بۇگىن مەملەكەت باسشىسى جارلىق شىعارىپ، قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆتى قىزمەتىنەن بوساتتى. ۇزاق جىلدار بويى مينيسترلىكتە جۇرگەن كەڭەستىك كلاسستىڭ كادرى نە ءۇشىن قىزمەتىنەن ايىرىلدى؟ ونىڭ ەندىگى لاۋازىمى قانداي بولماق؟ وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە تاۋەلسىز جۋرناليست ەرمۇرات باپي مىرزامەن از-كەم اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.

- ەر اعا، بۇگىن عانا ەرلان ىدىرىسوۆ مينيستر لاۋازىمىنان بوساتىلدى. ول 1999 جىلدان 2002 جىلعا دەيىن، سودان كەيىن 2012 جىلدان كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولدى. جاقسىلى-جاماندى وسى سالانىڭ الدىنا جورعا تۇسىرمەس، اككى ساياساتكەرىنە اينالدى عوي...

- ەرلان ىدىرىسوۆ سوناۋ كەڭەستىك جۇيەنىڭ كادرلارىنىڭ ءبىرى. كەڭەس كەزىندە مگيمو-دا وقىپ كەلدى. افريكا ەلدەرىندە قىزمەتتە بولدى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە دە ءبىراز ۋاقىت وتىردى. نەگىزىنەن مەن ىدىرىسوۆتى حالىقشىل، قازاقشىل ساياساتكەر دەپ اتاماس ەدىم. سەبەبى تاعى بەلگىلى.

- اقورداداعى اۋىس-ءتۇيىس اياق-استى جاسالدى ما؟ الدە الدىن-الا جوسپارلانعان با؟ ىدىرىسوۆتىڭ قىزمەتىنەن بوساتىلۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ ول نازارباەۆ كومانداسىنداعى سەنىمدى كادر ەمەس پە ەدى؟

- مەنىڭشە ىدىرىسوۆتىڭ قىزمەتىنەن قۋىلۋىنا ونىڭ وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن قىرىمعا قاتىستى ايتقان مالىمدەمەسى سەبەپ بولسا كەرەك. ول قازاقستاندىق بيزنەسمەندەردى قىرىممەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا ساق بولۋعا شاقىرعان ەدى.

- ءيا، قىرىمنىڭ ستاتۋسى ءالى انىقتالماعانىن ايتىپ، قازاقستاندىقتاردى ەسكەرتكەن ەدى...

- شىنتۋايتىنا كەلگەندە قىرىمنىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنى ءالى شەشىلگەن جوق. سوندىقتان ول جەردە قازىر ازاماتتىق نارازىلىق كۇشەيگەن. سوندىقتان پۋتين قىرىمعا ينۆەستيتسيا تارتۋ ارقىلى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تولقۋىن باسۋدى كوزدەگەن ەدى. ءسويتىپ، قىرىمعا قىرۋار قارجى توگىپ جاتىر. كاسىپكەرلىكتە جۇرگەندەر جاقسى بىلەدى، قاي جەردە اقشا كوپ، سول جەردە پايدا بار. سوندىقتان، قازاقستاندىقتاردى ءوز اقشالارىن قىرىمعا سالۋعا اسىقپاۋعا شاقىرۋى كرەملگە جاقپاي قالۋى ابدەن مۇمكىن. ەاەو اياسىندا ءوتىپ جاتقان سامميتتە ۆلاديمير پۋتين مۇنى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ىمىرالاپ جەتكىزگەن بولۋى كەرەك. سوندىقتان، ىدىرىسوۆتىڭ وسى جولعى مالىمدەمەسىن مەن قۇپتارلىق دەر ەدىم.

- وسىنشا ۋاقىت سىرتقى ساياساتتى باسقارىپ كەلگەن ىدىرىسوۆتىڭ اياق-استى اقساۋى قانشالىقتى نانىمدى؟

- دۇرىس ايتاسىڭ، ىدىرىسوۆ مۇنداي تەتىكتەردى جاقسى بىلەدى. ول سىرتقى ساياساتتىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن ازامات. اياعىن شالىس باسپاعان ساياساتكەر. مەن ويلايمىن، ونىڭ ۋاقىتى ءالى كەلگەن جوق. بۇل ورايدا ەكى پىكىر ايتۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، ىدىرىسوۆقا وسىلاي ايت دەپ، ەلباسىنىڭ ءوزى يشارا ءبىلدىرىپ، اناۋ-مىناۋ بوپ كەتسە، ءمينيستردى قۇربان ەتۋدىڭ جوسپارى جاسالۋى مۇمكىن. ءپۋتيننىڭ تامىرىن باسىپ كورۋ ءۇشىن. وسى جاعدايدا نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ ءمينيسترى ارقىلى حالىقارالىق ءيميدجىن جاقسارتىپ العىسى كەلۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، ەلدەگى ساياسي جۇيە ابدەن بىلىعىپ كەتكەن كەزدە، ەرلان ىدىرىسوۆتىڭ ءوز باستاماسىنان تۋعان پىكىر بولۋى دا مۇمكىن.

بىراق بۇل جاعدايدا بيلىكتەگى الدەبىر اعىمداردىڭ ىقپالىمەن ەل پرەزيدەنتىنىڭ ەاەو-عا قاتىستى ساياساتىنا تورپەدالىق شابۋىل جاماۋى مۇمكىن. بىراق بۇل وتە سەنىمسىز جورامال.

نە دەسەك تە، ىدىرىسوۆتىڭ وسى جولعى مالىمدەمەسى قازاقستان ديپلوماتياسى تاريحىندا ساقتالاتىنى ءسوزسىز.

- راسىندا، ىدىرىسوۆتىڭ قىرىم ماسەلەسىنە كەلگەندە  پرورەسەيلىك پوزيتسيانى قولداماۋى ءام ونىڭ ستاتۋسىنىڭ ءالى انىقتالماعانىن ايتۋى، ءوز كەزەگىندە قىرىمنىڭ رەسەي تەرريتورياسىنا كىرەتىندىگىن مويىنداماعانى. ءارى باتىل مالىمدەمە بولدى.

- راسىندا قىرىمنىڭ كەلەشەگى ءالى بۇلىڭعىر. باتىس پەن اقش-تىڭ ەكونوميكالىق سانكتسيالارى رەسەي ەكونوميكاسىن ايتارلىقتاي السىرەتىپ جىبەردى. سوندىقتان پۋتين قازىر جان-جاقتان ينۆەستيتسيا ىزدەپ وتىر. ءتىپتى، كەلەشەكتە قىرىم ۋكرايناعا قايتا قوسىلۋى دا ابدەن مۇمكىن. وعان رەسمي ستاتيستيكالار دالەل. وسىنى ەسكەرگەندىكتەن، ىدىرىسوۆ وسىنداي مالىمدەمە جاسادى.

- ال بۇگىن قىزمەتىنەن بوساتىلعان تاعى ءبىر مينيستر قۋاندىق بيشىمباەۆتى ەەك (ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا) مۇشەسى بولعان تيمۋر سۇلەيمەنوۆتىڭ الماستىرۋى سايكەستىك پە؟

- ول دا جاڭاعى ايتقانىمىزداي، ەاەو ءسامميتى كەزىندە قابىلدانعان وزگەرىس بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە رەسەيلىك باق قازاقستان، بەلورۋسسيا باسشىلارىن ەاەو جۇمىستارىنا قۇلىقسىز قاراپ وتىر دەپ ايىپتاپ جاتىر عوي. ال جاڭا تاعايىندالعان ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى سول ەەك-تە جۇمىس جاساعان ادام. بۇل ارينە، سايكەستىك بولۋى دا ىقتيمال.

- ىدىرىسوۆتىڭ سونشا جىل سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعانىن جاڭا ايتتىق. ول وسى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىنە قىرىن قاراپ كەلگەن مينيسترلەردىڭ ءبىرى ەدى...

- ءيا، ول اسا ءبىر حالىقشىل ازامات ەمەس. ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، ءبىر جىلدارى «مەنىڭ ميىمدى شاعىپ، اۋىستىرساڭدار دا مەن قازاقشا سويلەمەيمىن» دەگەن كەزدەرى دە بولعان.

- ەرلان ىدىرىسوۆ سەنىمدى كادرلاردىڭ ءبىرى دەپ ايتتىق، ونىڭ جۇمىسسىز قالمايتىنى بەلگىلى. دەسە دە، ءسىز ۇسىنعان ەكى نۇسقاعا سايكەستەندىرىپ بولجام جاساساق، ول قايدا اۋىسۋى مۇمكىن؟

- ىدىرىسوۆ جەردە قالمايدى. جانە اقوردا توڭىرەگىنەن الىسقا ۇزامايدى دا. ەگەر كرەمل جاعىنان نارازىلىق تۋىنداسا، وندا ىدىرىسوۆ 1-2 جىل اسا جوعارى لاۋازىمدارعا تاعايىندالماۋى مۇمكىن. بولسا ۆيتسە-مينيستر، نەمەسە ودان دا تومەنگى قىزمەتتەرگە بارۋى ىقتيمال.

- الەۋمەتتىك جەلىدە ىدىرىسوۆتىڭ تۇركياعا ەلشى بولىپ بارۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتىلىپ جاتىر. جانسەيىت تۇيمەباەۆتان كەيىن ول جاقتاعى ەلشىلىك ورىن بوس قالدى عوي.

- مەنىڭشە بۇل قيسىنسىزداۋ بولجام. سەبەبى، تۇركياعا ەلشى بولىپ بارۋ ءۇشىن، كانديداتۋرا بىرنەشە اي بۇرىن جىبەرىلىپ قويادى. اگرەمان دەگەن بار. تۇركيا جاعى ماقۇلداۋى كەرەك. ىدىرىسوۆ بۇل قىزمەتكە بارادى دەگەن كۇننىڭ وزىندە، بىرنەشە اي كۇتۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە تۇركياداعى جاعداي شيەلەنىستى تۇستارى كوپ. جاقىندا عانا رەسەي ەلشىسىن ءولتىرىپ كەتتى. تەراكتىلەر بولىپ جاتىر. اگرەمان الۋ قيىنداۋ بولادى. وعان قوسا ىدىرىسوۆ تۇركيا مامانى ەمەس. ول كوبىنە اقش-پەن، باتىسپەن جۇمىس جۇرگىزەدى. سوندىقتان كۇتۋ كەرەك.

- ءبىزدىڭ ەلدىڭ تاريحىندا، مينيسترلىكتەن دەپۋتاتتىققا تۇسكەن كەزدەر بولدى. قازىر داۋلى بەينە جازبادان كەيىن ءوز ەركىمەن مانداتىن تاپسىرعان تىنىكەەۆتىڭ ورنى دا بوس قوي...

- (كۇلدى) ول دا مۇمكىن... نە دەسەك تە جاقىندا كورەمىز. ءبىزدىڭ بيلىك جۇيەسىندە ءبىر ءىستىڭ مامانى دەگەن ۇعىم جوق قوي. ساتۋشىنى ءبىلىم ءمينيسترى، مالشىنى باسقا مينيستر ەتىپ تاعايىنداي سالادى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz