زيات شاكارىمۇلىنىڭ تاعدىرى
قىتايداعى قانداستارىمىز ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىزگە وزىندىك ۇلەستەرىن قوسىپ جۇرگەن ازاماتتار از ەمەس. سولاردىڭ ءبىر التاي ايماعىنىڭ 1994-2002 جىلدارى ءبىلىم دەپارتامەنتىنىڭ باستىعىنىڭ مىندەتىن اتقارعان، الاشتىڭ ارداگەر ازاماتتارىنىڭ بىرى，اعارتۋشى-پەداگوگ، قوعام قايراتكەرى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ءبىلىم سالاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەڭبەك ەرى سەكەن قۇسايىنۇلى. ول كىسى قىزمەت جاساعان جىلدارى التاي ايماعىندا ءبىلىم اعارتۋ، مادەنيەت سالاسىندا ەلەۋلى جۇمىستار ىستەگەنىن ەل جاقسى بىلەدى.
ءوزى باسشىلىق جاساعان جىلداردا ۇجىم ماماندارىن ۇيىمداستىرىپ، «التاي ايماعىنىڭ وقۋ-اعارتۋ شەجىرەسى» اتتى كولەمدى كىتاپتى باسپادان شىعارۋى دا زور ەڭبەك. باسىلىمدا ايماقتا وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا ۇلتتى ءۇشىن ايىرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەندەر قامتىلىپ، ونى كوپشىلىككە تانىتتى. سولاردىڭ ىشىندە «قۇنانباي ۇرپاقتارىنىڭ قىتايداعى دەرەكتەرى» دەگەن بولىمىندە التاي ايماعىنىڭ اعارتۋ سالاسىندا ەڭبەگى سىڭگەن زيات شاكارىمۇلى تۋرالى دا تىڭ دەرەكتەر كىرگەن. زيات كورنەكتى اقىن، ويشىل شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ كەنجە بالاسى. اباي مەن اكەسى شاكارىمنەن ءتالىم-تاربيە العان زياتتىڭ ءوز قاتارىنان وزىق شىققاندىعى كىتاپتا باياندالعان. اكەسى شاكارىمنىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۋدالاۋ ساياساتىنا ۇشىراعان 1928-1931 جىلدارى قيىن جاعدايعا تاپ بولعاندا زياتتىڭ بولاشاعىن ويلاپ، قىتاي جەرىنە جىبەرۋدى شەشكەن. بۇل تۋرالى كىتاپتا جازىلعان، - دەيدى استاناداعى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۋريزم جانە گەوگرافيا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اداي سەكەنۇلى. سونىمەن شاكارىمنىڭ بالاسى زيات قالاي قىتايعا وتكەن؟.
«1931 جىلى قازان ايىنىڭ ءبىر كۇنىندە شاكارىم جانىندا يدايات، عىلىمباي دەگەن جولداستارى جانە كەنجە ۇلى زيات تورتەۋى شاقپاقتاستاعى قوراسىنان «كەرەگە تاس» دەگەن جەرگە اتتاندى. وسى ساپارعا اتتانار الدىندا يدايات پەن عىلىمبايعا شاكارىم بىلاي دەيدى: «مەن كوپ ويلاندىم، بارار جەر، باسار تاۋ قالماپتى، ءتىپتى ولەر شاعىمنىڭ تاياعانىن دا اڭعارماي قالىپپىن. ەندىگى بايلاۋىم قىتايعا وتەتىندەرگە زياتتى قوسىپ جىبەرمەكپىن. ونداعى ويىم، مەنىڭ ءولىمىمدى ول، ونىڭ ءولىمىن مەن كورمەيمىن دەگەنىم عوي» دەپتى. مىنە، وسى ساپاردا زيات ەلمەن-جۇرتىمەن قوشتاسىپ، قىتايعا كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. اكەسىنىڭ بار قولجازبالارىن دا بىرگە اكەتكەن ەكەن. زياتتىڭ ءومىرى قىتاي جەرىنە بارعاندا وڭاي بولمايدى، كوپ قيىنشىلىق كورىپ، اكەسىنىڭ ءولىمىن ەستيدى. باسىنا تۇسكەن قايعى-قاسىرەتىن ولەڭ ارقىلى قاعازعا تۇسىرەدى. اكەسىنە ارناپ، شاۋەشەك قالاسىندا «سىلبە» دەگەن داستان جازادى.
جاستايىنان زەرەك، ساۋاتتى جىگىت 1934 جىلى شىعىس تۇركىستانداعى سارىسۇمبە قالاسىندا قىسقا مەرىزىمدى وقىتۋشىلار كۋرسىن ءبىتىرىپ، التاي ايماعىنىڭ وقۋ-اعارتۋ بولىمىندە قىزمەت ىستەيدى. زيات تا اعاسى احاي سياقتى زەردەلى، ۇلكەن پاراساتتى بولىپ وسەدى. قىتاي قازاقتارى اراسىندا تانىلادى. جانە دە شەكارا اسىپ كەلگەندەردىڭ اراسىندا شاكارىم قاجىنى تانيتىندار دا زياتقا قول ۇشىن بەرەدى. ول اكەسىنىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاپ، ءوزى دە ولەڭ جازىپ، ءان شىعارعان. ەل ىشىندە اعارتۋ سالاسىندا بەلسەندىك تانىتىپ، ويىن-ساۋىق ىستەرىن جولعا قويۋمەن شۇعىلدانادى.
ايۋباي، ۇكىرداي دەگەن اتپەن ايماقتا تۇڭعىش رەت پەسا جازىپ، ونى سارىسۇمبەدە ساحناعا قويعىزادى. تۋىندى نادان بايلاردىڭ دورەكەلىگى مەن زورلىق-زومبىلىعىن اشكەرەلەيدى. بۇدان دەيىن جاستاردى عىلىم مەن بىلىمگە ۇندەۋ ماقساتىنا ارنالعان "شال مەن بالانىڭ ايتىسى" اتتى پەسانىندا ساحناعا قويعان. سونداي-اق مۇندا قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ، رەجيسسەر رەتىندە «قاراگءوز», «شۇعا», «قالقامان مەن مامىر», «جالبىر» سياقتى پەسالاردى ساحناعا شىعارادى. ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ ولەڭدەرى مەن شىعارمالارىن حالىق اراسىنا كەڭىنەن ناسيحاتتايدى. مەكتەپ وقۋشىلارىنا اباي مەن شاكارىم اندەرىن ۇيرەتۋگە ەرەكشە نازار اۋدارادى. بۇدان دا باسقا قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىنەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا، جاتاتىپ ايتقىزۋدى دا حالىق اراسىندا ۇيىمداستىرىپ ۇيتقى بولىپتى.
زيات 1935 جىلى قازىرگى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىنداعى قازاق-قىرعىز اعارتۋ ۇيىمىنىڭ ويىن-ساۋىق مەڭگەرۋشىسى جانە شىنجاڭ گازەتىنىڭ قازاق رەداكتسياسىنىڭ ادەبيەت ءبولىمىن باسقارادى. مامىر توڭكەرىسىنە ارنالعان ءانۇراندى مۇقاش جاكەۇلىمەن بىرلەسە وتىرىپ، قازاق تىلىندە اۋدارىپ جاستارعا كەڭىنەن تاراتتى. سونىمەن قاتار ءبىر تالاي ليريكالىق ولەڭدەر جازىپ، اقىندىعىمەن دە تانىلادى.
1937 جىلى زيات قازاقتىڭ سول كەزدەگى ءبىرتالاي زيالىلارىمەن بىرگە شىنجاڭداعى ستالينمەن اۋىز جالاسقان شىڭ شىساي ۇكىمەتى جاعىنان تۇتقىندالىپ، سودان قايتا ورالمايدى. ءبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا ول 1937 جىلى ۇرىمجىدە اتىلدى دەسە، ەندى ءبىر دەرەكتەردە 1940 جىلى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ شىعىسىنداعى ساياپىل كولىنىڭ جاعاسىندا تىرىدەي كومىلدى (كارىم اكرامي) دەگەن ءسوز بار.
زياتتىڭ وزىنە ءتان ۇلكەن ءبىر قاسيەتى وتە زەرەكتىلىگى. قاجىنىڭ بارلىق ولەڭدەرى مەن شىعارمالارىن جاتقا ايتاتىندىعى جازىلعان. ول تۇتقىندالعان كەزدە جازعان ولەڭدەرى مەن كىتاپتارىن وزىمەن بىرگە الىپ كەتكەن دەگەن ءسوز بار. جيناققا زياتتىڭ بىرنەشە ولەڭدەرى مەن اندەرى كىرگەن.
سەكەن قۇسايىنۇلى
ءبىز زيات شاكارىمۇلىنىڭ بىرنەشە ولەڭىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز
ءاكەمە
قاجى ەدى اكەم كارى شال،
جەتىپىس ۇشتە جاسى بار.
انىق جەمىس العانعا،
شولدەگەن جانعا ەدى بال.
سۇيەگى قالدى قيىردا-اي،
باسىڭا حالىق جيىلماي.
تۋىسقان، باۋىر، بالاڭنان،
توپىراق قولدان بۇيىرماي.
اللانىڭ پۇلداپ قاعازىن،
وزگەرمەي وتكەن سابازىم.
مىندەتىن تانىپ ءجون كورگەن،
ورازا ەكەن، نامازىن.
بەيسەنبى كۇنى ءوتتىڭ بە،
شەيىتتىك جولعا جەتتىڭ بە.
ايىرىلمان دەگەن اكەشىم،
شىنىمەن تاستاپ كەتتىڭ بە.
جيىرما سەگىز جاسىمدا،
جالعاننىڭ كوردىم تارلىعىن.
قايعىنى سالدىڭ باسىما،
ەڭ اۋىرىن بارلىعىن.
اكەشىم ءسىزدى ساعىندىم،
ويلاسام ەستەن جاڭىلدىم.
جاس ءومىردى ءسوندىرىپ،
تاعدىر-اۋ ساعان نە قىلدىم.
اسقار بەلىم، بيىگىم،
قايعىنىڭ تارتتىم كۇيىگىن.
قايعى بيلەپ اكەتتى،
كوتەرە الماي يىعىم.
پانالاۋشى ەدىم ساياڭدى،
وپاسىز ءومىر تاياندى.
جۇرەكتەگى زار-مۇڭىم،
ء بىر وزىڭە اياندى.
ۇلى ەدىم
ء(انى بار)
ۇلى ەدىم شاكارىمنىڭ زيات دەگەن،
ءان ايتقان بالا جاستان قياقپەنەن.
اكەنىڭ تاربيەسى ءسىڭىپ بويعا،
قيانات جانعا جاساۋ ۇيات دەگەن.
قايىرماسى;
وسىنى ۇستاپ وتەمىن،
شىڭعىستاۋ ەدى مەكەنىم.
زۇلىمنىڭ ءتۇسىپ تورىنا،
تاس تۇرمە بولدى توسەگىم.
دىنسىزدەر ادامداردى ارانداتتى،
قىلىشىن، قول شوقپارىن جالاڭداتتى.
الدامشى ساياساتتان توزى توقىپ،
زىندانعا زيالىنى تامام جاپتى.
قايىرماسى;
جاتىرمىز ءۇرىمشىنىڭ تۇرمەسىندە،
وڭكەي قۋ ەكى ەلدەن بىرلەسۋدە.
اقىلدى ازاماتتار تۇتقىن بولىپ،
ازاپتى ايانىشتى كۇن كەشۋدە.
ورنىمىنان زورعا تۇردىم سىز ءوتىپ ءبىر،
تايسالماي تاڭجارىقتا جىر ەتىپ ءجۇر.
ماسكەۋدەن قارۋلانعان تىڭشىسىن- اي،
ورىستىڭ اسكەرلەرى كۇزەتىپ تۇر.
دەسەكتە قايىرىمدى جاپا كورمەس،
وپالى تار كەزەڭدە بولدى جەرلەس.
ءوز حالقىن زار يلەتكەن بولشەۆيكتەر،
ەشىكىمگە ولار ءتۇبى وپا بەرمەس.
ءسوزى بار جولداس دەگەن تاسىرلاعان،
ارناعا ادامشىلىق باس ۇرماعان.
دەگەنى قارا تاياق قارعىس اتقان،
تاريحتان دىم بىلمەيتىن تاقىر نادان.
كىم قالاي زۇلىمدىقتى جاسىرادى،
ازىرشە ولار دەگەنىڭ اسىرادى.
الەمنىڭ تاريحى ەگەر انىق بولسا،
بار سىرى بولشەۆيكتىڭ اشىلادى.
ءوزىنىڭ قۋات الىپ ۇمىتتەن،
بويىمدى بايقاپ ساناپ جۇرىسىنەن.
سارقىلماس سالەمىمدى جەتكىزەر دەپ،
قىزايدىڭ بەردىم جازىپ جىگىتىنەن،
شۇكىرلىك ايىرىلمايتىن ۇياتىمنان،
ءومىردىڭ جۇرسەم داعى قياسىنان.
سالەم دە كوزى اشىق كۇللى ادامعا،
ۇلى بۇل شاكارىمنىڭ زياتىنان.
قوشتاسۋ
ء(انى بار)
قوش بولعان اتامەكەن قايران شىڭعىس،
تۇستى اۋىر ەل باسىنا نە ءبىر مۇڭلى ءىس.
جوسىلدىق شاۋەشەككە اتتى جاياۋ،
كوزىمە جاس تولعانى مەنىڭ تۇڭعىش.
قايىرماسى:
كوردىك زۇلىم ءجابىرىن،
كەتتى سودان سابىرىم.
قۇشاقتادىم قوشتاسىپ،
بابالاردىڭ قابىرىن.
نايمان ەل قۇدا، تۋىس باۋىرىمىز،
ىرگەلەس قوناتۇعىن اۋىلىمىز.
تۇنەرىپ ءتۇن جامىلىپ ۇركە كوشتىك،
بولعان سوڭ ادىلەتسىز داۋىرىمىز.
قايىرماسى:
زاڭىنا تىرشىلىكتىڭ باعىنارمىن،
سۇمپايى سۋايتىققا تابىنار كىم.
جۇرسەم دە شالقىپ باسىپ جەر بەتىندە،
تۋعان جەر سەنى تىنباي ساعىنارمىن.
دايىنداعان جەكسەن الپارتەگى
Abai.kz
