ء تورت قۇبىلاسى تۇگەل پاتشايىمنىڭ جوقشىلىقتى  بولكە ورنىنا توقاش ۇلەستىرۋ ارقىلى جويا سالماق بولعان قىلىعى جايىنداعى مىسقىلدى ءاجۋا جۇرت اۋزىندا كۇيىنىشكە تۇنا ايتىلىپ ءجۇردى. پاتشانىڭ ەرىك-جىگەرىن ايەلى بيلەيتىنى جونىندەگى كوپتەن بەلگىلى سوزدەردىڭ راستىعىنا تالاي مىسالدار كەلتىرىلىپ، ادامدار اشىنعان ۇستىنە اشىنا ءتۇستى. 

اقپاننىڭ سوڭىنا قاراي تارتىپسىزدىكتەر ءتىپتى كۇشەيدى. تولقۋدى باسۋعا قارۋلى كۇشتەر جۇمسالدى. وعان ىعا قويار جۇمىسشى قاۋىمى جوق، قارسى سەزىممەن ءدۇر سىلكىنىپ، كوشەلەردە بەكىنىستەر ورناتتى. ال اتتى كازاكتار مەن قارۋلى سولداتتار كوتەرىلگەن حالىققا اشىق ءىشتارتتى. ەرەۋىلدى كۇشپەن باسىپ-جانشۋ مۇمكىن بولماي قالدى. 27 ناۋرىزدا رەۆوليۋتسيانىڭ شىرقاۋ شىڭىنا بەتتەگەنىن تانىتقان سولدات بۇلىگى ورىن الدى.

پاتشا ۇكىمەتىندە ەش بەدەل قالمادى. ۇكىمەت جاعدايدى بيلەي المادى. بيلىك ونىڭ ۋىسىنان شىعىپ كەتتى.

ءتىپتى اق پاتشانىڭ ءوزىنىڭ ابىرويى ايرانداي توگىلدى: ونىڭ ەلدى تىنىشتاندىرۋ نيەتىمەن بەرگەن پارمەندەرى ورىندالماي قالا بەردى!

ءبىر كەزدەرى ول حالىققا وكىلدەرىن تاڭداپ سايلاپ استاناعا جىبەرۋ ارقىلى زاڭ شىعارۋعا اتسالىسۋ قۇقىعىن سىيلاعان ەدى، بىراق سوناۋ ءوزى تۋعىزعان وكىلدىك مەكەمەنى، تىم ەركىنسىپ بارا جاتقانىن كورگەن سايىن، ءوزى تۇنشىقتىرىپ وتىردى. 

ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋمانى، دەپۋتتاردىڭ دۋما قابىرعاسىندا زاڭمەن كوزدەلگەن بەس جىل مەرزىم بويىنا جۇمىس ىستەۋى تۇگىل، العاشقى سەسسياسىن اياقتاۋىنا مۇمكىندىك بەرمەستەن قۋدى. ەكىنشىسىن دە شاپشاڭ تارقاتىپ جىبەردى. ءوزى تۋدىردى، ءوزى ءولتىردى. دۋمانىڭ دامۋ باعىتىن دەرجاۆالىق پارمەندى قولىمەن وزگەرتتى، ۇلى ورىس مەملەكەتىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن بايىرعى دا سەنىمدى ارناعا بۇردى – ءۇشىنشى دۋماداعى يمپەراتور دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن سامودەرجاۆيەشىلدەر وسىلاي پايىمدادى. سولاردىڭ باسىمدىعى ناتيجەسىندە ءۇشىنشى شاقىرىلىمعا سايلانعان دەپۋتاتتار زاڭدى بەس جىلدىق مەرزىمدى بوتەن ۋ-شۋسىز تولىق اتقارىپ شىقتى. پاتشا ولاردىڭ بايىپتى مەملەكەتتىك ىسكە قىزمەت ەتۋ جولىنا تۇسكەنىنە رازى بولعان.

الايدا ءتورتىنشى دۋما ولاي ەتپەدى. اۋەلى سوعىس ماسەلەسىنە سۇعىندى. سونىسىن كورگەندە ونى پاتشا بىلتىر قۋدى دا جىبەردى. بىراق ءبىرجولا تارقاتقان جوق، قاشان اياقتالارى بەلگىسىز ۇزاق مەرزىمدىك كانيكۋلعا ايدادى. سودان دۋمانى كۇزدە، شەت ايماقتاردىڭ دۇرلىگۋىن باسارلىق، مايدان تاعدىرىنا ىقپال ەتەرلىك  كۇش رەتىندە، جاڭا سەسسياسىنا شاقىرعان. بەكەر شاقىرىپتى. دۋما ەلدى تىنىشتاندىرۋعا تىرىسپادى، قايتا، بۇلىكتەرگە جەل بەرە تۇسكەندەي بولدى. دۋما توراعاسى رودزيانكو ءتونىپ كەلە جاتقان قاۋىپ-قاتەر مەن پاتشا تاراپىنان جاسالۋى ءتيىس شارا جايىندا قىڭقىلداۋدى ۇدەتتى. سوندا پاتشا دۋمانى ءبىرجولاتا تارقاتۋعا پارمەن ەتتى.

ماسقارا! مەملەكەتتىك دۋما مەملەكەت باسىنىڭ ءامىرىن ەلەڭ قىلمادى! پاتشا پارمەنىنە قاساقانا، ول، مونارح زاڭىمەن زاڭسىز دارەجەگە تۇسىرىلگەن ءتورتىنشى مەملەكەتتىك دۋما، پارمەن شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە زاڭسىز ءماجىلىس وتكىزدى. وتكىزدى دە، دەپۋتاتتار ىشىنەن مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ءتارتىپتى جونگە كەلتىرۋدى ۇيىمداستىرۋعا ءتيىس دەگەن جەلەۋمەن دۋمانىڭ ۋاقىتشا كوميتەتىن قۇردى.

 سولداتتار توپ-توپ بولىپ قالا كەزىپ ءجۇردى. بىرەۋلەر ۇنامسىز پوليتسەيلەردى ءىڭىر قاراڭعىلىعىمەن دە، ءتىپتى تاپا-تال تۇستە دە، تۇپ-تۋرا تەلەگراف باعاندارىنا اسىپ قويدى. قالانىڭ ءار تارابىنان تالاي گەنەرالدار مەن بيىك اسكەري شەندىلەر تۇتقىندالدى. ولار جۇك ماشينالارىمەن تاسىمالدانىپ، تاۆريا سارايى قاقپاسى ارقىلى توڭكەرىسشىلەر ۇياسىنا كىرگىزىلىپ جاتتى.

***

وسىلاي رەتتى دە، رەتسىز دە ساپىرىلىسا تۋلاعان رەۆوليۋتسيا تولقىنى، اقىرى، ەكىنشى نيكولايدى تاقتان تۇسۋگە ماجبۇرلەدى.

مايدانداعى جاعداي ءماز ەمەس ەدى، جوعارعى باس كومانداشى رەتىندە وعان وقيعا تەتىكتەرى شوعىرلانعان ورىندا – موگيلەۆ قالاسىنداعى ستاۆكاسىندا احۋالدى ساراپتاپ، ستراتەگيالىق نۇسقاۋلارىن بەرۋگە ءتيىس-ءتىن.

گەنەرال م.ۆ. الەكسەەۆ

موگيلەۆتە جوعارعى باس كومانداشىنىڭ شتابىن گەنەرال الەكسەەۆ باسقارىپ وتىرعان. ونىڭ مايدانداردان تەزدەتىپ الىپ تۇرعان اقپاراتتارىمەن تانىسۋ قاجەت، ۋاقىت تالاپ ەتەتىن قاجەتتى شەشىمدەر جاساۋى كەرەك. سونداي جوسپارىمەن  اقپاننىڭ اياعىنا قاراي التىن سامۇرىقتى كوگىلدىر پويىزىنا ءمىنىپ، بۋىرقانعان مايدان جاعدايىمەن تىكەلەي تانىسۋعا بەت العان-دى.

گەنەرال ن.ۆ. رۋزسكي

ناۋرىزدىڭ بىرىندە پويىز پسكوۆقا كەلدى. قالا تۇبىندەگى ەلەۋسىز بەكەتكە توقتادى. قالادا سولتۇستىك مايداننىڭ شتابى ورنالاسقان بولاتىن. ونىڭ ۆاگونىنا  مايدان قولباسشىسى گەنەرال رۋزسكي كەلدى.

– ۇلى مارتەبەلىم، – دەدى ول، – سولداتتار رەۆوليۋتسيالىق بۇزىلۋ ۇدەرىسىنىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ العان، اسكەري تارتىپكە مويىنسۇنبايدى. ماعان سوعىسقا كىرۋدەن  قاشقان جۇزدەگەن جاۋىنگەردى تريبۋنالعا بەرۋگە تۋرا كەلدى. ءبىزدىڭ سولتۇستىك مايداننىڭ سورى ريگا مەن دۆينسك بولىپ تۇر. ابدەن ناسيحاتپەن ۋلانعان وسى ەكى قۇزعىندار ۇياسىن مەن، كومانداشى رەتىندە، ءبىزدىڭ اسكەرىمىزدىڭ شابۋىلعا بەتتەگەن جولىندا جاتقان كەدەرگى دەپ بىلەم. بۇل تاراپتا ءبىرىنشى كەزەككە ساياسات شىقتى، ۇلى مارتەبەلىم، سوعىس ماقساتىن مۇندا ويلاۋدى قويعان...

ينفانتەريا گەنەرالى نيكولاي ۆلاديميروۆيچ رۋزسكي الپىستىڭ ۇشەۋىنە كەلگەن، ورىس-تۇرىك سوعىسىنا دا، جاپون سوعىسىنا دا قاتىسقان، بايىرعى ءام تاجىريبەلى اسكەري ادام بولاتىن. دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعالى دا العى شەپتە. اۋەلى وڭتۇستىك-باتىس مايداندا ءۇشىنشى ارميا قولباسى بولدى، ودان سولتۇستىك-باتىس مايداندى باسقاردى، سوڭعى كەزدەرى – سولتۇستىك مايدان قولباسشىسى.  ول اسكەرباسىلاردىڭ بىرقاتارى  ءتارىزدى، پاتشا تۇلعاسىنا نارازى سەزىمدە ەدى.  ەلدەگى جاپپاي جايلاعان كەلەڭسىزدىك ءۇشىن، اسىرەسە ءسىبىر مۇجىعى ءراسپۋتيننىڭ  ساراي ىشىنە بيلىك جۇرگىزۋىنە جول بەرگەنى ءۇشىن ونى ىشتەي كىنالاپ، ۇناتپايتىن. كوڭىلىنە مەملەكەتتىك دۋما تاراپىنان شىققان وكىمەت بيلىگىنىڭ دارمەنسىزدىگىن دوعارۋ جايىنداعى ۇندەۋى جاعىپ جۇرگەن-ءدى.

ءىى نيكولاي

يمپەراتورعا جالپى جاعدايدى بايانداپ بولىپ، مايدان ستاۆكاسىنا ورالىسىمەن ول پەتروگرادپەن سويلەستى...

پاتشا پويىزى پسكوۆ تۇبىندەگى دنو (اتاۋى الدەنەنىڭ ءتۇبى، تابانى، استى ۇعىمىن بىلدىرەتىن سوزبەن ماعىنالاس) تەمىرجول بەكەتىندە تۇرعان. تاڭعاجايىپ تا ۇرەيلى سايكەس كەلۋشىلىك... تاعدىردىڭ ءوزى الىپ يمپەريا قوجايىنىنىڭ بيىك تاقتان اياق استىنا قۇلدىراپ قۇلايتىنىن  وسى تىلسىم سايكەستىكپەن – ونىڭ اسىل تەمىرمەن شەگەندەلگەن، بەس قارۋى بويىنا اسۋلى تاڭداۋلى جاساقپەن قورعالعان، جايلى دا سەنىمدى كولىك-تۇراعى كەلىپ توقتاعان وسى ءبىر بەكەت اتىمەن مەگزەگەن سەكىلدى. بەكەتتىڭ   اتىنا ءا دەگەندە ەشكىم ءمان بەرمەگەن-ءدى، ويتكەنى اسا ماڭىزدىسى – سوندا ورىن العان تاقتان باستارتۋ سىندى  تاريحي وقيعا بولاتىن...

ناۋرىزدىڭ ەكىسى كۇنى تاڭەرتەڭ يمپەراتور ۆاگونىنا مايدان كومانداشىسى گەنەرال رۋزسكي كىردى. توتە جەلىمەن پەتروگرادتاعى دۋما توراعاسىمەن سويلەسكەن ەكەن، ۇزىن تاسپادان پاتشاعا سونى وقىپ بەردى. بايىپپەن ءوز پايىمىن قوسا ايتتى.

4-ءشى مەمدۋما توراعاسى ميحايل رودزيانكو

رودزيانكو قالاداعى جاعدايدىڭ اسقىنىپ تۇرعانىن حابارلاپتى. شيەلەنىسكەن احۋالدى دۋما شەشە الار ەمەس. ويتكەنى سوتسيال-دەموكراتتار پارتياسى قۇرعان جۇمىسشى كوميتەتى توبەگە شىعىپتى. ولاردىڭ قاي زاماننان كوتەرىپ كەلە جاتقان ۇرانى يمپەراتورعا ابدەن ءمالىم، سولاردىڭ ازعىرۋعا تۇنعان ۇگىت-ناسيحاتى بۇتكىل ەلدى جايلاپ العان، قازىر بار كەمشىلىككە باس ايىپكەر رەتىندە پاتشانى اتامايتىن ادام جوق.

وسىنداي قيىن جاعدايدان ەلدى امان الىپ شىعۋ ءۇشىن ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ تاقتان باستارتقانى وتە قاجەت بولىپ تۇر.

رۋزسكي مۇنى بۇكپەلەمەي، قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، يمپەراتورمەن بەتپە-بەت، كوزبە-كوز تۇرىپ-اق اتاپ ايتتى.

مىنە نە دەيدى ول! زور قوڭىر داۋىسى ءۇشىن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ توراعاسى بولۋىن پاتشانىڭ ءوزى قالاعان رودزيانكو! و قۇدايىم مەنىڭ! ەكىنشى نيكولايدىڭ ءوزى دۇنيەگە كەلتىرگەن  حالىق وكىلدىگى مەكەمەسىندە زاڭنامالىق-شىعارماشىلىق جۇمىس ىستەۋگە ءوز پارمەنىمەن ەل ىشىنەن تاڭداپ سايلاتقان دەپۋتاتتارعا ءوز ىقىلاسىمەن باسشى ەتكەن رودزيانكو! مىنە سول وسىلاي دەيدى! ال مىنا سولتۇستىك مايداندى باسقارۋعا تاعايىنداعان گەنەرالى ۇنىنەن دە، جۇزىنەن دە قىنجىلىس تانىتپاي، سازارعان تۇرمەن سونى قولداپ وتىر. قالىپتاسقان جاعدايدا تەك سولاي ەتكەن ءجون دەيدى. جانە وسى ءبىر وپاسىزدىق ۇسىنىستى ەش قينالماستان، قوبالجىماستان، جانى اۋىرماستان  ماقۇلدايدى...

پاتشا اۋىر سەزىممەن ءبىراز ويعا شومىپ وتىردى. سوسىن ىشتەي الدەبىر شەشىم قابىلدادى دا، الدىنداعى شاعىن قالىپتى كوكشىل پاراققا الدەبىر جازبا ءتۇسىرىپ، رۋزسكيگە قاراي جىلجىتتى. جازعان ءماتىنىن توتە جەلىمەن ستاۆكاعا تەزدەتىپ جولداۋعا ءامىر ەتتى.

ءىى نيكولايدىڭ تاقتان باستارتۋ مانيفەسى

موگيلەۆتا جوعارعى باس قولباسشى شتابىن باسقارىپ وتىرعان گەنەرال الەكسەەۆ مايدان دالالارىنداعى بارلىق كومانداشىلاردىڭ پىكىرىن تەلەگرافپەن شۇعىل سۇراستىرسىن. پاتشانىڭ قاعازعا تۇسىرگەن  تاپسىرماسى وسىعان ساياتىن. قارسىسىندا وتىرعان مايدان كومانداشىسى جازبانى پاپكاسىنا سالىپ الدى دا، پسكوۆتاعى ستاۆكاسىنا كەتتى.

گەنەرال  رۋزسكي ءتۇس اۋا ورالدى. موگيلەۆ تىكەلەي بايلانىسىنىڭ اياقتالعانى سول ەكەن. ستاۆكا شتابىنىڭ باستىعى  گەنەرال الەكسەەۆ بارلىق ورىس ارميالارى مەن سوعىس-تەڭىز فلوتتارىنىڭ كومانداشىلارىن تەلەگرافپەن سۇراستىرىپ ۇلگەرگەن كورىنەدى. شامامەن ساعات ەكى جارىم شاماسىندا كۇللى سۇراۋ سالعان اسكەري باسشىلار جاۋاپتارىن بەرىپ بولىپتى. رۋزسكي پاتشاعا سونىڭ ناتيجەسىن حابارلادى.

– ۇلى مارتەبەلىم، قولباسىلاردىڭ بارشاسى ءسىزدىڭ تاقتان باستارتقانىڭىز دۇرىس دەپ سانايدى. تەك قارا تەڭىز فلوتىنىڭ كومانداشىسى ادميرال كولچاك قانا قالىس قالدى.

ادميرال كولچاكتىڭ تاققا بەرگەن انتىنا ادالدىعى ءىى نيكولايدىڭ جۇرەگىنە جىلى ءتيدى.

بىراق ول جالعىز ەدى...

ءبارى، ءتىپتى. جوعارعى باس قولباسشى شتابىنىڭ باستىعىنان باستاپ، مىنا تۋرا ءوزىنىڭ يمپەراتورى ءام بيىك اسكەري باستىعىنىڭ الدىندا ماسەلەنى توندىرە بايانداپ تۇرعان مايدان كومانداشىسىنا دەيىن، ءبارى-ءبارى ءبىر جاق بولاتىن. مۇنى پاتشا تەرەڭ ءتۇيسىندى. رۋزسكيدىڭ بەيتاراپ سارىندى سوزىنە قۇلاق سالا تۇرىپ، بارشاسىنىڭ ءوزارا ءسوز بايلاسقانداي ءبىر اۋىزدى بولىپ بارا جاتقانىنا كوزى جەتە ءتۇستى.

دۋمانىڭ دۋىلداپ تۇرعانى اناۋ. سامودەرجەتستىڭ، ەل باسشىسىنىڭ پارمەنىنە پىسقىرماي، قوعامدى جاڭاشا قوزدىرىپ تۇر...

پاتشا تاقتان باستارتقان ساتكە كۋا بولعاندار: يمپەراتور سارايىنىڭ ءمينيسترى گراف ۆ.ب. فرەدەريكس, سولتۇستىك مايدان اسكەرلەرىنىڭ كومانداشىسى گەنەرال ن.ۆ. رۋزسكي, پاتشانى تاقتان مۇراگەر پايداسىنا باستارتۋى ءۇشىن ۇگىتتەۋگە كەلگەن دۋما دەپۋتاتتارى ۆ.ۆ. شۋلگين مەن ا.ي. گۋچكوۆ، ساراي كومەندانتى ۆ.ن. ۆوەيكوۆ, II نيكولاي

يمپەراتور سۆيتاسىنىڭ گۆارديالىق ەكيپاجىنىڭ كومانديرى كونتر-ادميرال   ۇلى كنياز كيريلل ۆلاديميروۆيچ، نە تۇلەن تۇرتكەنىن،  كۇنى كەشە عانا ءوزى جانە وزىنە سەنىپ تاپسىرىلعان  گۆارديالىق ەكيپاج جاڭا ۇكىمەتتى قولدايدى دەپ جاريا ەتتى. ونىسى ازداي، يمپەراتور ءۇيىنىڭ وسىناۋ مۇشەسى پاتشا اۋىلى (پاتشا سەلوسى، تسارسكوە سەلو، قازىرگى پۋشكين قالاسى) گارنيزونىنىڭ بارلىق ءبولىم باستىقتارىنا ءوزىنىڭ  گۆارديالىق ەكيپاجدى باستاپ جاساعان قادامىن قولدايتىندىقتارىنا سەنىم بىلدىرگەن حات جولدادى، سوسىن كەۋدەسىنە قىزىل بانت تاعىپ، گۆارديالىق ەكيپاجدى دۋما توراعاسى رودزيانكونىڭ قاراماعىنا تىكەلەي ءوزى الىپ كەلدى. بۇل جايىنداعى الىپ-قاشتىلاۋ حابار ۇشىعى دنو بەكەتىندە ۆاگوندا وتىرعان ءىى نيكولايعا دا جەتكەن.

دەمەك، بۇل دا جالعىز...

پاتشا مۇڭدى جانارىمەن  رۋزسكيگە قادالا قاراپ:

– جاعداي تۇزەلۋدەن كەتتى مە دەيمىن، نيكولاي ۆلاديميروۆيچ، – دەدى.

– ءسىز قازىرگى احۋالدى ايقىن پايىمداپ وتىرسىز، ۇلى مارتەبەلىم، ەندى بەكەم شەشىمگە كەلگەنىڭىز دۇرىس، – دەدى  رۋزسكي سەنىممەن، – قازىرگى ساتتە ءسىزدىڭ تاقتان باستارتۋىڭىز ءبىزدىڭ كوپ قاسىرەت شەككەن سۇيىكتى وتانىمىزدى قۇتقارۋعا باعىتتالعان يگى  شارا بولماق. تاۋەكەل ەتىڭىز!

سولتۇستىك مايدان كومانداشىسى بۇكىلرەسەيلىك پاتشانى – وسىناۋ جاھاندى شارپىعان زور سوعىستا جوعارعى باس قولباسشىلىق لاۋازىمدى ءوزى اتقارىپ وتىرعان يمپەراتوردى – كۇللى بيلىگىنەن باستارتۋعا شاقىردى. جاعا ۇستاتارلىقتاي باتىلدىق. الدە وزىنە-ءوزى سەنىمدى ساتقىندىق... يمپەراتور ويعا باتتى. گەنەرالى بيىك ءامىرشىسىن قورعاۋدى ويىنا دا الار ەمەس، ول ونى ءوزىن-ءوزى جويۋعا يتەرمەلەپ تۇر. الدىندا باسقالاردىڭ پىكىرى جايىندا حابار جەتكىزۋشى سەكىلدى كورىنسە، ەندى، ءتىپتى، پاتشانى وزدەرىنىڭ سول ورتاق ويلارىن ورىنداتۋ جولىنا اشىق ۇگىتتەي باستاعانى ايقىن اڭعارىلدى.

– تۇسىنەم، گەنەرال، – دەدى ءىى نيكولاي ۇستامدى سويلەپ. – روسسيانى كۇيرەۋ قاتەرىنەن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ارميانى مايدان دالالارىندا ۇستاپ، سولداتتاردى سابىرعا شاقىرۋ ءۇشىن، سوعىستى جەڭىستى شىڭىنا جەتكىزۋ ءۇشىن مەن وسى قادامعا تاۋەكەل ەتۋىم كەرەك. مەن كەلىسەمىن. سولاي دەپ حابارلاڭىز.

***

ا.ف. كەرەنسكي

مەملەكەتتىك دۋمادا اينالاداعى استان-كەستەن وقيعالارعا يمپەراتور تاراپىنان جاعدايعا ساي ارەكەت جاساۋعا تىرىسۋشىلىق بايقالمايتىنى قىنجىلىسپەن اڭگىمە بولعاندا، دۋماداعى رەۆوليۋتسياشىل پارتيالار وكىلى دەپۋتات كەرەنسكي:

– ەجەلگى  ريمدە برۋت نە ىستەگەن بولسا، بىزگە دە سونى جاساۋ كەرەك! – دەدى.

مۇنى ايتىپ تۇرعان – زاڭگەر، ادۆوكات، ءتورتىنشى دۋماعا ترۋدوۆيكتەر تىزىمىمەن وتكەن دەپۋتات، ترۋدوۆيكتەر فراكتسياسىنىڭ توراعاسى، سوتسيال-دەموكرات، كەيىنگى كەزدەرى – سوتسياليست-رەۆوليۋتسيونەر، پەتروسوۆەت (پەتروكەڭەس، پەتروگراد جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسى) توراعاسىنىڭ ورىنباسارى الەكساندر فەدوروۆيچ كەرەنسكي. 

شوشىناتىن ءسوز. مەملەكەتتىك دۋمانىڭ وڭشىل جانە ليبەرال مۇشەلەرىنىڭ كوبى ىشتەرىن تارتتى.

راس، ونىڭ ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيتىن قۇپيا قىزمەتى دە بار ەدى. ول رەسەي ماسوندىعىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن. سامارادا ءاليحان بوكەيحانوۆپەن دە سول ماسون لوجاسىنداعى باۋىرلاس رەتىندە تابىسقان. كەيىن ول روسسيا ماسوندارى جوعارعى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بوپ  سايلاندى. جالپى، لوجاداعى باۋىرلاستىق ونى جاستاي بيىك لاۋازىمدارعا جەتەكتەپ بارا جاتقان-دى. ال وسىناۋ حالىق وكىلدىگىنىڭ مۇشەلەرى ىشىندە لوجالاس ىقپالدى باۋىرلار ەداۋىر ەدى...

دۋما مۇشەلەرىنىڭ وسىناۋ جاس تا قىزبا ارىپتەسى شەشەندىككە سالىنىپ، الىس زاماندا استىرتىن ءسوز بايلاسقان قىرىق ءتورت رەسپۋبليكاشىنىڭ ديكتاتور تسەزارگە قارسى شىعۋ تاريحىن ەسكە الدى. كوپشىلىككە ءمالىم، سونداعى استىرتىن ءسوز بايلاسقانداردى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان مارك برۋت بار بيلىكتى ءبىر قولعا شوعىرلاندىرىپ، جەكە بيلەۋشىگە اينالعان مونارح  تسەزارگە ءبىرىنشى بولىپ قانجار سالىپتى دەلىنەتىن اڭىز بار-دى. مىنە سول اڭىزدى جادتا وياتۋ ارقىلى بۇل دەپۋتات حالىق وكىلدەرى مەكەمەسىن بيىك دارەجەلى قىلمىسقا يتەرمەلەپ تۇرعانداي بولدى.

كەزىندە ءتۇرلى بۋىنداعى مەملەكەت قىزمەتىندەگىلەرگە قاستاندىق جاساۋىمەن بىردەن-ءبىر تەررورشىل ۇيىم رەتىندە تانىلعان ەسەرلەر قاتارىنا وسى رەۆوليۋتسيا كۇندەرى كىرگەن، ءارى الەمدىك قۇدايسىز، ءدىنسىز باۋىرلاستىق قۇرۋدى اڭسايتىن تاڭداۋلى «تاس قالاۋشى شەبەرلەردىڭ» قۇپيا ۇيىمى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، جوعارى دارەجەلى ماسون كەرەنسكي رەسەي يمپەراتورىن ولتىرۋگە ارىپتەستەرىن اشىقتان اشىق شاقىرىپ تۇر. جوق، بۇل دەموكراتيالىق وزگەرىستەر سيپاتىنا كەلىڭكىرەمەيدى. پاتشامەن زاڭدى ارنا اۋقىمىندا كەلىسسوز جۇرگىزۋ كەرەك.  

ء ىV مەملەكەتتىك دۋمانىڭ اقساقالدار كەڭەسى قۇرعان ۋاقىتشا كوميتەت جاعدايدى تالقىلاي كەلىپ، ەكىنشى نيكولاي ايالداماستان تاقتان باستارتۋعا ءتيىس دەپ شەشتى. تاق مۇراگەرى جايىنداعى زاڭدى ەسكەرىپ، پاتشا ءوز ورنىنا تاققا وتىرۋعا ون ءتورت جاسار ەر بالاسى الەكسەيدى قالدىرادى دەپ ۇيعاردى. ال پاتشازادا ءالى جاس بولعاندىقتان، ونىڭ جانىندا ءىى نيكولايدىڭ تۋعان ءىنىسى ۇلى كنياز ميحايل رەگەنتتىك قىزمەت اتقاراتىن بولسىن. رەۆوليۋتسيونەر كەرەنسكي ۋاقىتشا كوميتەتتىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە وعان امالسىز كوندى.

ۆ.ۆ. شۋلگين

پاتشانىڭ تاقتان باستارتۋ مانيفەسى ءماتىنىنىڭ جوباسىن ۋاقىتشا كوميتەتتىڭ مۇشەسى شۋلگين جازدى. الايدا پەتروسوۆەت ماتىنگە ەسكەرتپە جاسادى. رەۆوليۋتسياشىل سوتسيال-دەموكراتيالىق ۇيىمدار كەڭەسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى پاتشانىڭ بيلىكتەن ەشقانداي قوسىمشا شارت جاساماي، ءبىرجولاتا كەتكەنىن قالادى. دەگەنمەن ماسەلە ۋاقىتشا كوميتەت بەلگىلەگەن زاڭدى اۋقىمدا قاراستىرىلۋعا ءتيىس، بۇلاي بولۋىن تالاپ ەتۋگە قالالىق رەۆوليۋتسيالىق ورگاننان گورى جالپىحالىقتىق دۋما الدەقايدا قۇقىلى. دۋمانىڭ ۋاقىتشا كوميتەتى وسىلاي ۇيعاردى.

سودان تۋىندايتىن جالپى نۇسقاۋمەن كوميتەت قازىر پاتشا پويىزى ايالداپ تۇرعان پسكوۆقا دەلەگاتسيا جىبەرۋدى قوش كوردى.

دەلەگاتسيا قۇرامىنا ەكى ادام تاعايىندالدى.

ا.ي. گۋچكوۆ

ءبىرى – ەلۋ بەس جاسار مەملەكەتتىك كەڭەس مۇشەسى الەكساندر يۆانوۆيچ گۋچكوۆ. ول «17 قازان» پارتياسىنىڭ قۇرىلعالى بەرگى تۇراقتى سەركەسى. رودزيانكوعا دەيىن ءۇشىنشى دۋما توراعاسى بولعان  ساياسي قايراتكەر. سوعىستىڭ  ەكىنشى جىلىنان بەرى ورتالىق اسكەري-ونەركاسىپ كوميتەتىنىڭ توراعاسى.

گۋچكوۆ ەلدەگى جوعارعى بيلىك ازدى، ازعىندادى دەپ سانايتىن. سولاي ساناعاندىقتان دا – پاتشانى اۋلەتتىك توڭكەرىس جاساۋ جولىمەن تاقتان تايدىرۋ جوسپارىن قۇرعان. بىلتىردان بەرى سونى پىسىقتاۋمەن جانە قايتكەندە جۇزەگە اسىرۋدى ويلاۋمەن جۇرگەن. بيىل سونىڭ رەتىن قۇدايدىڭ ءوزى كەلتىرە سالدى. مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى اعا ۇرپاق ساناتىنداعىلار دۇرلىگىڭكى شاقتاعى ەل باسقارۋ جۇمىسىن رەتتەۋ ءۇشىن سايلاعان ۋاقىتشا كوميتەتتىڭ قۇرامىنا ونى دا قوستى. ول كوميتەتكە ىقىلاستانا كىردى. ويتكەنى ءوزىنىڭ ەل تاعدىرىنا يگىلىكتى اسەر ەتۋدى كوزدەگەن ويىن جۇزەگە اسىرۋعا تىكەلەي مۇمكىندىك تۋدى دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان دا پاتشامەن كوزبە-كوز سويلەسىپ، كەلىسسوز جۇرگىزۋ جايىنداعى تاپسىرمانى ءوزىنىڭ وتان الدىنداعى پارىزىن سەزىنگەندىك كەيىپپەن قارسى الدى.

كوميتەت دەلەگاتسياسىنىڭ وعان سەرىك بولعان ەكىنشى  ادامى دۋماداعى بىرقاتار فراكتسيادان قۇرالعان پروگرەسسيۆتى بلوك مۇشەسى، ۇلتشىلدار فراكتسياسى سەركەلەرىنىڭ ءبىرى، جازۋشى، جۋرناليست ۆاسيلي ۆيتالەۆيچ شۋلگين ەدى. ول  ازىرلەگەن ءماتىن – پاتشانىڭ تاقتان ءتۋسۋى جايىنداعى مانيفەست جوباسى – يمپەراتورعا الدىن الا تانىستىرىلۋى ءۇشىن، تەلەگرافپەن ستاۆكاعا جونەلتىلدى.

دەلەگاتسيانىڭ ماقساتى –  كوميتەتتە كەلىسىلگەن ءماتىن مازمۇنىن پاتشانىڭ قابىل الۋىنا، ءسويتىپ، قول قويۋىنا قول جەتكىزۋ. سول  ءۇشىن بۇل ەكى وكىل  ونىڭ تىكەلەي وزىمەن دۋما كوميتەتى اتىنان كەلىسسوز جۇرگىزبەككە جانە باستارتۋ مانيفەسىنە قول قويعىزىپ، سوناۋ قۇندى قۇجاتتى وزدەرىمەن بىرگە الىپ قايتپاققا مىندەتتەندى. تاپسىرما ايقىن. ەكەۋى شۇعىل جولعا شىقتى.

***

پسكوۆقا كەلگەن دەلەگاتسيانى اۋەلى گەنەرال رۋزسكي قابىلدادى. پاتشانىڭ بۇگىن ءتۇس اۋا مايداندارداعى اسكەرباسىلاردىڭ دا بەدەلدى ءام ىقپالدى ويلارىن ەستىگەندىگىن، جاعدايدى ىشتەي ابدەن سارالاعانىنان شىعار، بيلىكتەن باستارتۋعا كەلىسىپ وتىرعانىن حابارلادى. ستاۆكادان تۇسكەن باستارتۋ ءماتىنىنىڭ جوباسىن پاتشاعا بەرگەنىن ايتتى.  سودان سوڭ يمپەراتور پويىزى تۇرعان بەكەتكە دۋما كوميتەتى وكىلدەرىن ءوزى باستاپ اكەلدى. دۋما دەلەگاتسياسىنىڭ كەلگەنىن پاتشاعا ءمالىم ەتتى. دەلەگاتسيا مۇشەلەرى گۋچكوۆ پەن شۋلگيننىڭ قول قويۋعا دايىنداپ، وزدەرىمەن بىرگە الا كەلگەن تاقتان باستارتۋ مانيفەسىنىڭ ءماتىنىن جەتكىزدى.

يمپەراتور وڭاشا ويلاندى. كوپ كەشىكتىرمەي ولاردى اڭگىمەلەسۋگە شاقىردى. دۋمادا بولعان سوڭعى جاڭالىقتى سۇراستىردى. وسى وتكەن تۇندە دۋما كوميتەتى مەن پەتروسوۆەتتىڭ اتقارۋ كوميتەتى ۇكىمەت باسىنا لايىق دەلىنگەن كانديداتۋرالاردى ۇزاق تالقىلاعان. پاتشا سول ماجىلىستە ۇكىمەتتى باسقارۋعا رودزيانكو مەن لۆوۆتىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا تۋرا كەلگەنىن ەستىدى. 

پاتشانىڭ الدىندا وتىرعان دەپۋتات شۋلگين دۋما توراعاسى رودزيانكونى ۇكىمەت باسىنان كورگىسى كەلدى. الايدا كادەتتەر كوسەمى ميليۋكوۆتىڭ تاباندى تۇردە قاتتى تارتىستى. تاماعى جىرتىلعانشا ايتىستى. دۋمالىق كوميتەت پەن قالالىق كەڭەس اتكومى مۇشەلەرىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىنا قاتىسۋشىلاردى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، ءوز يلانىمىنا جىعا ءبىلدى. ءسويتىپ، جاقتاستارىنىڭ كوپشىلىككە اينالۋى ناتيجەسىندە، پرەمەر لاۋازىمى كنياز لۆوۆقا ءتيىپ تۇر. تاڭداۋ وسىلاي ريۋريكوۆيچتەر تۇقىمىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنا  ءتۇستى. بۇل شەشىمدى پاتشا دا قولداسا، وڭدى بولار ەدى...

سوسىن پاتشا تاعى دا وڭاشا قالدى.

دەلەگاتسيا قابىلداۋ بولمەسىندە سارىلىپ ۇزاق وتىردى. ولار  يمپەراتوردىڭ سوڭعى شەشىمى مەن ارەكەتىن كۇتتى. كابينەتكە  پاتشانىڭ كوشپەلى كەڭسەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ءالسىن-ءالسىن كىرىپ-شىعىپ ءجۇردى.

ءىى نيكولاي  پاتشالىق عۇمىرىندا قول قويماق سوڭعى مانيفەسىنىڭ ءماتىنىن تەرەڭ كۇرسىنىسپەن تاعى ءبىر وقىپ، اقىرعى تۇزەتۋلەرىن ەنگىزدى.

نە كەرەك، ءتۇن ورتاسى شاماسىندا، دەلەگاتسيا ىشكە شاقىرىلدى. گۋچكوۆ، شۋلگين، رۋزسكي باستاعان بىرقاتار جوعارى دارەجەلى لاۋازىم يەلەرى كابينەتكە كىردى. مىنە ولار ەكىنشى نيكولايدىڭ  الدىندا تۇر.

پاتشا ءجۇزى جابىرقاۋ بولعانمەن، سابىرلى جانە جيناقى كورىندى. شاعىن ۇستەل جانىندا تۇرەگەپ تۇرىپ، اۋەلى ءوزىنىڭ مەملەكەت ءىسىن باسقارۋداعى ساباقتاستىقتى جوعالتپاي، ونىڭ ىرعاقتى جۇمىسىنىڭ جالعاسا بەرۋىن  قامتاماسىز ەتۋدى كوزدەيتىن شەشىمدەر شىعارعانىن حابارلادى. سول  ماقساتىنا وراي كنياز لۆوۆتى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى جانە ۇلى كنياز نيكولاي نيكولاەۆيچتى جوعارى باس قولباسشى لاۋازىمدارىنا تاعايىنداۋ تۋرالى پارمەندەرگە قول قويعانىن ايتتى.

سوسىن ۇستەل ۇستىندە جاتقان تەلەگراف بلانكىنە ۇقسايتىن شاعىن قاعازداردىڭ ءبىرىن قولىنا الىپ، سونىڭ بەتىندەگى ماشينكاعا باستىرىلعان ءماتىندى اقىرىن داۋىسپەن وقىپ شىقتى:

– ستاۆكا. شتاب باستىعىنا. ءبىزدىڭ وتانىمىزدى ءۇش جىلدان بەرى باسىپ الۋعا تىرىسۋعا ۇمتىلىپ كەلە جاتقان سىرتقى جاۋمەن ۇلى كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقان كۇندەرى قۇداي-تاعالا روسسياعا جاڭا دا اۋىر سىن جىبەردى. باستالىپ كەتكەن ىشكى حالىق تولقۋلارى تەگەۋىرىندى سوعىستى ودان ءارى جالعاستىرۋعا قاتتى زالالىن تيگىزەتىن ءتۇرى بار. روسسيانىڭ تاعدىرى، ءبىزدىڭ قاھارمان ارميامىزدىڭ ابىرويى، حالىق يگىلىگى، ءبىزدىڭ قىمباتتى وتانىمىزدىڭ كۇللى بولاشاعى سوعىستى قايتكەندە دە جەڭىستى شىڭىنا دەيىن جەتكىزۋدى تالاپ ەتەدى. قاتىگەز دۇشپان اقىرعى كۇشىن كۇشەنە جۇمساۋدا، ءبىزدىڭ ايبىندى ارميامىز ءوزىمىزدىڭ داڭقتى وداقتاستارىمىزبەن بىرگە قيمىلداپ، جاۋدى ءبىرجولاتا تۇقىرتاتىن ساعات تاقاۋ قالدى.

ول بۇل جولداردى سەنىممەن وقىدى. تىڭداۋشىلار جوعارعى باس قولباسشىنىڭ ءوز ستاۆكاسىنا جولداپ وتىرعان حاتىنىڭ مازمۇنىن تۇسىنىستىكپەن تىڭداپ وتىرعانداي ەدى. بىراق سول جولداردان كەيىن حات ءماتىنى بۇلار كۇتكەن باعىتقا اۋىسىپ، بويلارىن ءبىر ءدىر ەتكىزدى. پاتشا ەكىنشى تىلىكشە قاعازدان مىنالاردى وقىدى:

– روسسيا ومىرىندەگى وسى شەشۋشى كۇندەردە ءبىز حالقىمىزدىڭ تىعىز بىرلەسۋى مەن بارلىق حالىقتىق كۇشتەردىڭ  جەڭىسكە تەزىرەك قول جەتكىزۋى جولىندا توپتاسۋىن جەڭىلدەتۋدى ءوز ارىمىزدىڭ پارىزى دەپ سانادىق تا، مەملەكەتتىك دۋمامەن كەلىسە وتىرىپ، ءبىز روسسيا مەملەكەتىنىڭ تاعىنان باستارتۋدى جانە وزىمىزدەن جوعارعى بيلىك تۇتقاسىن بوساتۋدى يگىلىكتى ىسكە بالادىق.

باستارتۋ راسىمىنە كۋا بولىپ تۇرعان دەلەگاتسيا مۇشەلەرى دە، گەنەرال رۋزسكي باستاعان وزگەلەر دە جەڭىلدەنە تىنىستادى. ەڭ باستى شارۋا شەشىلدى. سامودەرجەتس تاقتان كەتەتىنىن ايان ەتتى.

10 ساعات يمپەراتور بولعان كنياز ميحايل الەكساندروۆيچ

پاتشا قولىنا ءۇشىنشى بولتەك قاعازدى الدى:

– ءبىز ءوزىمىزدىڭ سۇيىكتى ۇلىمىزدان ايىرىلۋدى قالاماعاندىقتان، – وسىلاي دەگەندە ول داۋسى ءسال ءدىر ەتىپ ءبىر كۇرسىندى دە، ارتىنشا قاتايىڭقىراعان ۇنمەن وقۋىن جالعاستىرا بەردى، – ءوز  مۇرامىزدى ءبىزدىڭ باۋىرىمىز ۇلى كنياز ميحايل الەكساندروۆيچكە بەرەمىز جانە ونىڭ  روسسيا مەملەكەتىنىڭ تاعىنا وتىرۋىنا ريزاشىلىعىمىزبەن وڭ باتامىزدى بەرەمىز.

ۋاقىتشا كوميتەتتىڭ وتىرىسىندا پاتشانىڭ تاقتان ءتۇسۋ رەتى مۇراگەرلىك زاڭ تۇرعىسىنان ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمە بولعان. سول ءماسليحات ەستەرىندە تۇرعان دەلەگاتسيا مۇشەلەرىنىڭ باسىنا: «بىراق بۇل زاڭسىزدىق قوي»، – دەگەن وي كەلدى. دەگەنمەن ماسەلەنىڭ باسقا قىرلارى دا بار ەدى. ماسەلەن، كوپشىلىك ءىى نيكولايدى بيلىك ىسىنە تىم ارالاسقىش ايەلىمەن قوسا سونشالىقتى جەك كورىپ تۇرعان قازىرگى مەزگىلدە، تاقتىڭ ونىڭ ۇلىنا بەرىلۋى زاڭدى بولعانمەن، وتە ۇنامسىز قابىلدانار ەدى. مۇراگەردىڭ ءارى دەنساۋلىعى ناشار، ءارى جاسى جەتپەگەن. ەگەر ول زاڭدى جولمەن تاققا وتىرسا، وندا كامەلەتكە تولماعان  پاتشازادانىڭ قاسىندا اكە-شەشەسى جۇرەدى، دەمەك، بۇگىنگى بيلىكتىڭ ءتۇرى مەن باعىت-باعدارى سول قالپى قالا بەرەدى دەگەن ءسوز ەمەس پە...

وزىنە دايىنداپ ۇسىنىلعان ءماتىن جوباسىن ءىى نيكولاي تاق ءىزباسارى جايىنداعى زاڭعا كەرەعار ەتىپ نەگە بۇلاي وزگەرتتى؟ شىنىمەن، ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، بالامنان اجىراپ قالام دەپ قورىقتى ما؟ الدە باسقا استىرتىن ەسەپ بولدى ما؟ ونى ەندى ءبىلىپ بولمايدى. تاريحي ساتكە كۋا بولىپ تۇرعانداردىڭ كەيبىرى مۇنى ىشتەي عانا ويلادى. قازىر تاقتان تۇسكەلى تۇرعان پاتشا ءوزىنىڭ ءىزباسارى مەن حالقىنا ارناعان تىلەگىن ايان ەتۋدە:

– ءوزىمىزدىڭ باۋىرىمىزعا زاڭ شىعارۋشى مەكەمەلەردەگى حالىق وكىلدەرىمەن ولاردىڭ انت ءىشىپ بەكىتكەن باستاۋلارى نەگىزىندە تولىق جانە بۇلجىماستاي بىرىگە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ىستەردى باسقارۋىن پارىز ەتىپ تاپسىرامىز.  وتاننىڭ بارلىق ادال ۇلدارىن ونىڭ الدىنداعى ءوز بورىشتارىن ىستىق ىقىلاسپەن جاقسى كورەتىن اتامەكەن ءۇشىن ورىنداۋعا، جالپىحالىقتىق باسقا كۇن تۋعان اۋىر مينۋتتا پاتشاعا باعىنۋعا جانە حالىق وكىلدەرىمەن بىرگە وعان كومەكتەسۋگە، ءسويتىپ روسسيا مەملەكەتىن جەڭىس، راحات جانە كۇش-قۋات جولىنا الىپ شىعۋعا  شاقىرامىز.  ىلايىم جاراتقان قۇداي روسسياعا جاردەم بەرسىن...

كوتەرىڭكى پافوسپەن ايتىلۋعا ءتيىس ءسوزىن، اسىرەسە سوڭعى سويلەمىن باسىڭقى ۇنمەن ەستىرتتى. تاريحي وقيعانى كوز الدارىندا وتكەرىپ، وزىنە قادالا قاراپ تۇرعان جانداردىڭ جانارلارى استىندا، اسىقپاي ورىندىعىنا باردى. وتىرىپ، ءماتىندى وقىعان قاعازدارىن ۇستەلگە  قويدى. تولقىپ ءبىراز تۇردى. گەنەرال رۋزسكي العا شىقتا دا، ءبىر قولىمەن ونىڭ قولىنان ۇستادى. ەكىنشى قولىمەن ءىى نيكولايدىڭ تاقتان باستارتۋ تۋرالى مانيفەت ءماتىنىن جازعان قاعازىن ۇستەلگە باستىرىپ ۇستاعان قالپى، ەندى بۇلتارۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن، قول قويۋى قاجەتتىگىن ايتىپ، پاتشانى جىگەرلەندىردى. پاتشا قىسىلعان ءارى ەڭسەسى تۇسكەن جۇزبەن اينالاسىنا قارادى. باياۋ قيمىلمەن قالامساۋىتتان قارىنداش الدى. سوسىن الگى قاعازدى ءوزىنىڭ الدىنا جىلجىتىپ، ءماتىن استىنا ءوز قولىمەن ەسىمىن جازدى... 

***

ءبارى كەتتى. ەكىنشى نيكولاي جالعىز وتىر. سوڭعى ساتتەگى وقيعالاردى، بوداندارىنىڭ قىلىقتارىن ىشتەي ءبىراز سارالادى. ءزىلماۋىر سەزىم ەڭسەسىن باستى. كوزىن جۇمىپ، قولىمەن ماڭدايىن تىرەدى.

– اينالام تولى وپاسىزدىق، ساتقىندىق، قورقاۋ قورقاقتىق پەن جالعاندىق، وتىرىككە تۇنعان الداپ-ارباۋشىلىق! – دەپ كۇبىرلەدى.

پاتشا پويىزى ءۇشىنشى ناۋرىزعا قاراعان ءتۇننىڭ ساعات ءتىلى ءبىردى كورسەتكەن  كەزىندە ورنىنان قوزعالدى. الايدا ەكس-يمپەراتوردى ابىرجىعان وتباسىنا قوسۋعا اسىققان جوق. پسكوۆ تۇبىندەگى تىلسىم اتاۋلى بەكەتتەن موگيلەۆكە قاراي ءجۇرىپ، سونداعى جوعارعى باس قولباسشى ستاۆكاسىندا اسكەرىنىڭ جاي-كۇيىمەن تانىستىرۋعا بەت الدى.

تاقتان باستارتقان يمپەراتوردى 3 ناۋرىز كۇنگى ىمىرتتا شتاب باستىعى قىزمەتىندەگى گەنەرال ميحايل ۆاسيلەۆيچ الەكسەەۆ پەن ستاۆكاداعى وزگە گەنەرالدار مەن وفيتسەرلەر قارسى الدى. كەشكىسىن رودزيانكونىڭ الەكسەەۆكە جەتكىزگەن حابارىن ەستىدى.  ۇلى كنياز ميحايل الەكساندروۆيچ رەسەي تاعىنان تۇسكەن اعاسى نيكولاي الەكساندروۆيچتىڭ وزىنە مۇرا ەتىپ وتىرعان بيىك لاۋازىمىنان باستارتىپتى.

ەرتەڭىنە گەنەرال الەكسەەۆپەن ادەتتەگىسىندەي ءماجىلىس قۇردى. سوسىن الەكسەەۆ ۋاقىتشا ۇكىمەتكە ونىڭ تىلەگىن جەتكىزدى. يمپەراتور پاتشا اۋىلىنا ورالۋعا، بالالارىنىڭ دەنساۋلىعىن تۇزەگەنىنشە سوندا بولا تۇرۋعا، سودان سوڭ مۋرمانسك ارقىلى انگلياعا وتباسىمەن كەتۋىنە رۇقسات سۇراپتى. ۇكىمەت ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرۋدى ماقۇل كورگەن.

 ال الەكسەەۆ ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن دە، ءىى نيكولايدىڭ وزىنەن دە ءبىر ءجايتتى بۇگىپ قالعان-دى. ءىى نيكولاي ءىنىسى تاققا وتىرعىسى كەلمەگەن سوڭ، شەشىمىن وزگەرتىپ، تاقتى بالاسىنا بەرگىسى كەلگەن ەكەن. ءتيىستى جەدەلحاتتى ۋاقىتشا ۇكىمەتكە جىبەرۋدى شتاب باستىعى گەنەرال الەكسەەۆكە تاپسىرعان. الايدا الەكسەەۆ مۇنى تىم كەشىككەن شەشىم، ەندى ەشتەڭە جاساۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ساناپ، جاسىرىپ قالعان كورىنەدى... 

موگيلەۆكە ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارى باسقارعان ارنايى كوميسسيا كەلدى. ولار گەنەرال الەكسەەۆكە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ەكس-پاتشانى تۇتقىنعا الۋ تۋرالى قاۋلىسى شىققانىن ايتادى. گەنەرال الەكسەەۆ كوميسسارلارعا ون سولدات قوسىپ بەرىپ، يمپەراتوردى پويىزبەن پاتشا اۋىلىنا اتتاندىرادى.

يمپەراتور ەكىنشى نيكولاي بۇدان بىلاي پولكوۆنيك رومانوۆ قانا ەدى...

الدا تاعدىرىنا جازمىشتىڭ تراگەديالىق سوڭعى نۇكتەسى قويىلعانعا دەيىنگى شىنداپ تۇتقىندالۋ، وتباسىمەن ۇيقاماقتا بولۋ، باسقا قونىسقا كوشىرىلۋ سىندى سىناقتارى توسىپ تۇرعان...

(باسى. جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz