اقىندار: ءداۋىتالى ستامبەكوۆ پەن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ

سƏۋەگەيلىك

1972 جىلدىڭ كۇزى. قازمۋ-ءدىڭ العاشقى كۋرسىندا وقۋ باستالار-باستالماس تۇستا ۇلكەن پوەزيا كەشى ءوتتى. ات شاپتىرىم اۋديتوريا اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ، بوشكەدەگى بالىقتاي سىقاسىپ، سىعىلىسىپ وتىرمىز. نايزاعايلى جازداي جارقىلداپ جاراسقان، ىڭكəر دۇنيەدەي كەڭشىلىك، قازاقى پۋشكيندەي ءشومىشباي، نارتايلاقتاي نايقالعان نەسىپبەك، «قاراگوزدەتىپ-پاروۆوزداتىپ» كوزى كوكشيگەن كوپەن، قالاعا كەلە اۋىلىن اڭساعان تاناباي، «ەليگايلاتقان» ەركە ماقام-دى عابيدەن... بىرىنەن كەيىن ءبىرى كۇركىرەتىپ ولەڭ وقىپ جاتىر. ءبəرىن دە ايتقىزباي-اق تانىپ وتىرمىن، كەيبىرىنىڭ كىتاپتارىن، كەيبىرىنىڭ گازەت-جۋرنالداردان جىرلارىن وقىپ، سۋرەتتەرىن كورگەنمىن. جۇيكە-جۇيەنى جىر بيلەدى. بىرەسە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. بىرەسە دۇركىرەگەن شاپالاق. ماعان ءبəرى تاڭسىق. كەشتى جۇرگىزۋشى – əر ءسوزىن مəنەرلەپ، ماقامىن قايىستاي سوزا سويلەيتىن كوزəينەكتى دوكەي – ۋنيۆەرسيتەتتىڭ م. Əۋەزوۆ اتىنداعى əدەبيەت ۇيىرمەسىنىڭ جەتەكشىسى، دوتسەنت سۇلتانعالي سادىرباەۆ بولىپ شىقتى.
– كەلەسى ولەڭ وقيتىن ءدəۋىتəلى ستامبەكوۆ! – دەپ حابارلادى ول داۋىسىن سوزا əندەتىپ. Əلدەكىمگە ەلىكتەۋى مە، ءوز داعدىسى ما، بىردەن ءبىلۋ قايدا؟ 
مىنبەگە ۇرشىقشا ۇيىرىلگەن يكەمدى قيمىلمەن ورتا بويلى، قاراتورى ءجۇزدى، قيىقشا مۇرتى بار، ەكى كوزى دوڭگەلەنگەن əدەمى جىگىت شىقتى. ونى بۇرىن ءتۇرىن كورمەسەم دە بىردەن تاني كەتتىم. 
– جاقىندا مەن «جازۋشى» باسپاسىنىڭ پوەزيا رەداكتسياسىنا بارىپ ەدىم – ەسىگى تارس جابىق ەكەن. Əنەكي، الدىمداعى پوەزيانىڭ ەسىگى جابىق! – دەپ شيراق باستادى ول. – تۇتقاسىن ارى تارتتىم، بەرى تارتتىم – اشىلمايدى. مىلقاۋ ەسىكتى دۇڭكىلدەتىپ ارى قاقتىم، بەرى قاقتىم – ەشكىم اشپايدى. پوەزياعا مەنى ەشكىم كىرگىزەر ەمەس. جولاتقىسى دا كەلمەيتىن بولۋى كەرەك. سودان، بوسقا كەلدىم بە دەپ، سىرتتان تەمىر لوم əكەلىپ، پوەزيانىڭ ەسىگىن بۇزىپ كىرسەم – ىشىندە مالداسىن قۇرىپ قادىر مىرزاليەۆ وتىر ەكەن! – دەپ ءبىر وراعىتتى. جۇرت دۋ كۇلىپ، شاپالاق ۇرىپ جىبەردى. سوزىنە تاڭىرقاپ قالدىم. داۋكەڭ ارى قاراي كەتتى:
– مەنىڭ بايقاۋىمشا، بۇگىنگى پوەزيا ەكى ءتۇرلى باعىتپەن دامىپ كەلەدى، ءبىرى – ازاماتتىق ليريكا، ەكىنشىسى – نəزىك ليريكا. ازاماتتىق ليريكانىڭ نەگىزىن سالعان – ماياكوۆسكي، نəزىك ليريكانىڭ باستاۋى – ەسەنين. ءبىز وسى ەكى جولدىڭ قايسىسىن تاڭداۋىمىز كەرەك؟ مەنىڭشە، ەگەر الدا-جالدا وسى سوۆەت وكىمەتى قۇلاي قالسا – ماياكوۆسكي قوسا قۇلايدى. وسى قوعاممەن بىرگە كۇنى بىتەدى. سوندىقتان ونىڭ جولى – ۋاقىتشا. ال ەسەنيننىڭ پوەزياسى – مəڭگىلىك. ويتكەنى قوعام ولگەنمەن تابيعات ولمەيدى، ماحاببات ولمەيدى. ونى جىرلاعان پوەزيا دا ەشقاشان ولمەك ەمەس. مەن وسى باعىتتى تاڭدادىم، – دەپ سىلتەپ بارىپ، ولەڭىن وقىپ كەتتى. جۇرت سىلتىدەي تىندى. ونىڭ قانداي ولەڭ وقىعانى ەسىمدە جوق، قاپەرىمە كىرمەگەن دە بولۋى مۇمكىن، قۇلاعىمدا «ەگەر الدا-جالدا سوۆەت وكىمەتى قۇلاي قالسا...» دەگەن ءسوزى ساڭقىلداپ تۇرىپ قالدى. Əيتەۋiر، بۇعان دەيىن توردە پاديشاداي بولىپ وتىرعان كەشتى جۇرگىزۋشى سادىرباەۆتىڭ ساليقالى ءجۇزىنىڭ كەنەتتەن əلەم-تاپىرىق بۇزىلىپ كەتكەنى انىق كوز الدىمدا. ول ءدəۋىتəلىنى توقتاتىپ ۇلگەرمەك تۇگىلى، ەستىگەن سوزىنەن ەسىن جيا الماي، ەسەڭگىرەپ قالعان بولۋى كەرەك.
«...ەگەر الدا-جالدا وسى سوۆەت وكىمەتى قۇلاي قالسا»... وعاشتىق پا؟ بارىپ-تۇرعان وعاشتىق! ويتكەنى بۇل 1972 جىل بولاتىن! كەڭەس وكىمەتىنىڭ ناعىز دəۋىرلەپ تۇرعان شاعى! كگب مەن تسەنزۋرانىڭ قىلىشىنان ءəلى قانى تامىپ تۇرعان تۇسى! ءبىزدىڭ سəبي-بالا كەزىمىزدە، الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ۇستازدارىمىز: «سەكسەنىنشى جىلدارى كوممۋنيزمگە جەتەمىز»، – دەپ ميىمىزعا قۇيىپ، سەندىرەتۇعىن. «كوممۋنيزم» دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءبىز قايدان بىلەيىك؟ بىردە سول سۇراعىما ۇلكەندەردىڭ بىرەۋى: «كوممۋنيزم دەگەنىمىز – راحاتيزم»، – دەپ جاۋاپ بەرگەن. تاعى بىردە «بالدىرعان» جۋرنالىندا ءوزىمىز قاتارلى بۇلدىرشىندەردىڭ سۋرەتتەرىن بىرنەشە بەتكە قاپتاتا بەرىپ، توبەسىنە: «بۇلار كوممۋنيزم تۇسىندا ءومىر سۇرەدى!» دەپ جازعانىن وقىعاندا قاتتى قىزىققانمىن. سول ارمان-كوممۋنيزمگە مەن ەمەس، سول سۋرەتتەرى شىققان بالالار عانا باراتىنداي كورىنىپ، ۇلكەن تويدان قاعىلىپ، راحاتتان قۇر قالعانداي وكىنىشتى əسەردە كوپ جۇرگەنىم ەسىمدە. سونداي ءتəتتى ەلەس، قيالمەن وسكەن ساناما ءدəۋىتəلىنىڭ مىنا ءسوزى مۇزداي سۋ قۇيعانداي əسەر ەتتى. 
«ەگەر الدا-جالدا سوۆەت وكىمەتى قۇلاي قالسا»... مəسساعان!.. بۇل ءسوز سول كەشتەن كەيىن-اق جۋرفاك ستۋدەنتتەرى ورتاسىندا تالقىعا ءتۇستى. كوپشىلىك مىرس-مىرس كۇلىپ، ءبىراۋىزدان: «اقىندار جىندى عوي، جىندىلار نە ايتپايدى، ساندىراقتاي بەرەدى»، – دەگەنگە سايدى. تۇكپىرىمدە ء«دəۋىتəلىنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار ما؟» دەگەن وي جىلت ەتىپ، ۇيالاپ قالدى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ قۇلار-قۇلاماسى تۋرالى ويدىڭ تۇبىنە كوزىم جەتپەدى، قۇلارىنا سەنگەم دە جوق، بىراق پوەزيانىڭ قاي باعىتىنىڭ ومىرشەڭدىگى تۋرالى پىكىرى قيسىندى كورىندى. 
«...ەگەر الدا-جالدا سوۆەت وكىمەتى قۇلاي قالسا»؟!. 
كەلە-كەلە ءدəۋىتəلىنىڭ ويىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتتى. بىراق، əتتەڭ، قانشاما جىلدان كەيىن... سول كەشتەن تۇپ-تۋرا 12 جىل وتكەن سوڭ مəسكەۋدىڭ Əدەبيەت ينستيتۋتىنىڭ قابىرعاسىندا پروفەسسور كۋنيتسىننىڭ كەڭەستىك جۇيەنىڭ ءىرىپ-ءشىري باستاعانى تۋرالى دəرىستەرىن تىڭداي ءجۇرىپ، قىرىق ەلدەن كەلگەن كۋرستاس اقىن-جازۋشىلارعا: ء«بىزدىڭ ءدəۋىتəلى ستامبەكوۆ دەگەن ءبىر تالانتتى اقىنىمىز سولاي دەگەن»، – دەپ ايتقانىمدا وتىرعاندار ەكىگە جارىلعان: جارتىسى – «دۇرىس»، جارتىسى – «بۇرىس» دەپ شىقتى. ءبىرازى əزىلگە سايىپ تىندى. دەگەنمەن، ءدəۋىتəلىنىڭ ءسوزىنىڭ دۇرىستىعى دəلەلدەنۋى ءۇشىن تاعى ءبىر ون شاقتى جىل كەرەك ەدى. ساندىراق دەپ جۇرگەن ءسوز سوڭىرا سəۋەگە اينالدى. اقىن ءدəۋىتəلى ستامبەكوۆ كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇلاعانىن ءوز كوزىمەن كورىپ، تəۋەلسىزدىكتىڭ توعىز جىلىن باستان كەشىپ، اسقىنعان ناۋقاسىنا قاراماستان «جۇماعىم مەن تامۇعىم» اتتى ولمەيتىن ولەڭ كىتابىن جازىپ كەتتى. ول ءوز دەنساۋلىعىن قۇرتقان سول جۇيەنىڭ كەلەشەگىنە 20 جىل بۇرىن كۇمəن كەلتىردى. بۇل كورىپكەلدىك ەمەي نەمەنە؟ 
ەندى بۇگىن قاراڭىز – ماياكوۆسكي باستاپ، ءبəرىمىز جاپا-تارماعاي جىرلاعان سول قوعام əلدەقاشان قۇلاعان. قيراعان جۇرتىنا ءتىپتى قاۋلاپ ءشوپ شىعىپ كەتتى. ءبىز ەندى سول ءشوپتى جىرلاپ ءجۇرمىز.

شولىركەۋ

جورتىپ كەلەمىز. جورتىپ كەلە جاتقان سول باياعى ءدəۋىتəلى ەكەۋمىز. جورتىپ كەلە جاتقان سەبەبىمىز – الماتىنىڭ كوشەسىنەن سىرا ىزدەپ ءجۇرمىز. ىزدەگەنىڭ قاشان تابىلا قويۋشى ەدى؟ اندا دا جوق، مۇندا دا جوق. جەلپىلدەپ قايدا جەتىپ بارساق تا، ەكپىنىمىز تاۋ جىققانداي بولىپ ەنتىگىپ قايدا كەلسەك تە شىركىننىڭ سىراسى əلگىندە عانا تاۋسىلعان بولىپ شىعادى. ءتۇس اۋعانمەن قىرىق كۇن شىلدەدەگى قالا قايناپ، اۋا جانىپ، ورتەنىپ تۇر. ىستىق ءبىزدى قويىپ، شاھاردىڭ ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەن، اسفالت توبارسي بالقىپ، قوڭىرسي ەرىپ جاتىر. جاس بالانىڭ ەڭبەگىندەي، باسقان سايىن بىلق-بىلق ەتەدى. دەم الساڭ قولقاڭ كۇيەردەي قاپىرىق، شولدەگەننەن ءتىلىمىز اۋزىمىزعا سىيماي كەلەدى. 
– دəۋكە، تۇرا تۇرشى، مىناۋ اۆتوماتتان گازدى سۋ ءىشىپ الايىن، – دەيمىن شىداي الماي. 
– جوق، بولمايدى، ودان دا مىنا قۇرتتى سور، – دەيدى ول شالبارىنىڭ تەرەڭ قالتاسىنان قوڭىرقاي ەكى ەجىگەي شىعارىپ، بىرەۋىن سۇيسىنە جالاپ-جالاپ قويىپ. 
– ويباي-اۋ، ەجىگەي ودان سايىن شولدەتپەي مە؟ سىراسى قۇرىسىن، تابىلماسا قويسىن. كراننان سۋ ىشسەك تە قايتايىقشى. قاتالاپ ولەتىن بولدىق، – دەيمىن مەن كىرجيىپ، كەيىپ. – سىركەم سۋ كوتەرمەۋگە اينالدى. تاباننان توزدىق قوي... 
– ءƏلى دە əبدەن شولدەي ءتۇس. ادام əر نəرسەگە ەڭبەگىن ءسىڭىرىپ بارىپ قولىن جەتكىزۋى كەرەك. وپ-وڭاي كەزدەسە كەتكەن سىرادا نە دəم، نە مəن بولادى؟ – دەيدى. 
ءدəۋىتəلىنىڭ سىرا جونىندەگى فيلوسوفياسى مىعىم. قيسىنىنا ءتىس باتپايدى، ەشبىر داۋ ايتا المايسىڭ. ءسويتىپ، مەنى دەدەكتەتە ەرتىپ كەلە جاتىپ: 
– مەنىڭ سəۋلەبەك جəمكەنوۆ دوسىمنىڭ سىرا جونىندە مىناداي ماقال-مəتەلدەرى بار: «سىرانى ءسىمىرىپ ىشپە، ءسىڭىرىپ ءىش»، «قۇستار جينالسا – ۇشايىن دەگەنى، دوستار جينالسا – ىشەيىن دەگەنى»، – دەپ كۇلدىرىپ قوياتىنىن قايتەرسىڭ؟.. 
مەن دە قاراپ قالماي: 
– وسپانحان اعامىزدىڭ: ء«بىر ءشول بار. ءشول شولمەكپەن جوعالماس پا ەكەن؟ Əي، وسى ءبىزدى تۇبىندە ءشول الماس پا ەكەن؟» دەگەنىن دە قوسىپ قوي، – دەيمىن ەزۋىم كۇلۋگە جاراماي كەلە جاتىپ. شىن شولدەگەن ادامنىڭ اۋزى يكەمگە كەلمەي قالادى ەكەن.

بالا مەن جۇمىرتقا حيكاياسى

ءدəۋىتəلى قايسىبىر كۇنى كەشكىلىك باقشاداعى بالاسى راسۋلدى جەتەلەپ الىپ، «قالامگەرگە» كەلدى. بىرنەشە جاس اقىن قاۋقىلداسىپ وتىر ەدىك. 
– كۇن ۇزاق. ۇيگە ەرتە جەتىپ بارعان قىزىق ەمەس. سەندەرمەن بىرگە وتىرا تۇرايىن، – دەدى. ورتامىز تولىپ قالدى. ءبىر كەزدە كورشى ۇستەلگە تولماچەۆ دەگەن دوسىمەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ كەلىپ قونجيدى. 
– اناۋ اعاڭدى تانيسىڭ با؟ – دەدى ءدəۋىتəلى قاسىمىزدا ءبىزدىڭ əڭگىمەدە شارۋاسى جوق، وزىمەن-ءوزى شيەنىڭ شيەدەي ءسولىن ءىشىپ، قاننەن-قاپەرسىز، مونتيىپ وتىرعان بالاسىنا. 
– ول – ولجاس سۇلەيمەنوۆ اعا! – دەدى ول بىردەن تانىپ. 
– سەن ولجاس اعاڭنىڭ قانداي ولەڭىن جاتقا بىلەسىڭ؟ – دەپ ەدى، ۇلى دا جانىپ تۇر ەكەن، بىردەن:
«ەي، پولوۆەتسكي كراي! تى تابۋنامي سلاۆەن...» – دەپ اڭىراتىپ قويا بەردى. ءسəبيدىڭ ساڭقىلداعان داۋسى جۇرتتىڭ ءبəرىن وزىنە قاراتتى. ولجاس تا əڭگىمەسىن دوعارا قويىپ، قۇلاق ءتۇردى. ولەڭ اياقتالعاندا ءبəرىمىز قول سوقتىق. 
– بار، ولجاس اعاڭا سəلەم بەر، – دەدى دəۋكەڭ. ۇلى تارتىنشاقتاپ ەدى:
– ءجۇر، ءوزىم تانىستىرايىن، – دەپ قولىنان ۇستاپ اپاردى. ولجاس ەمىرەنىپ: 
– اتىڭ كىم، اينالايىن؟ كەل، تانىسايىق. مەنىڭ اتىم – ولجاس، – دەپ گۇرىلدەپ ەدى، بالا: 
– مەنىڭ اتىم – راسۋل! – دەپ تاق ەتە ءتۇستى. ولجەكەڭ ءوزى قاتتى سىيلايتىن عامزاتوۆ سىندى ۇلكەن اقىننىڭ اتىن ءسəبيدىڭ اۋزىنان ەستىگەندە (راسۋل دەگەن اللانىڭ دا ءبىر اتى عوي!) سەلت ەتىپ، باسىن جۇلىپ العانداي بولدى. مۇمكىن جاي عانا ەلەڭ ەتكەن بولار، ماعان بىراق سولاي كورىندى. 
سول وتىرىستان تارقاعاندا ءدəۋىتəلى مەنى əدەتتەگىدەي ۇيىنە شاقىردى. «قايداعى ءبىر قۋىستاعى قۋىقتاي پəتەردە جاپادان-جالعىز ءوزىڭ جاتقاندا نە بىتىرەسىڭ، ءجۇر ءبىزدىڭ ۇيگە، شۇيىركەلەسىپ، جانتايىپ جاتىپ، جەڭگەڭنىڭ شايىن بىرگە ىشەيىك»، – دەيتىن دəۋكەڭ جۇمىستان شىققاندا ەكى كۇننىڭ بىرىندە. ءوزى قالا سىرتىندا، جەر تۇبىندەگى قاراسۋ اۋىلىندا سىنشى كəدىربەك ۋəليەۆتىڭ كوتتەدجىندە تۇرادى. بارساڭ قايتۋ قيىن. قونىپ قالۋعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان كوبىنە قاشقالاقتايتىن ەدىم. ەرتەڭگى كۇن دەمالىس بولعاسىن وسى جولى كەلىسە كەتتىم. كوز بايلانا ەكەۋمىز راسۋلدى ەكى قولىنان جەتەلەپ الىپ، كولىكتەن كولىك اۋىستىرىپ، اقىرى 1-الماتى ۆوكزالىنىڭ تۇبىنەن قاراسۋدىڭ اۆتوبۋسىنا وتىردىق. كۇنى بويعى سابىلىستان با، əلدە بىرەر ساپتىاياق سىرانىڭ سالدارى ما، قالجىراعان ەكەۋمىز دە قالعىپ كەتىپپىز. «قاراسۋعا كەلدىڭىزدەر! قاراسۋ ايالداماسى! قاراسۋ!» دەگەندى ەستىپ ويانىپ، ورنىنان جىلجي باستاعان كولىكتەن سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇسىپ قالدىق. كوشەنى باسىمىزعا كوتەرە سامبىرلاي سويلەسىپ، سالىپ ۇرىپ ءدəۋىتəلىنىڭ ۇيىنە كىردىك. Əنشەيىندە جارقىلداپ قارسى الاتىن əيەلى فاريدا جەڭگەي بىزگە ءبىرتۇرلى اڭتارىلا قاراعانداي بولدى. بۇرىنعىداي ەمەس، سəلەمى دە سەلقوس كورىندى. «بۇل قايدان ءجۇر؟» دەپ ويلاپ تۇر ما دەپ، ەندى مەن ىڭعايسىزدانا باستادىم. كوزىمەن ءۇستى-باسىمىزدى تۇگەل شولىپ شىعىپ: 
– ءدəۋىتəلى-اۋ، بالا قايدا؟ نەمەنە راسۋلدى باقشادان الماعانسىڭ با؟ – دەدى. ءدəۋىتəلى ماعان، مەن دəۋىتəلىگە قۋىستانا قاراپ، سوستيىپ قالىپپىز. 
– العانمىن، العانمىن. جاڭا عانا بالا بار ەدى عوي؟ – دەپ دəۋكەڭ ماعان الاقتاپ، شىر اينالىپ، ءۇستى-باسىن سيپالاي باستادى. 
– نە دەيسىڭدەر؟! بالا قايدا؟! قايدا كەتتى؟! – دەگەن جەڭگەيدىڭ داۋسى ەرسىلەۋ شىعىپ كەتتى. 
 «بəسە، بالا قايدا؟!.» ۇلدى اۆتوبۋستا ۇمىتىپ كەتكەنىمىزدى ەندى بىلدىك. ءدəۋىتəلى ەكەۋى قاتار وتىرعان بولاتىن. 
ەكەۋمىز ۇيدەن ىتقىپ ەمەس، اتقىپ شىقتىق. الىستاعى ايالداماعا بار كۇشىمىزبەن جۇگىرىپ كەلەمىز. قۇيىنداي ۇشتىق. رەاكتيۆتى سامولەت تە بۇلاي زاۋلامايتىن شىعار! 
– قالاي عانا ۇمىتىپ كەتتىك؟ – دەيمىن مەن ىرسىلداپ، ەنتىگىمدى باسا الماي... 
– Əلگى اۆتوبۋس نيكولاەۆكادان قايتادى. سوڭعى ايالداما سول. قايتار جولدا ۇستاپ الۋ كەرەك، – دەيدى دəۋكەڭ دە ەكى يىنىنەن زورعا دەم الىپ... 
ءتۇن ورتاسى. سوڭعى اۆتوبۋستار قالاعا، پارككە قايتىپ جاتىر. اۆتوبۋس كورسەك قول كوتەرىپ، الدىنان شىعىپ، ايعايلاپ توقتاتامىز. ايالداماعا توقتاي قالعانىنا سەكىرىپ ءمىنىپ، ءىشىن قارايمىز. بالا ءۇشتى-كۇيلى جوق! كوككە ۇشىپ كەتكەندەي زىم- زيا! ءتۇن ورتاسىنان اۋا باستادى. ۇرەيىمىز ۇشىپ كەتكەن. تۇرىمىزدەن دە ادام شوشيتىن بولار. «ەندى قايتتىك؟!» دەپ، تىپىرلاپ، كۇدەرىمىز ۇزىلە باستاعاندا جارىعى ولىمسىرەگەن ءبىر اۆتوبۋس كورىندى. 
– وسى! وسى! – دەپ ايعايلاپ جىبەردى ءدəۋىتəلى سىرتقى پوشىمىنان تاني كەتىپ. سالدىرلاپ كەلىپ تۇرا قالعان كولىكتىڭ ىشىنە سەكىرىپ كىرسەك – وزگەگە وتىرىك، ماعان شىن – ءدəۋىتəلىنىڭ بالاسى باعاناعى وتىرعان ورىندىعىندا پىرىلداپ ءəلى ۇيىقتاپ جاتىر! ەشكىم ورنىنان قوزعاماعان! ال اۆتوبۋستىڭ ىشىندە شوپىردان وزگە جان جوق، ءبارى ءتۇسىپ قالىپتى. بالا ءدىن-امان! بىزدەن باقىتتى ادام بولمادى. 
– بالامنىڭ تابىلعانىن جۋامىز! – دەدى دəۋكەڭ. الاقايلاپ، بەرليننەن قايتقان سولداتتاي بولىپ، دابىرلاپ ۇيىنە كەلدىك. فاريدا جەڭگەيدىڭ قاباعى بىردەن اشىلدى. بۇرىنعىداي جادىراڭقى، مامىراجاي كۇي قايتا ورنادى. ەندى بالانىڭ تابىلعانىن جۋعا كىرىستىك. 
– ماما فازىلوۆنا، – دەدى دəۋكەڭ ءوز بالالارىنىڭ ماقامىنا سالىپ، – بىزگە تاماققا دەيىن ءىشىمىزدى مايلاۋ ءۇشىن ەكى شيكى جۇمىرتقا əكەلىپ بەرە قويشى. ىشەيىك. 
ءدəۋىتəلى ماعان كوزىن قىسىپ قويىپ، الدىمىزعا كەلگەن شيكى جۇمىرتقانىڭ بىرەۋىن الىپ، ماعان كورسەتە وتىرىپ، ەكى سوپاق جاعىن دا ينەمەن نىعارلاپ، مۇقيات تەستى. تەسىكتىڭ بىرىنە ەرنىن تاقاپ، ىشىندەگى بۇكىل ۋىزىن تۇك قالتىرماي سورىپ الىپ، جۇتىپ قويدى. سونسوڭ سول جۇمىرتقانى مەنىڭ قولىما ۇستاتتى. سىرتىنان قاراسام ءبۇپ-ءبۇتىن، كəدىمگى جۇمىرتقا، بىراق ءىشى بوس قاۋاق! لەزدە ۇرلەگەن شارداي جەپ-جەڭىل بولىپ قالىپتى. تاڭىرقاپ قاراي بەردىم. كəدىمگى بولىمسىز ينە وتكەن بولماشى، ەلەۋسىز تەسىكتەن جۇمىرتقانىڭ بۇكىل ىشىندەگى اعى مەن سارىسىن تۇك قالدىرماي سورىپ العانىنا بىردەن سەنە قالۋ دا قيىن ەدى. 
«ىشىندەگى سۇيىق سۋ ەمەس، قوپ-قويۋ نəرسە ەدى عوي؟ بۇل نە سيقىر؟» دەپ ويلادىم. ول مەنىڭ ءۇنسىز سۇراعىمدى كوزىمنەن وقىعانداي، قۋلانىپ: «فيزيكانىڭ زاڭدىلىعى!» – دەپ سۇق ساۋساعىن كوككە شوشايتتى. سودان كەيىن ەكىنشى جۇمىرتقانى دا دəل سولاي تەسىپ، ىشىندەگىسىن تۇگەل ماعان سورعىزدى. ەندى دəۋكەڭ: «قاراپ تۇر، قازىر جەڭگەڭدى قاتىرامىن. ول اڭقاۋ!» – دەپ ماعان سىبىرلادى دا: 
– فاريدا، مىنا جۇمىرتقانىڭ ءىشى بوساپ قالعان سياقتى عوي، بۇزىلىپ كەتكەن جوق پا، قاراشى، – دەدى وعان ۇسىنىپ. جەڭگەي جۇمىرتقانى قولىنا الا سالىپ، شايقاپ-شايقاپ جىبەردى. ىشىندە ۋىزى جوق، جەپ-جەڭىل نەمە قايدان شايقالا قويسىن؟ پىشاقپەن ازداپ تەسىپ، شۇقىپ، ابايلاپ جارىپ كورىپ ەدى – ءىشى بوس بولىپ شىقتى. جەڭگەي تاڭىرقاپ، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تۇر. ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، اينالدىرىپ قارايدى. 
– مۇندايدى ءبىرىنشى كورۋىم، – دەدى ول. 
– مə، وندا مىنا ەكىنشىسىن كورشى، – دەپ دəۋكەش باسقاسىن ۇستاتا قويدى. ونى دا شايقاپ كورىپ، قابىعىن جارعاندا ءىشى بوس كەۋەك بولىپ شىقتى. جەڭگەمىز اڭ-تاڭ، ايران-اسىر. 
– تاۋىقتار دا حالتۋرا تۋاتىن بولعان با؟ – دەدى ءدəۋىتəلى. 
– قايدان بىلەيىن، دۇكەننەن الدىم عوي، مۇنداي دا بولادى ەكەن-اۋ، ə؟ – دەپ جەڭگەي تاڭدايىن قاعىپ جاتىر. 
– مۇنىڭ اتىن ابورت دەيدى! – دەدى دəۋكەڭ. ەكەۋمىز كۇلكىدەن شاشالىپ، ىشەگىمىز ءتۇيىلىپ، ەكى جاققا قۇلادىق.

سوگىس

1977-1979 جىلدارى «قازاقستان پيونەرى» (قازىرگى «ۇلان») گازەتىندە ءدəۋىتəلى ستامبەكوۆ، تىنىشباي راحيموۆ، بەيبىت قويشىباەۆ، سايلاۋباي جۇباتىروۆ، مəدي ايىمبەتوۆ، سەرىك ءجانəبىلوۆ، مەرەكە قۇلكەنوۆ، گۇلسىم مۇقىشەۆا سياقتى اقىن-جازۋشىلارمەن بىرگە قىزمەت ىستەيتىن ەدىك. ءبىزدىڭ رەداكتسياعا وتەجاننان باستاپ كوپتەگەن قالامگەرلەر، تۇك جۇمىسى بولماسا دا، باس سۇققاندى ءتəۋىر كورەتىن. باستىعىمىز فاريزا وڭعارسىنوۆانى قوسقاندا ءبىزدىڭ ورتامىز كىشىگىرىم جازۋشىلار وداعى سەكىلدى əسەر بەرەتىن. 
فاريزا اپايدىڭ مىنەزى قاتال، ءتىلى وتكىر. ايبىنىنان ىعامىز. تەلەفونعا «يə» دەپ جاۋاپ بەرسەڭ دە ءسوز ەستىپ قالاسىڭ. «اللو» دەپ نەگە ايتپايسىڭ، ءوز ۇيىڭدە وتىرسىڭ با؟» – دەپ تۇيرەپ تاستايدى. الدىنان ەسىك اشا قويماعان ءبىر جىگىتىمىزگە بولا ءبىزدىڭ بəرىمىزگە: «جىگىتتەر، دجەنتەلمەندىكتەرىڭ جەتىسپەيدى ەكەن!» – دەگەندە جەرگە كىرىپ كەتە جازداعانبىز. بىردە اپاي: «ىشتەرىڭدە كىم-كىمدەر ىشىمدىك ىشەدى؟» – دەگەندە مويىنداماي، ءبəرىمىز باس شايقاپ، تانىپ شىعا كەلىستىك، تەك قانا ءدəۋىتəلى: «تابىلسا نەگە ىشپەسكە؟» – دەپ دۋ كۇلدىرگەن. 
اپاي كەيبىر وتىرىستاردا بىزگە ولەڭ وقىتاتىن. ءدəۋىتəلى نەبىر تاماشا ولەڭدەرىن توگىپ-توگىپ جىبەرىپ: «شەشىن، قاتىن، ەركىندىك تە جالاڭاش!» – دەپ ءجۇزىن قۇبىلتىپ، كوزىن ويناقتاتىپ، قولدارىن كوككە سوزىپ تۇرا قالىپ، جاساندى əرتىستىكپەن اياقتايتىن. بالا مىنەزى مەن بۇكىل ەركە قىلىعى وزىنە جاراسىپ تۇراتىن. 
ونىڭ ۇستىنە دəۋكەڭنىڭ بويىنا ەلدە جوق عاجاپ əنشىلىك بىتكەن. ەشكىمدە جوق وتە ءبىر əدەمى، مۇڭدى بوياۋى بار اسا بيiك داۋىس ەدى. ەگەر ول اقىن بولماعاندا اتاقتى ءəنشى بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟ سول كەزدە اتى جاڭا شىعا باستاعان كومپوزيتور قىدىرəلى باقتىگەرەەۆ ەكەۋىنىڭ جاس جۇبايلار تۋرالى əسەم ءəنى بار. سونى شىرقايتىن. كەيدە ورتاعا شىعا كەلىپ، تامىلجىتىپ «دۋدار-ايعا» باساتىن. ەگەر مەيرامحانادا وتىرعاندا əن سالا قالسا، «ورنىڭا ورىس-قازاق تالاسىپ ءجۇر» دەگەن جولدى: «ورىس» دەگەن جەرىندە كورشى ۇستەلدە وتىرعان بەيتانىس ورىستارعا ساۋساق ۇشىمەن سىلتەمە جاساپ، «قازاق» دەگەن تۇسىندا قازاقتاردى نۇسقاپ قويىپ، شىرقايتىن ەدى. Əرينە، جۇرتتى كۇلدىرۋ ءۇشىن. 
ءدəۋىتəلىنىڭ اۋزىنان تاستامايتىن اقىنى قىزىلارايدان شىققان دارا دارىن سەرىك اقسۇڭقارۇلى بولاتىن. قاشان بولسا دا سەرىكتى، ونىڭ ولەڭدەرىن ناسيحاتتاپ، گازەت-جۋرنالدارعا جاريالاتىپ جۇرگەنىنە كۋəمىن. اقسۇڭقارۇلىنىڭ «كلەوپاترا» دەيتىن پوەماسى بارىن سول كەزدە-اق دəۋكەڭنىڭ اۋزىنان ەستىپ ەدىم. 
ءبىر جولى ماعان گازەتتىڭ جەڭىس كۇنىنە ارنالعان سانىن الدىن الا دايىنداۋ تاپسىرىلدى. بىراق مەن 1-مامىر مەرەكەسى قارساڭىندا ەلگە كەتىپ، اينالىپ قالىپ، جۇمىسقا باقانداي ءۇش كۇن كەشىگىپ جەتتىم. ول تۇستا بالالارعا ارنالعان جاڭا جۋرنال اشىلىپ، فاريزا اپاي سوندا اۋىسىپ كەتكەن ەدى، باس رەداكتوردىڭ مىندەتىن جاۋاپتى حاتشى بەيسەنباي سۇلەيمەنوۆ اتقارىپ جۇرگەن. بىراق وزىمىزبەن بىرگە ەكى كۇننىڭ بىرىندە كەشكىلىك پرەفەرانس وينايتىن مىنەزى جۇمساق بەيسەنبايدى ءوز قاتارلاستارى مەن جاسى ۇلكەندەر كوپ تىڭداي بەرمەيتىن. 
مەن جۇمىسقا شىققان كۇنى بەيسەنباي جينالىس وتكىزدى. كۇن تəرتىبىندە – ءدəۋىتəلى ەكەۋمىزدىڭ مəسەلەمىز. مəن-جاي بىلاي بولىپتى. مەرەكەدەن سوڭ باستىق بەيسەنباي ءدəۋىتəلىنى شاقىرىپ الىپ: 
– اناۋ ۇلىقبەك جولدان كەشىگىپ جاتىر. سوندىقتان 9-مامىردىڭ ماتەريالدارىن دايىنداۋدى سەن موينىڭا ال، – دەپ ماعان بەرىلگەن تاپسىرمانى تۇگەل سوعان جۇكتەگەن ەكەن. 
– جاقسى، – دەپ كەلىسە كەتكەن دəۋكەڭ جەمە-جەمگە كەلگەندە بۇل شارۋانى ۇمىتىپ، اۋىلدان كەلگەن ءبىر-ەكى كۋرستاسىن قوناقتاتىپ كەتكەن كورىنەدى. ءسويتىپ، «سەن سالار دا مەن سالار، اتقا جەمدى كىم سالار؟» دەگەندەي، گازەتتىڭ الداعى سانىنا شىعاراتىن ماتەريال تابىلماي، رەداكتسيا تۇگەل «كۇيىپ، تۇتەپ، جانىپ» جاتقان ۇستىنە ءتۇسىپپىن. جۇمىستان قالعان كىنəمدى سەزىنىپ كەلگەن مەن جينالىستا تاعىلعان ايىپتى بىردەن مويىندادىم. ال ءدəۋىتəلى بولسا: 
– بەيسەنباي، سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ اناۋ ۇلىقبەك ءوز كىنəسىن مويىنداپ وتىرعان جوق پا؟ مەندە نەڭ بار؟ – دەپ داۋلاسا كەتتى. 
قاتال بولۋدى كوكسەپ جۇرگەن بەيسەنباي سوعان قاراماستان: 
– ستامبەكوۆكە دە سول تاپسىرما بەرىلگەن بولاتىن. ورىندامادى. قايدا قاڭعىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن. سوندىقتان تاپسىرمانى ورىنداماعانى ءۇشىن ەسدəۋلەتوۆ پەن ستامبەكوۆ ەكەۋىنە دە بىردەي قاتاڭ سوگىس جاريالانىپ، جەكە كارتوچكاسىنا ەنگىزىلسىن، – دەگەن قاۋلى قابىلداتىپ جىبەردى. مەن جۇمىستان شىعارىلماعانىمدى مىسە تۇتىپ، ۇندەمەي وتىرمىن. ورنىمدا قالعانىما ءتىپتى ىشتەي ءمəزبىن. ال ءدəۋىتəلى بولسا: 
– ماعان نەگە بوستان-بوسقا سوگىس بەرەسىڭ؟! دۇرىس ەمەس! ۇلىقبەككە بەرسەڭ بەر. ماعان بەرمە! – دەپ بۇرقان-تالقان اشۋلانىپ شىعا كەلدى. بەيسەنباي دا قىزىنىپ: 
– ستامبەكوۆ، سەن داۋلاسپا. نە دەسەڭ دە، ساعان قاتاڭ سوگىس جاريالانىپ قويدى.ايىپتىسىڭ! ەستيمىسىڭ؟ ساعان قاتاڭ سوگىس بەردىك! – دەپ قولىن شوشاڭداتقاندا، ءدəۋىتəلى اشۋدان دىرىلدەپ، ورنىنان ۇشىپ تۇردى: 
– بەرسەڭ بەرە بەر، ءبəرىبىر مەن ول سوگىسىڭدى المايمىن! 
– الاسىڭ! 
– المايمىن سوگىسىڭدى! 
– الاسىڭ دەگەن سوڭ الاسىڭ! الدىرامىن! 
– المايمىن دەدىم عوي، المايمىن! 
ەكەۋى قىزىلكەڭىردەك بولىپ قالدى. ءبىز كۇلكىگە تۇنشىعىپ، سىرتقا شىعا جونەلدىك.

حاتشىنىڭ شكافى

1988 جىل. جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنا حاتشى بولىپ سايلاندىم. بىردە كابينەتىمە ءدəۋىتəلى كىرىپ كەلىپ، قۇشاقتاي قۇتتىقتاپ:
– مىنا ورنىڭدى جۋمايسىڭ با؟ – دەپ جىمىڭدادى. 
– دəۋكە، قازىر جينالىسىم بار، كەشكە تامان بولماسا... – دەگەنىمە قويار ەمەس. 
– سەنى پلەنۋمدا سايلاعان ءوزىمىز. سەن مىنا ءبىزدىڭ – جاستاردىڭ جەكەمەنشىك سەكرەتارىسىڭ. سوندىقتان ءبىزدىڭ باسىمىز اۋىرىپ، بالتىرىمىز سىزدايتىن بولسا ەڭ الدىمەن سەن جاۋاپ بەرەسىڭ. مىسال ءۇشىن، قازىر مەنىڭ باسىم بولماي تۇر. ونى تۇزەپ بەرۋ – سەنىڭ باستى مىندەتىڭ، – دەپ ءازىل-شىنى ارالاس تاقىمداعان سوڭ، قالتاما قول سالىپ: 
– دəۋكە، ءوزىڭ بارىپ بىرەۋلەرمەن باس جازا قويشى، مەن شىعا المايمىن، جۇمىستىڭ اتى - جۇمىس... – دەپ، جەتەرلىك پۇلىن بەرىپ، əرەڭ قۇتىلدىم. بىراق «قۇتىلدىم» دەگەنىم بەكەر ەكەن، ءبىرازدان كەيىن دəۋكەم قىزارا ءبورتىپ قايتا جەتىپ كەلدى.
– بىرگە ىشەتىن ءبىر ادام تابىلساشى. ءبارىنىڭ مۇرنىنا سۋ جەتپەي قالىپتى. مىنا جارتىنى جالعىز ءوزىم ەڭسەرە الار ءتۇرىم جوق. جۇرمەيدى. ەكەۋمىز كورەيىكشى، – دەپ قوينىنان اۋزى قاعازبەن تىعىندالعان شولمەكتى سۋىرىپ الدى. 
– وي، دəۋكە، قازىر مەندە جينالىس باستالادى، جۇرت كەلە باستادى. ماعان بولمايدى! بولمايدى! جۇمىس! – دەپ شىر ەتە ءتۇستىم. 
– Ə، وندا جاقسىلاپ ءبىر تارتىپ الايىن دا كەتەيىن، – دەپ، تىلەۋىڭدى بەرگىر اعام ءتۇسىنىپ، ىڭعايعا جىعىلا كەتتى. تەزدەتىپ، سۋ تولى گرافيننىڭ جانىنداعى ستاكانعا مولشەرلەپ قۇيىپ، توڭكەرە ءبىر تارتتى دا قالتاسىنان دومالاق قۇرت شىعارىپ، تاڭدايىنا ساپ، تامساپ از تۇردى. سوسىن ەسىك جاقتاعى كيىم ىلەتىن شكافتى اشىپ، əلگى ورتالانعان شولمەكتى اپارىپ قويدى. 
– بۇل – سەنىڭ سىباعاڭ، – دەدى. – ىشكىڭ كەلسە ىشەرسىڭ. 
– جوق، مەن قويىپ ءجۇرمىن، الىپ كەت! – دەپ ازار-بەزەر بولدىم. 
– ىشپەسەڭ – ىشپە، مەن ءوزىم كەلىپ ءىشىپ تۇرامىن. وسىندا قالسىن، باسقا بىرەۋلەرگە بەرىپ قويىپ جۇرمە. مىنا ىستىقتا اراق ارقالاپ جۇرەم بە؟ – دەپ ول شىعا جونەلدى. سودان ول شولمەك ەستەن شىعىپ كەتىپتى.
سودان ول قايبىر كۇنى كۇتپەگەن جەردەن كىرىپ كەلىپ: 
– ورنىندا تۇر ما؟ – دەپ سۇراپ، ماعان قاراماي-اق ءوزى اشىپ، ءوزى قۇيىپ، ءبىر تارتىپ جىبەرىپ، تەز شىعا جونەلدى. شىعىپ بارا جاتىپ، –باسقالارعا بەرمە،- دەپ تاپسىرىپ كەتتى.
ەندى بىردە بولمەدە ۇيعىر əدەبيەتى سەكتسياسىن جيناپ، ءبىر مəسەلەنى تالقىلاپ وتىر ەدىك، ەسىك اشىلىپ، ءدəۋىتəلى كىرىپ كەلدى. ىشكە كىرىپ، ءۇن-ءتۇنسىز ماعان قاراپ، باس بارماعى مەن سۇق ساۋساعىن كولدەنەڭ شوشايتىپ، ستاكاننىڭ بەلگىسىن يشارالاپ كورسەتتى دە، ءوز كەڭىردەگىن شەرتىپ قالىپ، شكافتى اشىپ، تەرىس قاراپ كۇبىجىكتەپ تۇرىپ، وزىنە كەرەك تىرلىگىن تەز-اق اتقارىپ، قايتا سىرتقا شىعا جونەلدى. مەن جۇرت سەزىپ قالماسىن دەپ، نازار اۋدارماعان بولدىم. ول شىعا جونەلگەننەن كەيىن بارىپ ۇيعىر جازۋشىسى دراماتۋرگ شايىم شاۆاەۆ اكامىز بايقاپ قالىپ، ارتىنا بۇرىلىپ، اڭتارىلىپ: 
– ءدəۋىت مۇندا نە ىستەپ ءجۇر؟ – دەپ سۇرادى. 
– پوەزيا سەكتسياسىنىڭ ءبىر قاعازىنا كەلگەن بولار... – دەدىم مەن. ىقىلاستارى جينالىس جۇرگىزىپ وتىرعان ماعان اۋىپ، ەسىككە تەرىس قاراپ وتىرعان ولار داۋكەڭنىڭ قۇپيا "تىرلىگىنەن" بىردەڭە سەزدى مە، جوق پا، ماعان ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم...
قايران، داۋكە!

ۇلىقبەك

 ء«ابىلحايات» كىتابىنان

«استاناپوليگرافيا» باسپاسى، 2010 جىل.

Abai.kz