بۇگىنگى تاڭداعى مەملەكەتتىك بيلىك تارماقتارىن ءبولۋ ابىگەرى، تاۋەلسىزدىك العالى 26 جىل وتكەننەن كەيىنگى «اقساق قوي تۇستەن كەيىن ماڭىرايدى» دەگەننىڭ كەيپىن بىلدىرەدى.  وسى 26 جىلعى تاۋەلسىزدىكتى «26 جاستاعى جىگىت» دەپ سالىستىرساق، بيلىك تارماقتارىنا 26 جىلدان سوڭ دەربەستىك بەرۋ، وسى 26 جاستاعى جىگىتكە الىپپەنىڭ ارىپتەرىن ۇيرەتكەندەي ارەكەتكە ۇقساماي ما؟  

امەريكاندىقتاردىڭ ۇرانىنا اينالعان سول ەلدىڭ ايگىلى جازۋشىسى مارك تۆەننىڭ: "ەگەر ازامات ءوز ەلىنىڭ ساياسي كيىمىنىڭ توزعاندىعىن كورە تۇرا، ونى توزدى دەپ ايتىپ، ونى جاڭارتۋعا ات سالىسپاسا، ول ءوز وتانىنىڭ ساتقىنى" دەگەن ءسوزى بۇگىندە ءبىزدىڭ بىرەن-ساران قانداستارىمىزدىڭ اۋزىنان شىقسا دا، ول جالپى جۇرتقا جەتپەي جاتىر. ال مۇندايدا ۇلتجاندىلىق تانىتادى دەگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءبارى بولماسا دا كوپشىلىگى كەڭەستىك داۋىردەگى ادىسكە سالىپ بۇعىپ وتىر. ول داۋىردەن قالعان ۇرەيدى بويلارىنان شىعارۋعا دارمەنسىز كۇي كەشۋدە. 

ادامزاتتىڭ ساياسات پەن مەملەكەت تۋرالى تانىمىنىڭ دامۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسقان اريستوتەل مۇقىم ساياسي وي-پىكىرگە،  قوعامنىڭ ودان ءارى دامۋىنا ىقپال ەتتى.  

پوليتيا (رەسپۋبليكا) – كوپشىلىكتىڭ بيلىگى.  

تيرانيا – «ادامنىڭ تابيعاتىمەن تالاسقان بيلىك». 

وليگارحيا – ازشىلىقتىڭ بيلىگى. بۇل بيلىك كەزىندە بىلىكتىلەر ەمەس، بايلار ۇستەمدىك قۇرادى.

بيلىك ادامزات بالاسىنىڭ تىرشىلىگىمەن قوسا پايدا بولىپ، عاسىرلار بويى قوعام دامۋىنىڭ اعىمىنا ساي وزگەرىپ، جان-جاقتى جەتىلدىرىلىپ وتىراتىن قۇبىلىس.  

"بيلىك" دەگەنىمىز بىرەۋلەردىڭ باسقالارعا ءامىر جۇرگىزۋگە، بۇيرىق بەرۋىنە، باسقارۋعا دەگەن قۇقىعى مەن ەركى، بىرەۋلەردىڭ باسقالار جونىندە دەگەنىن ىسكە اسىرۋ جانە ولاردىڭ ءتارتىبى مەن قىزمەتىنە بەلگىلى ءبىر ىقپال ەتۋ قابلەتى مەن مۇمكىندىگى. بۇل جەردە ىقپال ەتۋ مەن بيلىك ەتۋدىڭ ايىرماشىلىعى ەسكەرىلۋى قاجەت. 

حح عاسىردىڭ ءىرى ويشىلى بولىپ سانالعان نەمىس عالىمى ماكس ۆەبەر بيلىك­تىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنىڭ ءوزىن ونىڭ ماڭىزدى بولىگى دەپ بىلگەن.   وندا ۇستەمدىك دەگەنىمىز "بەلگىلى ءبىر توپتى ار­ناۋلى ماعىناداعى نۇسقاۋلارعا باعىندىرۋ مۇمكىندىگى".

بيلىكتىڭ ءۇش بۋىنى جاساقتالعان مەملەكەتتە  مىندەتتى تۇردە كونستيتۋتسيالىق سوت بولۋى اۋاداي قاجەتتىلىك، ال بىزدەگى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ول فۋنكتسيانى ورىنداۋعا قابىلەتسىز.

تاريحتىڭ ءون بويىنداعى بيلىك توڭىرەگىندەگى، ول ءۇشىن بولا­تىن كۇرەس كۇردەلەنىپ اقىرى ساياسي پروبلەماعا اينالدى. بۇل پروب­لەمانى تەك ءحVىى عاسىردا عانا ساياسي ويشىلدار قۇرىلىمى جاعىنان قايتا قاراپ، ونى دەموكراتيالاندىرۋعا  تالپىنىس  جاسالدى.  ونى بۇرىنعىداي بيلەۋشىلەردىڭ ەركىنە جىبەرمەي زاڭعا باعىندىرىپ، قوعامعا تيىمدىلىگىنە نازار اۋدارۋعا قول جەتكىزىلدى. وسى قادامنىڭ ارقاسىندا  تۇتاس بيلىكتى بىرنەشە تاۋەلسىز دەربەس،  بىراق ءوزارا تىعىز بايلانىستى، ءبىرىن-ءبىرى باقىلاپ وتىراتىن بيلىكتەرگە ءبولۋ­دىڭ نەگىزى جاسالدى. ءحVىى عاسىردىڭ ورتاسىندا بيلىكتى ءبولۋدىڭ العاشقى جوباسىن اعىلشىننىڭ كورنەكتى فيلوسوفى دجون لوكك (1632-1704جج) جاسايدى. ول بيلىكتى زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى (ونىڭ ىشىندە سوت بيلىگى دە بار) جانە حالىقارالىق قاتىناستاردى باسقارۋشى فەدەراتيۆتى ەتىپ ءبولدى. كەيىنىرەك ءحVىىى عاسىردا فرانتسۋز­دىڭ اعارتۋشىسى شارل لۋي مونتەسكە (1689-1755جج) بيلىكتى ءبولىپ باسقارۋدىڭ قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن قاعيداسىن جاساپ بەردى. بۇل قاعيدا بويىنشا بيلىك زاڭ شىعارۋشى (پارلامەنت، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى) اتقارۋشى (ۇكىمەت جانە ونىڭ مەكەمە­لەرى، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى باسقارۋ اكىمشىلىكتەرى-پرەفەكتۋرا­لار جانە ت. ب.) جانە سوت (كونستيتۋتسيالىق جانە جوعارعى سوت، سوت جۇيەسى، قاداعالاۋ ورگاندارى جانە ت.س.س.) بولىپ بولىنەدى. بۇل سحەمادا جوعارى بيلىكتىڭ تاعى ءبىر سۋبەكتىسى قاجەت سياقتى. ول ءوزارا جانجالداسقان جاعدايدا تورەلىك ايتىپ تابىستىرۋشى مىندەتىن اتقارۋشى رەتىندەگى مونتەسكە ۇسىنعان مونارح، پرەزيدەنت نەمەسە بيلىك جۇرگىزۋشى پارتيا باسشىسى. ولاردىڭ بۇل جەردەگى رولدەرى ءار ەلدە ءارتۇرلى. وسىلاي بولا تۇرسا دا ول جاڭاعى بيلىك بۋىندارىنا ەڭ جوعارى تورەلىك ايتۋدى  كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇكتەيدى. ال كونستيتۋتسيالىق سوت قوعامداعى بيلىكتىڭ بارلىق ساتىلارىنىڭ، ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا قاتىناستارىن زاڭعا سايكەستەندىرىپ وتىرۋشى مىندەتىن اتقارعان. بولىنگەن بيلىكتەر اراسىنداعى قاتىناستار ءتيىستى زاڭدار مەن كونستيتۋتسيا قاعيدالارى نەگىزىندە رەتتەلەدى. سونداي-اق، بيلىكتى قولدانۋدى دەموكراتيالاندىرۋ ماقساتىمەن ءبولىنۋىنىڭ ءوزى الەۋمەتتىك باقىلاۋ، سىن ايتۋ جانە حالىق تاراپىنان قولداۋشىلىق ارەكەتتەرگە بايلانىستى. مۇنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قوعامدا ارنايى قۇرال-ءباسپاسوز بەلسەندى ءرول اتقارادى. ولاردىڭ قوعامدىق پىكىرگە ىقپالى كۇشتى بولادى. حح عاسىردان باستاپ بۇقارا­لىق اقپارات قۇرالدارى، ءسوز بوستاندىعى جاعدايىندا شىنايى ارەكەت ەتىپ ء"تورتىنشى بيلىك" دەگەن اتقا يە بولدى.

بۇگىندە وركەنيەتتى بولىپ سانالاتىن، قۇقىقتىق مەملەكەتتەر­دەگى بيلىكتىڭ ءبولىنۋ ءپرينتسيپى زاڭ شىعارۋشى، ءىستى اتقارۋشى، سوت بولىپ دەموكراتيالىق مازمۇنعا يە بولىپ وتىر. وسى اتالعان مەملە­كەتتىك بيلىك-ساياسي بيلىك بولىپ تابىلادى. دەموكراتيالىق مەملە­كەتتە ساياسي بيلىكتەر قۇرىلىمى مەن جۇيەسى، ادامداردىڭ بيلىكتى جۇزەگە اسىرۋعا قاتىسى، بيلىككە بۇقارانىڭ باقىلاۋ جاساۋى شەشۋشى ءرول اتقارادى.  ساياسي بيلىكتىڭ تۇپكى ماقساتى حالىقتى باسقا­راتىن تولىق بيلىككە جەتۋ. ساياسي بيلىكتى ءبىر ورتالىقتان باعىتتالعان بەلگىلى ءبىر قا­تىناستاردى رەتتەيتىن، باقىلاپ ونى ارەكەتكە كەلتىرەتىن ساياسات دەپ تە تۇسىنۋگە ابدەن بولادى.

ساياسي وكىمەت بيلىگى قوعامدىق سيپاتتا بولىپ، ارناۋلى قۇرىلىمدار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. وكىمەت بيلىگى مەملەكەتتىڭ زاڭدارىنا، بەلگىلى ادامداردىڭ ادام­گەرشىلىك تاربيەسىنە ىقپال ەتىپ يلاندىرۋ ارقىلى ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر، سانا-سەزىمدەرىنە سۇيەنە وتىرىلىپ جۇرگىزىلەدى. سون­داي-اق، بيلىك زاڭ ورىندارىنىڭ كۇش قولدانۋى ارقىلى دا، جۇرگىزىلۋى ىقتيمال. قوعامدىق ءومىردىڭ ارتۇرلىلىگى سياقتى، وكىمەت بي­لىگىنىڭ قوعامدىق قاتىناستاردىڭ دا قۇرىلىمدارى سان-قىرلى. وكىمەت بيلىگى دەگەنىمىز ماقساتقا جەتۋدەگى مەملەكەتتەگى بەلگىلى ءبىر وبەكتىلەرگە جاسالاتىن ءار ءتۇرلى ارەكەتتەر. وكىمەت بيلىگىنىڭ نەگىزگى رەسۋرسى - كوزى بولادى. وسىلار ارقىلى ءارتۇرلى باعىتتا وكىمەت بەلگىلەرىنە ساي توپتاۋعا; جىكتەپ بىلۋگە بولادى. بۇل جەردەگى ەڭ باستى ولشەم وكىمەت بيلىگىن جۇزەگە اسىراتىن قۇرالداردى، جاعدايلاردى ءبىلىپ تانۋ بولىپ تابىلادى. وكىمەت بيلىگىن جۇزەگە اسىراتىن قۇرىلىمدارعا زاڭ شىعارۋشى، سوت، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى، ءارتۇرلى اكىمشىلىك ورگاندارى، مينيسترلىكتەر كوپشىلىك قوزعالىستاردىڭ ليدەرلەرى، مەملەكەتتىك جانە پارتيا بيلىكتەرى جاتادى. ساياسي بيلىكتىڭ ىسكە اسىرىلۋى نورمالانىپ، سول مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ،  زاڭدارىنىڭ،  پرينتسيپتەرى نەگىزدەرىنە ساي جاسالىنادى. ساياسي بيلىكتى اتقارۋشىلار تاماشا جۇيەلەنگەن نەگىزگە سۇيەنەدى. ول نەگىز ارنايى قۇرىلعان باسقارۋ اپپاراتتارى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ونداعى ادامدار توبى بولىپ سانالادى.

پولياكتىڭ بەلگىلى ساياساتتانۋشىسى ەج ۆياتر : "كەز-كەلگەن مەملەكەتتىك بيلىك... ساياسي بيلىك بولىپ تا­بىلادى. الايدا ساياسي بيلىكتىڭ ءبارى بىردەي مەملەكەتتىك بيلىك بولا المايدى. ساياسي بيلىك بۇل - ۇلكەن الەۋمەتتىك توپتار اراسىن­داعى قاتىناستار جاعى دا، ال مەملەكەتتىك بيلىك بۇل - ارناۋلى جانە بولەك اپپارات ارقىلى ىسكە اسىرىلاتىن بيلىك".

ساياسي بيلىك قوعامنىڭ الەۋمەتتىك تۇتاستىعىن ساقتاۋ، ۇستەم­دىك ەتۋشى الەۋمەتتىك توپتار مەن تاپتاردىڭ مۇددەلەرىن ىسكە اسى­رۋ، الەۋمەتتىك قۇرىلىمنىڭ جۇمىس جاساۋىن قامتاماسىز ەتۋ، قوعام­دا تەپە-تەڭدىكتى، ءوندىرىس پەن ءونىمدى ءبولۋ شامالاستىعىن ساقتاۋ سياقتى مىندەتتەردىڭ بىرقاتارىن جۇزەگە اسىرۋ قابىلەتىنە يە بو­لۋىنىڭ ارقاسىندا قوعامدا ءومىر سۇرەدى. ساياسي بيلىكتىڭ ەرەكشەلىگى جوعارىدا كورسەتىلگەن مىندەتتەردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستىلىعى مەن ءبىر-بىرىنە ءوزارا ىقپال ەتەتىندىگىندە. بۇل مىندەتتەردىڭ بىرەۋىن عانا جوققا شىعارۋ ساياسي بيلىكتىڭ ىدى­راۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى. ساياسي بيلىكتىڭ نەگىزگى ءتۇرى مەملەكەت­تىك بيلىكتەن كورىنەدى. بۇل بيلىكتىڭ باسقا بيلىكتەردەن ايىر­ماشىلىعى -ونىڭ باسقارۋ ورگاندارى بار جانە زاڭ شىعارۋ ماسەلەسىن­دە ءبىر ءوزى شەكسىز تۇردەگى قۇقىققا يە.

بيلىك ءار كەز زاڭدى لەگيتيمدى بولۋى ءتيىس. لەگيتيمنوست - لا­تىننىڭ ءسوزى، ول زاڭدى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. زاڭدى نەمەسە زاڭدىلىقتى مويىنداۋ ونى دالەلدەۋ الدە ءبىر ىسكە ارالاسۋعا وكىل­دىلىك بەرۋ دەگەن ءسوز. بۇل تەرمين ءحىح عاسىردىڭ باسىندا فرانتسيا­دا شىققان. فرانتسيادا كورولدىڭ بيلىگىن، ەڭ بىردەن ءبىر زاڭدى بيلىك دەپ مويىنداۋدان باستاۋ العان. بيلىكتىڭ لەگيتيمدىگى (زاڭدى­لىعى) رەاكتسيالىق كۇشكە، زورلىققا قارسى بولادى. مىسالى، مەملە­كەت شەكاراسىن رۇقساتسىز، زورلىقپەن قايتا قاراۋ، مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋشى ۋزۋرپاتوردىڭ ارەكەتى ت. ب. جاتادى. ساياسي بي­لىك، ەگەر ونى بۇقارا ەرىكتى كەلىسىم بويىنشا قابىلداپ، ونىڭ دە­گەندەرىنە باعىنسا، وندا ول زاڭدى بيلىك دەپ اتالادى. بۇگىندە بيلىكتىڭ زاڭدىلىعى لەگيتيمدىگى وركەنيەتتى ەلدەردەگى قۇقىقتىق مەملەكەتتەردىڭ باستى بەلگىسى، ازاماتتىق قوعام جانە الەمدىك قا­ۋىمداستىق بۇل بەلگىنى قادىر تۇتادى، مويىندايدى. وكىمەت بيلىگىنىڭ لەگيتيمدىگى - زاڭدىلىعى دەگەنىمىز، ول سول وكىمەتتى باسقالار­دىڭ ياعني، حالىقتىڭ مويىنداۋى. البەتتە بۇل بيلىكتىڭ لەگيتيمدىگىن مۇقىم حالىق قولداۋى مۇمكىن بولمايتىن كەز ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، ساياسي جۇيەنىڭ جوعارى تۇراقتىلىعى بارلىق ۋاقىتتا بىردەي ساياسي بيلىكتىڭ زاڭدىلىعىنىڭ كورسەتكىشى بولا المايدى.

ساياسي بي­لىكتىڭ يا بولماسا ءتارتىپتىڭ تۇراقتىلىعى شىنايى زاڭدىلىقتان تىس قۇرالدارمەن دە قامتاماسىز ەتىلە الادى. ساياسي بيلىكتىڭ زاڭدىلىعىن تانۋدى ەكى تۇرعىدا... بىرىنشىدەن، زاڭدىلىق پرينتسيپتەرىنە ساياسي جۇيەنىڭ وزگەرۋ پروتسەسى رەتىندە دە، ەكىنشىدەن وسى ساياسي جۇيەنىڭ زاڭدىلىعىن ءار ءتۇرلى قۇرالدار كومە­گىمەن نەگىزدەۋ رەتىندە دە قاراستىرۋعا بولادى. ساياسي بيلىكتىڭ زاڭدىلىعىن تانۋعا قوعامدىق سانانىڭ دا قاتىسى بار. ول بيلىكتى ماقۇلداي دا سونىمەن بىرگە وعان تەرىس تە قاراي الادى. ءسويتىپ، لەگيتيمدىلىك - ول مەملەكەتتەگى قابىلداناتىن زاڭدار مەن بۇيرىقتار، قاۋلىلار نەگىزىنەن كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىنە ساي جاسالۋىمەن ولشەنەدى. لەگيتيمدى بيلىك - دەموكراتيالىق جولمەن كەلەدى.

اۆتوكراتيا گرەك. – ءبىر ادامعا شەكسىز جوعارعى وكىمەت بيلىگىن بەرۋ ارقىلى باسقارۋ جۇيەسى

كلەپتوكراتيا –ۇرىلار توبىنىڭ بيلىگى

مەريتوكراتيا – ەرەكشە كابلەتتىلەردىڭ بيلىگى

وحلوكراتيا – «توبىردىڭ» بيلىگى

پلۋتوكراتيا – بايلىققا كەنەلگەن الپاۋىتتار بيلىگى

تيموكراتيا – كۇشپەن باسقارۋ ءتۇرى بايلاردىڭ ۇستەمدىگى

گەرونتوكراتيا (گرەك.) - اقساقالداردىڭ وكىمەت بيلىگى. باسقارۋدىڭ بۇل ءتۇرى وتە ەرتە زاماندا ءومىر سۇرگەن. وكىمەت بيلىگى جاسى كەلگەندەردىڭ قولىندا وتىرعان مەملەكەتتەرگە بايلانىستى دا اتالادى. (مىسالى "كرەمل" ساياسي بيۋرو مۇشەلەرى گ).

وليگارحيا – مەملەكەتتى باسقارۋ تەتىگىنىڭ از عانا بايىعان ادامداردىڭ قولىندا بولۋى.

ەسەنعازى قۋاندىق، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz