جاقىندا رەسەيلىك «رۋسسكايا سەمەركا» گازەتى «تەمىرلاننىڭ ۇلتى كىم بولعان» دەگەن ماقالا جاريالاپتى:

«تەمىرلان بارلاس رۋىنان شىققان. «بارلاس» ەتنونيمى شىڭعىسحان زامانىنان بەلگىلى. كوپتەگەن دەرەككوزدەردە بارلاستاردىڭ تۇركىلەر اراسىنداعى كۇشتى، بەدەلدى رۋلاردىڭ ءبىرى بولعانى ايتىلادى.

اراپ تاريحشىسى راشيد اد-دين بىلاي دەپ جازادى، شىڭعىسحاننىڭ ءوز بالاسى شاعاتايعا ءبولىپ بەرگەن ءتورت مىڭ قولدىڭ باسىم كوپشىلىگى بارلاستاردان تۇرعان جانە ولار باسىندا مونگولدىڭ بارۋلاس رۋى دەپ اتالعان، مونگول تىلىنەن اۋدارعاندا «جۋان، كۇشتى». جانە سونىمەن قاتار «قولباسشى، كوشباسشى، ەرجۇرەك جاۋىنگەر» دەگەن اتاقتاردى سوعىستارداعى ەرلىگى ءۇشىن يەمدەنگەن.

تەمىرلان ۇنەمى ءوز اتالارىنىڭ شىڭعىسحاننىڭ اتالارىمەن تۋمالاس ەكەندىگىن ايتىپ ماقتانىپ جۇرگەن جانە وعان اسا كوڭىل بولگەن. تەمىرلاننىڭ اسكەر باسشىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى بارلاستار بولعان. قىزىعى، پارسى پاتشاسى مانسۇر مۇزاففاري تەمىرلانعا جىبەرگەن حاتىندا تەمىرلاندى «وزبەك»، «اقساق تەمىر» دەگەنىنە قاتتى ارلانىپ، اشۋلانعان. مىنە وسى سوزدەر اقساق تەمىردىڭ پارسىنىڭ شيراز قالاسىنا جورىق جاساپ، قورىتىندىسىندا قالا تالقاندالىپ، توناۋعا ۇشىراۋىنا سەبەپ بولدى.

قازىرگى ۋاقىتتا بارلاس رۋى موڭعولياداعى قالقا-موڭعولدار جانە قالماق رەسپۋبليكاسىنداعى (كالمىكيا) قالماقتار (ويراتتار) اراسىندا تاراعان. ولاردىڭ ۇرپاقتارى وزبەكستاندا، تاجىكستاندا جانە قىرعىزستاندا تۇرادى»  (رۋسسكايا سەمەركا (27.09.2016 جىل http://russian7.ru/post/kem-po-nacionalnosti-byl-tamerlan/).

بىرىنشىدەن، ماقالا دا كورسەتىلگەندەي، راشيد-اد-دين اراپ تاريحشىسى ەمەس. راشيد-اد-دين - پارسى (يران) ەلىنىڭ بيلەۋشىسى قازان حاننىڭ باس ءۋازىرى، ەكەۋى دە شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى. قازان دەمەكشى، شىڭعىس حاننىڭ تەگى قازاق بولماسا، ۇرپاعىنىڭ اتى قازان دەپ قويىلماعان بولار ەدى.

ەكىنشىدەن، بارلاس رۋى تەك قانا قالقا-موڭعولدار مەن قالماقتار اراسىندا ەمەس، ولار باشقۇرتتاردىڭ تابىن تايپاسىنىڭ قۇرامىندا دا بار. سونىمەن قاتار، بارىن قىرعىزداردىڭ اراسىندا ەتنونيم رەتىندە ساقتالسا، قىتاي، نايمان تايپالارىمەن بىرگە باعىش توبىنا كىرەدى. قىرعىز بەن باشقۇرت بارىندارىنىڭ تاڭبالارى دا بىردەي. بارىندار قىرىم تاتارلارى اراسىندا دا كەزدەسەدى.

ۇشىنشىدەن، وسى بارلاس رۋىنىڭ اتاۋى تەك قانا بۇلاي ەمەس، باارىن، بارىن، بارناۋىل (بارىن اۋىلى), بارۋل ء(بارى ۇل), بارۋلاس ء(بارى رۋلاس، ياعني ءبارى ءبىر اتانىڭ بالاسى)  دەپ تە اتالا بەرەدى. بۇل اتاۋلاردىڭ ءبارى تازا قازاقي سوزدەر بولىپ تابىلادى. ايتپەسە، ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزدا ار، بار، بارۋ، بارماۋ،  بارىس، بارلىق، جولبارىس دەگەن سياقتى سوزدەر بولماعان بولار ەدى.

ال، ەكىنشى بۋىنداعى «ىن»، «اۋىل»، «ۋل»، «رۋلاس» دەگەن سوزدەر وزى–وزىنەن تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. سەبەبى، وسى «ىن» دەگەن تۇبىردەن تۋىندايتىن ىندىن، ىندىنى كەبۋ، ىندىق، ىندىقتىڭ ءتۇبى، قىن، قىناپ، (قىلىشتىڭ، قانجاردىڭ قىنابى) بۇل ۇعىمداردىڭ تەگى ايەل دەگەندى بىلدىرەدى.  اۋىل – ءتۇبىرى «اۋ» (اۋا انا), ياعني ءبارى ءبىر انانىڭ بالاسى، ۋل (ۇل) – ءبىر اتانىڭ بالاسى، رۋلاس – اتالاس دەگەن ءسوز.  وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازىرگى ازيا (قازيا، قازاقيا) اتالىق تەكتى، ال ەۆروپا (ەۆ، ەۆا، دەۆا، دەۆۋشكا) انالىق تەكتى قۇرايتىنىڭ سىرى وسى. ەجەلگى شەجىرەشىلەردىڭ باتىس ەلدەرىن، سونىڭ ىشىندە ورىستاردى دا جيەندەر ەلى دەيتىندەرىنىڭ دە سىرى وسى.

بارىننىڭ (بارۋلاستىڭ) رۋلىق بولىمدەرىن: بۋرۋس، بەرەكەن، بۋتيس، دەردجيمەن، داۆلەتباي، كازاح، كالماك، كاراەلكە، كارا ۋگەز، كۋلۋي، كۋزيان، كۋي-سارى، كۋستاناي، كىزىلباش، كىرگىز، كاريم، كەسەك، مىشار، مۋستافا، ۋريۋك، سۋكۋر، سۋبەي، سۋتەك، سىسكان، تابىن، تۋكتاگۋل، تۋلۋپتار، تۋركمەن، تۋنگاتار، تەكە، تۋپەي، ۋن، حايسكان، ساپاش، سارت، حۋپەيس، سىزگى، شۋران، ايلە، اكۋنچۋك، الاكاي، بۋرانگۋل، يلەك-ايماگى، يمەل، يسيانگۋل، كازاح، كالماك، كاتاي، سۋۆاش، تاز، تاتار، تاۋك، تۋرنا، يسمايل، يۋلىش قۇرايدى.    

ەجەلگى ءبىرتۇتاس التاي ولكەسى تورتكە بولىنگەندە رەسەيگە قاراستى التايدىڭ بولىگىندە بارناۋل اتتى قالا بار.

رەسەيگە قاراستى التاي ولكەسىنىڭ ورتالىعى بارناۋل قالاسى اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگىنە كەلسەك:

«216. مۇڭال شىندىعى بويىنشا، بىزدە نوياندىق شەن – بەكى قوياتىن ءداستۇر بار. بودانشاردىڭ ۇلكەن ۇلى بارىننىڭ تۇقىمدارى وسىنداي شەنگە يە بولعان...» (مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى. 154 بەت.) ماڭعىستاۋداعى جەتىباي كەنتى (قاراقيا اۋدانى) مەن شەتپەنىڭ (ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ورتالاعى) اراسىنداعى ەلدى مەكەن كۇنى بۇگىندە دە سول ءداۋىردىڭ ءتىرى كۋاسىندەي «بەكى»، سول سياقتى كاسپي – ارال ايماعى جەم وزەنى بويىندا كازبەك دەگەن جەر، قازىرگى گرۋزيانىڭ الاندار ەلىندەگى (سولتۇستىك وسەتيا) تاۋ مەن ەلدى مەكەن «كازبەك»، ياعني قازاقتىڭ بەگى دەپ اتالادى.

سول بودانشار مۇڭالدىڭ (سول زامانعى جازبالاردىڭ بارىندە دە بودانشاردىڭ تەگى مۇڭال دەپ جازىلعان) ۇلكەن بالاسىنىڭ اۋىلىنان بارناۋل (بارىن اۋىل) دەگەن توپونوميكالىق اتاۋ قالدى.

قالا التايدىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا ورنالاسقان، 2014 جىلعى ساناق بويىنشا 819 000 ادامدى قۇرايدى. بۇگىنگى بارناۋىلدىقتار (رەسەيلىكتەر) بارناۋل دەگەن ءسوزدىڭ قايدان شىققانىن بىردە-ءبىرى ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. سەبەبى، بۇل اتاۋ ولاردىكى ەمەس. اتاسى، بالاسىنا ات قوياردا، ونىڭ ماعىناسىن تەك سول اتالارى عانا بىلەدى.

بۇعان دالەل رەتىندە  «اسىل اڭىزعا» جۇگىنەيىك:

شىڭعىسحان ءتورت ۇلىنا ۇلەس ءبولىپ بەرگەندە: «243. شىڭعىسحان ودان ءارى بىلاي دەپ جالعاستىردى:

...شاعاتايعا – ۇشەۋىن: قاراشاردى، موڭكەنى جانە ۇدەڭ ادايدى». 

شاعاتايعا بولىنگەن قاراشار نويان وسى شىڭعىسحان قۇرعان الىپ يمپەريانى قۇلاتقان ءامىر تەمىردىڭ (اقساق تەمىردىڭ) باباسى بولاتىن. ول 1221 جىلدىڭ 22 قازان ايىندا يراننىڭ نيشاپۋر قالاسىن الۋ كەزىندە قازا تاپتى. ال، ءامىر تەمىردىڭ ءوزى شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ كۇيەۋ بالاسى، تۋىستىق جاعىنان شىڭعىس حانعا توعىزىنشى اتادان بارىپ قوسىلادى، ياعني ءامىر تەمىر دە، شىڭعىس حاندا بودانشار مۇڭالدىڭ ۇرپاقتارى. بودانشار مۇڭال – قابىش باتىر – مەنىن تۋدىڭ – قاشۋىن (بارلاس رۋى تارادى) – بارۋل اداي...قاراشار نويان... ءامىر تەمىر.

بارىن اۋىل (بارناۋل), بارلاس رۋى، بارۋل اداي - بۇل اقساق تەمىر شىققان رۋدىڭ اتى.

بۇل جايلى وزبەكستاننىڭ كورنەكتى جازۋشىسى بەرەزيكوۆ ە.ە. ءوزىنىڭ «ۆەليكي تيمۋر» اتتى رومان-حرونيكاسىندا بىلاي دەپ جازادى. ء«امىر تەمىر، سەن ەسىڭدە ۇستا، ەشقاشان ۇمىتپا. سەن تەمىر تاراعايدىڭ بالاسىسىڭ، ال تاراعاي - ءامىر بارعۇلايدىڭ بالاسى، بارعۇلاي - ءامىر يلىنعىزدىڭ بالاسى، يلىنعىز – باحادۋردىڭ بالاسى، باحادۋر – انجال نوياننىڭ بالاسى، انجال نويان – ءسۋيىنىشتىڭ بالاسى، ءسۇيىنىش – ەردامشى بارلاستىڭ بالاسى، ەردامشى بارلاس – قاراشار نوياننىڭ بالاسى. ال قاراشار نويان بولسا شىڭعىسحاننىڭ تۋمالاسى» (56 بەت).

قازاق قاعاناتىن (قازاقتىڭ الاش، التىن وردالارىن)  كۇيرەتىپ، بۇكىل الەمگە تۇگەلگە جۋىق بيلىگىن جۇرگىزسە دە  اقساق تەمىرگە اتام قازاقتىڭ ەڭ ۇلى قاسيەتتى قاعان دەگەن لاۋازىمى بەرىلمەگەن. وعان سەن اتانىڭ قاراشاعىراعىنىڭ يەسى ەمەسسىڭ، دەپ گۇرگەن (كۇيەۋ بالا) جانە  ءامىر تەمىر دەگەن لاۋازىمدى ەنشىلەگەن. ەكەۋى دە  «انالىق»  تەككە جاتادى. اقساق تەمىر بيلىگىن زاڭدى ەتۋگە تىرىسىپ، ءامىر اتالۋ ءۇشىن شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن. اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتقاندا، قازىرگى موڭعولدىڭ «گەر» – ءۇي ءسوزى دە، «گۇرگەن» – «كۇيەۋ جىگىت» ءسوزى دە قازاقتىڭ «كىر (كىرمە)» دەگەن سوزىنەن شىققان. بايقاعانىمىزداي، ءسوزدى زەرتتەگەندە حالىقتىڭ سالت-داستۇرىمەن، تاريحىنداعى مىسالدارمەن سالىستىرا زەرتتەۋ عانا دۇرىس ناتيجە بەرمەك. اقساق تەمىردىڭ اقيقاتى وسى.

وسى تاريحي جاعدايلارعا اتالارىمىزدىڭ قانداي باعا بەرگەندىكتەرىن سارالايتىن بولساق، كەز كەلگەن تاريحتان ءسال-ءپال بولسا دا حابارى بار جاندار مىنا جاعدايدى اڭعارارى ءسوزسىز: شىڭعىس حان جايلى قازاق شەجىرەسى بىردە-ءبىر ارتىق ءسوز ايتپايدى. ونى حان، قاعان (الەم بيلەۋشىسى), ادىلەت ءۇشىن كۇرەسۋشى، اۋليە (اۋلەتتىڭ يەسى) دەپ اسپەتتەيدى. ال، قازاقتىڭ التىن ورداسى مەن وسمان يمپەرياسىن كۇيرەتكەن اقساق تەمىرگە اتالارىمىز ونداي قۇرمەت كورسەتپەيدى. مىنا كورشى وزبەكتەر ونى ءامىر تەمىر، ساقىپقىران، كورەگەن دەپ قۇرمەتپەن اتاسا، ءبىزدىڭ اتالارىمىز ونى جاي عانا اۋىل، ءۇيدىڭ اياعى اقساق تەنتەك بالاسى ىسپەتتى اقساق تەمىر دەپ اتاعان. قازاقتا دەنى دۇرىس، قۇرمەت كورسەتەتىن ادامىنىڭ دەنە كەمشىلىگىن ەسىمىنە قوسىپ اتامايدى. ايتپەسە، ەجەلگى قازاقتا دەنە كەمشىلىكتەرى (سوقىر، شولاق، بۇكىر ت.ت.) بار بيلەۋشىلەر (حاندار مەن قاعاندار) از بولماعان.  دەمەك، ادام بالاسى دۇنيەگە كەلەدى، ولەدى، ولگەسىن ۇمىت بولادى. تەك ەكى ادام عانا ماڭگى ولمەيدى: ءبىرىنشىسى ەلىن جاقسىلىققا جاقىنداتقان ادام، ەكىنشىسى اتا جۇرتىن سورلاتقان ادام. 

اتام قازاقتىڭ «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەپ اقساق تەمىردى قازاققا جولاتپايتىندارىنىڭ سىرى وسى.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz