ومىردەن ءتالىم الماعان،

ەشبىر  مۇعالىمنەن ءتالىم الا المايدى...

رۋداكي

ەرتەرەكتە «ءومىردىڭ ءوزى – ۇلكەن ءبىر ەسەپ» دەگەن ولەڭ جازعان ەدىم. ءالى دە سول سوزىمدەمىن – ءومىردىڭ ءوزى ۇلكەن ءبىر شەشىمى قيىن، كۇردەلى ەسەپ. ونى اقىلىن، نازارىن دۇرىس باسقارعان ادام عانا شىعارا الادى. ال كەرىسىنشە بولسا، ول ەسەپ شاتاستىرادى، باسىڭدى قاتىرادى، ەسىڭنەن الجاستىرادى...

وسى ءبىر ۇلكەن ەسەپتىڭ اياسىندا قانشاما سۇراقتار، ماسەلەلەر، پىكىرلەر مەن تالاس-تارتىستار، مۇددەلەر قاقتىعىستارى، ارمان مەن ءۇمىت تاعىسىن تاعى تاۋسىلىپ بولمايتىن تىرشىلىك كۇيبىڭدەرى جاسىرىنىپ جاتىر دەسەڭىزشى.

ءومىر ءبىزدىڭ الدىمىزعا ساعات سايىن، ءسات سايىن سۇراق قويىپ، ءوزىنىڭ ەسەبىن ۇسىنىپ وتىرادى. سونى لايىعىندا شەشە ءبىلۋ اتاق پەن مانساپتى ەمەس، پاراسات-پايىمدى تالاپ ەتەدى. دوكەيلەر مەن شەندى-شەكپەندىلەردىڭ ء«سۇرىنىپ قۇلاپ» جاتاتىنىنىڭ سەبەبى سودان.

شەندىلەر قۇلاسا جىلانشا ورمەلەپ شىققان بيىگىنەن قۇلايدى (قىرانشا سامعاپ شىقسا كىم بىلەدى قۇلاماس پا ەدى؟), ال ءجاي حالىق قۇلاسا ارى كەتسە مىنگەن اتىنان، بەرىسى ءوز اياعىنا شالىنىپ قۇلار. شەندىگە قاراعاندا جاراسى جەڭىلدەۋ بولار دەپ ويلايمىز. جوق ولاي ەمەس، تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر. «قۇلاۋدىڭ» ءبارى قۇلاۋ. وڭىپ تۇرعانى جوق. 

«قازىرگى ءبىزدىڭ حالىق نەدەن قۇلايدى؟» دەپ سۇراساڭىز، وعان قايتارما سۇراقپەن: ء«بىزدىڭ حالىق قازىرگى وتكەلى بىتپەس وتپەلى، رەفورماعا، جاڭالىققا تولى كەزەڭدە نەدەن قۇلامايدى؟!» دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى. دەمەك قۇلاۋدىڭ مۇمكىندىگى دە، ءتۇرى دە كوپ. ونىڭ قايسى ءبىرىن ارا-جىگىن اشىپ ايتىپ وتىرايىق. ايتپاعىمىز ءبىر عانا «قۇلاۋ» – ماحاببات داعدارىسى. شىنىن قۋعاندا ماحاببات داعدارىسى دا كۇرمەۋى كوپ، تۇيتكىلدى ماسەلە، ول دا ءبىر كۇردەلى ەسەپ. ستاتيستيكاعا نەگىزدەلگەندە ەلىمىزدە، جىلىنا ءار ءۇشىنشى نەكە وزدەرىنىڭ وتباسى باقىتى ەسەبىنەن شاتاسىپ، تاعدىرلارى ەكىگە ايىرىلادى ەكەن. مىسالى، ۇلىبريتانيالىق «The Economist» جۋرنالىنىڭ ءداستۇرلى «الەم ستاتيستيكاسى – 2015» جيناعىندا قازاقستان اجىراسۋ كورسەتكىشى مىڭ ادامعا شاققاندا  – 2,7 بولىپ، العاشقى وندىققا كىرگەن. الەم بويىنشا الدىڭعى ورىنداردان كورىنۋدى ماقتان ەتەتىن حالىق ەدىك، بۇل جاعىنان دا ناتيجەمىز «وزىق» كورىنەدى. ال مۇنى داعدارىس ەمەس دەپ ايتىپ كورىڭىز. داعدارىس، داعدارىس بولعاندا تاپ-تازا رۋحاني، ادامدىق، تاعدىرلىق داعدارىس.

ءوزىم پەداگوگ بولعان سوڭ ستۋدەنتتەردىڭ ءومىرىنىڭ ورتاسىندا جۇرەمىن. ۇيلەنبەگەن، بويداق قىز-جىگىتتەر كوپ-اق. جالعىز باستى انالار تۋرالى ايتپاي-اق قويايىق. دەسە دە ولاردىڭ تاعدىرى ءسال باسقاشالاۋ. ال جاستارعا كەلسەك، ولاردىڭ ۇيلەنبەۋىندەگى سەبەبى نەدە؟ جىگىتتەر جاعى: ء«جىبى ءتۇزۋ قىز جوق» دەسە، قىزدار: «دەنى دۇرىس  جىگىت جوق» دەيدى. «جوقتان» باسقا ايتارلارى جوق. سوندا كوشە تولى قىز-جىگىتتەر ءبىرىن-ءبىرى كورمەي ءجۇر مە؟ جوق ولاي ەمەس، ولار ءبىر-ءبىرىن كۇندە كورەدى. ءوزارا جالت-جۇلت ەتكەن سەزىم ۇشقىندارى دا قىلاڭ بەرىپ جاتادى. بىراق وكىنىشتىسى سول – ولاردىڭ اراسىندا ادام بالاسى ءۇشىن ەڭ قاستەرلى دۇنيە – سەنىم دەگەن كيەلى قۇندىلىق جوعالعان. بۇل كۇندەرى سەنىم تەك، جاستاردا عانا ەمەس، بارشا ادامزاتتان اجىراپ بارا جاتقانداي. ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سەنىمنەن ارىلىپ بارامىز، سەنبەيتىن، كۇمانقور بولىپ كەتتىك.

بىردە وتباسى ماسەلەلەرىن زەرتتەيتىن قىتايلىق عالىممەن سۇحباتتاسقانىمىزدا، ول: «قىتايدا دا اجىراسۋدىڭ اسا اۋقىمدى بولىپ بارا جاتقانىن، ەندى ءبىر نەشە ون جىلدان سوڭ تەك ازاماتتىق نەكەمەن عانا قالامىز با؟» دەگەن قاۋپىن جاسىرماعان ەدى. دەمەك، سەنىم داعدارىسى ءبىزدىڭ ەلدە عانا ەمەس، وزگە ەلدەردە دە اسقىنىپ بارادى. تاعى دا سول ۇلىبريتانيالىق “The Economist” جۋرنالىنىڭ اقپارىنا قاراساق اجىراسۋدان ءبىرىنشى ورىندا 5,3 كورسەتكىشىمەن گۋام ارالدارى (اقش) تۇر ەكەن. ال اقش قانداي ەل؟

ەڭ جانعا باتار تۇسى ەلىمىزدىڭ اجىراسۋ كورسەتكىشى بويىنشا مۇسىلمان ەلدەرى ىشىندە كوش باستاپ تۇرۋى. ەگەر اقش-تىڭ  Illinois ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «اجىراسۋ جانە وتباسىن قورعاۋ عىلىمي زەرتتەۋ» ورتالىعىنىڭ (Diver Cescience.org) مالىمەتىنە سۇيەنسەك ەلىمىز الەم بويىنشا 9-ورىندا، مۇسىلمان ەلدەرى ىشىندە 1- ورىندا تۇر ەكەنبىز. بۇل نە دەگەن سوراقىلىق، نە دەگەن ماسقارالىق. بۇدان ارتىق ۇياتتى ءىس بار ما؟ قالاي ءداتىمىز بارىپ ءوزىمىزدى مۇسىلمان ەلمىز دەپ ايتا الامىز؟ يسلامدا اجىراسۋدى ءجون ساناماعان، اجىراسۋ – جاراتقان جاپپار يەنىڭ ادال ەتكەن ءىستىڭ ىشىندەگى ەڭ جاعىمسىزى. وعان قۇراندا اللا تاعالانىڭ: «جارلارىڭمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىڭدار. ەگەر ولاردى ۇناتپاي قالساڭدار (سابىرلىلىق تانىتىڭدار), اللا سەندەر ۇناتپاعان نارسەگە كوپ جاقسىلىق جازعان بولۋى دا مۇمكىن» دەيدى («نيسا» سۇرەسى، 19-ايات). سونىمەن قاتار: «ەگەر ول ايەلدەر سەندەرگە مويىنسۇنىپ جاتسا، (اجىراسۋعا) سىلتاۋ ىزدەمەڭدەر. كۇمانسىز اللا جوعارى مارتەبەلى ءارى ۇلى» دەپ بۇيىرۋى («نيسا» سۇرەسى، 34-ايات) جانە پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.): «نەكە – مەنىڭ سۇننەتىم! كىم مەنىڭ سۇننەتىمنەن بەت بۇرسا، مەنەن بەت بۇرعان بولادى» سونداي-اق «اللاھ تاعالاعا ادال ەتكەن ءىستىڭ ىشىندەگى ەڭ جاعىمسىزى – اجىراسۋ» دەگەن حاديستەرى نەگىز بولادى. شاريعات ۇكىمىن ايتپاعاندا، ادام، بالا تاعدىرى نە بولماق؟ ءبىر-اق رەت كەلەر ومىردە، ءبىر-اق رەت كورەر ناعىز وتباسى باقىتى مەن جار قۇشاعىن تارك ەتۋ قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا اقتاپ الۋعا كەلمەيتىن ارەكەت... كەي ادامدار اجىراسۋعا امالسىزدىقتان، شاراسىزدىقتان بارادى. مىسالى، بالانىڭ بولماۋى، جولداسىنىڭ ماسكۇنەمدىككە، ايەلىنىڭ جەڭىل جۇرىسكە سالىنۋى تەكتەس سەبەپتەردەن. ال جوقتان باردى سىلتاۋراتىپ نەمەسە كورسەقۇمارلىققا سالىنىپ، قۋ ءناپسىنىڭ جەتەگىمەن اجىراسۋ ول – تەك قانا ادامي قىلمىس.

جالپى وتباسىن ۋاقىتىلى قۇرماۋدىڭ، قۇرعان كۇندە باياندى بولماۋىنىڭ سان ءتۇرلى سەبەبى بار. الايدا ەڭ باستىسى جوعارى دا ايتقانىمىزداي – سەنىمنىڭ جوعالۋى. سەبەبى، ادام بالاسى اتام زاماننان بۇگىنگە دەيىن تەك سەنىم ارقىلى عانا ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن. يسلام ءدىنى دە التى ۇلى سەنىمنىڭ ۇستىندە قۇرىلعان. زايىرلى مەملەكەتتە زاڭنىڭ ۇستەمدىگى ول دا – سەنىم. ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ تابىسقا جەتۋى ول دا – سەنىم. سول سەكىلدى جاس شاڭىراقتىڭ كوتەرىلۋى، نەكەنىڭ باياندى بولۋى تۇنىپ تۇرعان سەنىم. ال سەزىم – سول سەنىمدى تۇتاتاتىن وت ۇشقىنى، ارى قاراي سەزىم ەمەس، سەنىم جانادى، لاۋلايدى وتباسى باقىتىنا ساۋلە شاشادى. ەگەر كىمدە-كىم ءومىر بويى سەزىمىمدى عانا جاعامىن دەسە، ول قاتەلەسەدى. سەبەبى، سەزىم اۋىسپالى، ۋاقىتشا. وعان تابيعات قۇبىلىسى دا، ادام دا، وقىعان كىتاپ تا، تىڭداعان اۋەنى دە ءبارى-ءبارى اسەر ەتەدى، شالقىتادى، بالقىتادى، جاسىتادى، ەلجىرەتەدى، ەمەكسىتەدى... ال سەنىم – تۇراقتى، سەبەبى، ونىڭ نەگىزى اقىل مەن ومىرلىك تاجىريبەدەن باستاۋ الادى.

بىرەۋلەر ايتۋى مۇمكىن: «ۇيلەنۋ، اجىراسۋ اركىمنىڭ جەكە ءىسى، كىسىلىك قۇقىعى» دەپ. جوق تولىقتاي ولاي ەمەس. سەبەبى، ول بەلگىلى دارەجەدە جەكە ادامنىڭ ءىسى بولعانىمەن، ونىڭ ارتىندا تۇتاس ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ جانە وتاننىڭ بولاشاعىنىڭ جاتقانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. وتان – وتباسىنان باستالادى دەپ دانالارىمىز تەككە ايتپاعان بولار. سوندىقتان بۇل كەلەڭسىزدىكپەن قوعام، ۇكىمەت، ءدىني باسقارما، عالىمدار مەن زەرتتەۋ ورتالىقتارى ورتاق اتسالىسۋى ءتيىس. ول ءۇشىن قۇر ايقاي، داۋرىقپا جيىننىڭ قاجەتى جوق. تياناقتى تۇردە وسى ماسەلەمەن اينالىساتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى تۇراقتى جۇمىس ىستەۋلەرى قاجەت. سول عىلىمي نەگىزدە عانا زاڭ مەن ەرەجە جاساۋعا، ونى اتقارۋعا ۇكىمەت مۇددەلى بولۋعا ءتيىس، بولماعاندا ول زاڭ مەن تارتىپتەن باياندى ناتيجە كۇتۋ ابەستىك بولادى. ءدىني ۋاعىز-ءناسيحاتتى دا سول عىلىمي نەگىزدە ايتۋعا باعىتتاۋ كەرەك. ەگەر ءدىن عىلىم مەن فيلوسوفيادان ايىرىلعاندا جانكەشتىلىككە اپاراتىنىن ءار كەز ەستەن شىعارماۋىمىز ءتيىس.

سانانى تۇرمىس بيلەگەن، رۋحاني دۇنيە كەيىنگە سىرعىعان مىنا زاماندا «شەتەلدىك قالتالى ازاماتتارعا كۇيەۋگە شىعامىز» دەگەن قىزدارعا زاڭ جۇزىندە توسقاۋىل قويا المايمىز. سەبەبى ءبىز دەموكراتيالى، زايىرلى ەلمىز. ونىڭ ۇستىنە ەكونوميكالىق قيىندىقتار، جۇمىسسىزدىق، باسپانانىڭ قول جەتىمسىزدىگى، اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى، ينفلياتسيا ءبارى-ءبارى دە قاراپايىم حالىقتى كۇن سايىن تىعىرىققا تىرەپ كەلەدى. وسىدان شىعۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە شەتەلدىك ازاماتتارعا تۇرمىسقا شىعىپ، قولىن جىلى سۋعا مالىپ وتىرۋدى ءجون سانايتىنداردىڭ بولۋى دا تابيعي نارسە. بۇعان تاعى دا «وتاندىق» جىگىتتەردىڭ ء«جىبى ءتۇزۋ قىز جوق» دەپ شەكىرەيە قاراۋى، ءتىپتى، كەي جىگىت سىماقتاردىڭ قىزدىڭ ارىن توگۋدى ماقتان كورۋى، قىزداردى قولعاپشا ايىرباستاۋى، ولاردىڭ الدىندا ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىككە بارماۋى، وسىنىڭ ءبارى دە نازىكجاندىلاردىڭ «ەسى دۇرىس ەركەك جوق» دەۋىنە سەبەپ بولىپ وتىرعانداي. سوندىقتان اينالايىن ىنىلەرىم، اعالارىم ەركەك دەگەن اتىمىزعا كىر كەلتىرمەيىك.

ال قارىنداستار، سىزدەرگە دە ايتار بازىنامىز بار. كەزىندە نۇرلان ونەرباەۆ اعامىزدىڭ «مەن قازاق قىزدارىنا قايران قالام» دەگەن ءانىن سۇيسىنە، بەرىلە وتىرىپ تىڭداۋشى ەدىم. ال قازىر وسى ءاندى تىڭداسام بويىمدى ءبىر ۇيالۋ، قىسىلۋ سەزىمى باسا بەرەدى. كەي قازاق قىزدارىنىڭ ۇياتتى قىلىقتارى مەن سوزدەرى، ويلارى مەن پىكىرلەرى، دۇنيە تانىمى ەرىكسىز ۇيالتادى، قىسىلتادى... سوندىقتان دا، ارۋلارىمىزدىڭ دا ويلانعانى ءجون-اۋ...

قاستەر سارقىتقان، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، ەلتانۋ جانە تۋريزم كافەدراسى دوتسەنتى

Abai.kz