قازىرگى قازاق قوعامى مەن قازاق زيالىلارىنىڭ  تاريحي، ساياسي-الەۋمەتتىك  كوزقاراستارىندا «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ، سول ارقىلى قازىرگى قازاقستاننىڭ  تاۋەلسىزدىگىنىڭ ۇلى ۇستانىمىنىڭ اراسىنداعى كۇرەتامىرلى بايلانىستى ناقتى انىقتاپ، ءمانىن اشىپ بەرۋدىڭ ورىنىنا، ماسەلەنى بارىنشا جالپىلاما جايداقتاتىپ، بۇرىن دا، قازىر دە قازاق مەملەكەتتىنىڭ تەرريتوريالىق، يدەيالىق، رۋحاني تۇتاستىعىنا  نۇقسان كەلتىرەتىن پىكىرلەردى بۇلدىراتىپ ءتۇسىندىرۋ اعىمى ورىن الىپ وتىر.

(ورىستاردان الىم-سالىق الۋعا كەلگەن وردالىق باسقاقتار. ورىس سۋرەتشىسى س. يۆنوۆتىڭ كارتيناسى).

ۇلتتىق ساياسي كۇرەس جولى وتە كۇردەلى ءارى تۋرا سول قاس-قاعىم ساتتەگى تاريحي، ساياسي وقيعاعا بايلانىستى شۇعىل وزگەرىستەر مەن ۇستانىمدى، ءىس-قيمىلدى وزگەرتىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى، ياعني، تاۋەلسىزدىك تۋرالى ۇلى يدەيادان – ونى جۇزەگە اسىرۋعا تىكەلەي كەپىلدىك بەرەتىن مەملەكەتتىك   يدەولوگياعا كوشۋگە ءماجبۇر  ەتەتىن قاتاڭ دا قاساڭ قاعيدالار العا ساياسي مىندەت ەتىپ قويىلادى. بۇل – زاڭدىلىق. سوندىقتان دا يدەيا مەن مەملەكەتتىك يدەولوگيا تۋرالى، سونىڭ ىشىندە ناقتى تاريحي كەزەڭدەردەگى قوزعالىستار مەن ۇستانىمدار تۋرالى پىكىر قوزعاعاندا، ونىڭ جالپى ۇلى نىساناسىنا عانا ەمەس، تاريحي استارى مەن سەبەپ-سالدارىنا، بەرەتىن نەمەسە بەرگەن ناتيجەسىنە، كۇرەس جولىنىڭ ساياسي تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسىنا نازار سالۋعا مىندەتتى.

جالپى اڭسارلى يدەيامەن ەشقانداي ساياسي كۇرەس پەن قوعامدىق توڭكەرىس، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك  جۇزەگە اسپايدى. سونىڭ ىشىندە، ۇلتتىق كۇرەس تۇسىنداعى مەملەكەتتىك، ۇكىمەتتىك، پارتيالىق قاتاڭ دا قاساڭ يدەولوگيا – سول ۇلى ماقساتقا جەتكىزەتىن باسپالداق، ۇلتتى شۇعىل جۇمىلدىرۋ جولىنداعى ساياسي-مەملەكەتتىك شارا.

ءار پارتيا مەن ءار قايراتكەر ءوزىنىڭ ۇستانعان باعىتى ءۇشىن ۇلت الدىندا جاۋاپكەر. ويتكەنى، ولاردىڭ ءار قايسىسى ءوزىنىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىقتىڭ تاعدىر تاقىمەتىن مويىنىنا الادى. سوڭعى شيرەك عاسىرداعى قازاق قوعامىنداعى قوعاملىق وي مەن ساياسي كوزقاراستىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋ ىرقىنا قاراپ وتىرىپ، ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنداعى الىس بولاشاقتى اڭساعان ۇلى يدەيا مەن شۇعىل ۇيىمداستىرۋ قۇرالى، مەملەكەتتىك ۇستىننىڭ دىڭگەگى – مەملەكەتتىك يدەولوگيادان تۋىنداعى شارالاردىڭ اراسىن اجىراتپاي، ساياسي اڭسار اۋانىنداعى اۋەندى وي-سانامىزدىڭ الديىنە اينالدىرىپ العان سياقتى كورىنەدى. سونىڭ سالدارى، تەك جەكە ادامنىڭ عانا ەمەس، مۇقىم ۇلتتىق جارىلىسقا جەتەلەيتىن جالعان توپتىق ساسي پسيحولوگيا  قالىپتاستىرۋعا بەيىمدەلىپ بارادى. سونداي-اق، مۇنىڭ كەسىرى قازىرگى حالىقارالىق ساياسي كوزقاراستى، سونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتتىك، ساياسي تاريحىن ناقتى باعامداپ، ءتۇسىندىرىپ بەرىپ، شەشىم قابىلدۋ بارىسىندا كەيبىر ەكىۇشتىلىق سەزىم تۋدىرىپ، اشىق پىكىردىڭ شىلدەرىنىڭ بەتىنە شىركەۋ ءتۇسىرىپ وتىر. 

قوعامدىق عىلىممەن اينالىساتىن زيالىلار  قاۋىمىنىڭ ءبىر پاراسىنىڭ، سول ارقىلى سولاردىڭ پىكىرىنە بەيىمدى قوعام مۇشەلەرىنىڭ جىگى اجىراتىلماعان تەرمين رەتىندە قاراستىرىپ جۇرگەن بۇل  ماسەلە، اسىرەسە، ء   وز ۇلتىمىزدىڭ ساياسي، رۋحاني تانىم تامىرىن تانۋ بارىسىندا تۇسىنىسپەستىككە، كوزقاراس الشاقتىعىن جەتەلەپ بارادى. ال مۇنىڭ ءتۇبى قازاق قوعامى مۇشەلەرىنىڭ اراسىنا سىزات تۇسىرەتىنى انىق. اشىعىن ايتايىق، تۇپكى تامىرىمىزدى تارتاتىن ۇلى تۇرىكشىلدىك يدەسى مەن الاش يدەياسىنىڭ، تۇرىك دۇنيەسىنىڭ ورتاق مۇددەلەرى مەن الاش مۇددەسىنىڭ، «ميللي تۇركىستاندىق» مەملەكەتتىك قوزعالىس پەن الاش قوزعالىسىنىڭ، كەشەگى تۇركىستان جۇمحۇرياتى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ، سول ارقىلى بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى سترتەگياسى مەن تاكتيكاسىن، قازىرگى  جاھاندىق قوزعالىستىڭ ءبىر باعىتىنا اينالۋعا ۇمتىلىپ وتىرعان «تۇرىك ءدۇنياسى» يدەياسىمەن تامىرلاساتىن حالىقارالىق ۇستانىمىن – ۇلتتىق مەمەلەكەتىمىزدىڭ ساسي مۇددەسى تۇرعىسىنان باعامداۋ بارىسىندا كادىمگىدەي  ەكىۇشتى كوڭىل اۋانىنا قالدىرىپ وتىرعانى انىق بايقالادى.

كەيىنگى جىلدارى ساياسي ەليتانىڭ «تۇرىك ءدۇنياسى» قوزعالىسنىنان، ياعني، «ميللي تۇركىستان» يدەياسىنان تۇرىكمەنستان مەن وزبەكستاننىڭ دەرلىك باس تارتۋىنىڭ، ءازىربايجان مەن قىرعىزستاننىڭ، قازاقستاننىڭ بۇل قوزعالىستى تەك مادەني-رۋحاني تامىر تۇرعىسىنان قۋاتتاپ وتىرۋىنىڭ سەبەبى دە سوندا.  ال قازاق قوعامدىق عىلىمدار وكىلى مەن زيالىلار قاۋىمى اراسىنداعى «ميللي تۇركىستان» مەن الاش يدەياسى،  «تۇركىستان جۇمحۇرياتى» مەن «الاشوردا ۇكىمەتى» اراسىنداعى جىكتى اجىراتپاي، جاپپاي جابا توقۋعا ۇمتىلۋ، بۇل بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قازاق قوعامدىق وي-پىكىرىنىڭ انىق تا قانىق دامۋىنا ەكىۇشتى تۇسىنىسپەستىك اكەلەدى. سوندىقتان دا تەكتىك، ۇلتتىق سانا بولمىسىنىڭ دامۋ جولىنداعى، ساياسات تىلىمەن ايتساق، ستراتەگيا مەن تاكتيكانى، ۇلى اڭسار مەن ماقساتتى، ماقسات پەن مىندەتتى  كەزەڭىنە ورايلاستىرا باعالىپ، كەشەگىمىزدى تالداپ، بۇگىنىمىزدى سارالاپ، ەرتەڭىمىزدى ەسكەرە ورتاق كوزقاراس قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت.

ماسەلەگە تۋرا كوشپەي، وسىنشاما وراعىتۋىمىزدىڭ تۇپكى تۇيتكىلى دە بۇل باعىتتىڭ قازىرگى قازاق قوعامىندا سىزاتى بىلىنە باستاعان ەكى اعىمنىڭ تاريحي، ساياسي، تۇلعالىق كوزقاراسىمىزعا سىنالاي ەنە باستاۋىندا، سول سىنانى جارىقشاق تۇسىرۋىنەن ساقتاندىرۋ ماقساتىن كوزدەگەندىكتە جاتىر. نەگە رەسەيلىك، وزبەكستاندىق قايراتكەرلەر مەن اكادەميالىق دارەجەلى عالىمدارى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ دەربەستىگىن مويىنداماي، وڭتۇستىك بەس وبلىستى وزبەكستاننىڭ، سولتۇستىك بەس وبلىستى رەسەيدىڭ «زاڭدى تەرريتورياسى» دەپ جاريالاپ وتىر.  ورتا ازيا تاريحىمەن شۇعىلداناتىن وسى ەكى مەملەكەتتىڭ  رەسمي، عىلىمي مەكەمەلەردەگى عالىمدارى نەگە «التىن وردانىڭ» تىكەلەي مۇراگەرى رەتىندە وزەرىن جاريالاپ، وسىعان دەيىنگى بەس جىل مەرزىمدە عىلىمي تالقى ەسەبىندە، ال سوڭعى ەكى جىلدا حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا رەسمي عىلىمي تۇجىرىم رەتىندە ۇسىنىپ ءجۇر. وتكەن جىلدىڭ اياعىندا پەكين قالاسىندا وتكەن عىلىمي كونفەرەنتسيادا رەسەي عالىمدارىنىڭ سول پىكىرىنە سۇيەنگەن قىتاي پروفەسسورى ورتاازيالىق بەس مەملەكەتتى «روسسيانىڭ انكلاۆى» دەپ تۇسىنىك بەرە تالداۋى كەزدەيسوق ءسوز ەمەس.

وعان سۋىرتپاقتىڭ ۇشىن ۇستاتىپ وتىرعان – ءاۋ باسىندا ءوزىمىز ەرىك بەرگەن، ال تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جىگىن اجىراتپاعان تۇسىنىكتەرىمىز. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا بەس ءجۇز ەلۋ جىل تولۋى تۋرالى مەملەكەتتىك ماۋلەت جاريالانعاننان كەيىن بۇل ماسەلە توراپتىق اقپارات جۇيەلەرىندە اشىق ساقناعا شىعىپ، بەيبەرەت داقپىرتقا ۇلاستى. ءبىزدىڭ زيلىلار مەن عالىمدار وعان نەمكەتتىلىك تانىتىپ وتىر. تۇبىندە بۇل بەرەكەگە اكەلمەيتىن ارەكە. ەڭ باستىسى قازاق قوعامىنا سىزات تۇسىرەدى. مەن، مۇنداي سىزات پىكىرلەردىڭ ساڭلاۋىن بىتەۋ ءۇشىن ەكى-اق ماسەلەنى قاپەرگە ىلگىم كەلەدى.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا  550 جىل تولۋىنا وراي جاريالانعان  ماۋلەت – مەملەكەتتىك مىسىمىزدى تانىتاتىن ۇلى مۇمكىندىك. مۇقىم كوشپەلىلەر الەمى كەڭىستىگى مەن كوشپەلىلەر وركەنيەتىنىڭ مىسى مەن ءباسى ەكشەلەتىن تۇس. ءبىزدىڭ  مەملەكەتتىگىمىزدىڭ بارى مەن جوعى، ءتىپتى ناقتىراق ايتسام، مەملەكەتىمىز بولدى ما، جوق پا، سونى اسقاتاتا كوتەرىپ،   كورشىلەرىمىزدىڭ دە رۋحى ىشتەن تىنىپ، ءوزىمىزدىڭ رۋحىمىز وزگەنىڭ مىسىن يىعىنان  باستىن دەڭگەيگە  كوتەرىلەتىن شاق وسى. ءبىز بۇگىن قازاق مەملەكەتتىنىڭ ايبىنى مەن تاريحىن قالاي ۇلىقتاي الامىز، ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنى عانا ەمەس، ەرتەڭى دە سوعان تىكەلەي بايلانىستى. بۇل  سالتاناتتىڭ ۇلى تۇراننىڭ، كوك تۇرىك قاعاناتىنىڭ، وزان وعىزدىڭ، تىم بەرىسى – التىن وردانىڭ يمپەريالىق وكتەم ايبىنى اسپان استىن جاڭعىرتىپ، قالقا مەن كۋليكوۆو شايقاسىنىڭ  جاڭعىرىعىن تاپتاپ، ءوشىرىپ تاستاۋى ءتيىس.

 بۇل شارادا كەشەگى ۇلى دالانى كۇڭىرەتكەن، كير مەن داريدى، ەسكەندىر مەن زۇلقايناردى تىتىركەندىرگەن، ەۋروپاعا  «قۇدايدىڭ قامشىسىن» سەرمەگەن – يشباقاي، شيراق، تۇمار، سىپايتاي، تونىكوك، كۇلتەگىن، سۇبەدەي، كەتبۇعا، «ەل قامىن جەگەن ەدىگەنىڭ» داۋىسى جەر ورتاسى – ۇلىتاۋدىڭ بيىگىنەن جەر-كوكتى جاڭعىرتىپ، اتوي سالىپ تۇرۋى قاجەت. سوندا قازاق مەمەلەكەتى، قازاق حاندىعى – ۇلى كيەۆ رۋسىنان بولىنگەن – رەسەي، ۆيزانان بولىنگەن – گرەك، ريم سياقتى «التىن وردانىڭ زاڭدى ءبىر تۇتقاسى»، «التىن ورداننىڭ» ساقتالىپ قالعان بۇگىنگى بىردەن-ءبىر تاۋەلسىز مەملەكەتى رەتىندە  كورىنۋى ءتيىس!

 سوندا ماقساتقا دا جەتەمىز. ايبىنىمىز بەن مىسىمىز دا اسقاقتايدى. ەشكىم باسىنبايدى. ۇران:  ءبىز «ەل قامىن جەگەن  ەدىگە» دەپ ۇرانداپ باس قوسقان، التىن وردانىڭ جىعىلعان تۋىن قايتا كوتەرىپ، كوك وردانى – قازاق ورداسىن قۇرعان مەملەكەتپىز! – دەگەن رۋحتا ءوتۋى كەرەك.

مۇنىڭ ورنىنا:   ۇلىتاۋ ما، استانا ما، شۋ ما – انا بۇلاقتىڭ باسى، مىنا بۇلاقتىڭ اياعى دەپ  تۋلاق تارتقانداي تارتىپ، رۋ تاراتقانداي تاراتىپ، ۇساقتاتىپ جىبەرسەك، وندا قازاق مەملەكەتىگىنىڭ ابىرويىن اسىرىپ ەمەس، جاسىتىپ تىنامىز.

   مەنىڭ ويىمشا قازاقتىڭ ارعى-بەرگى داۋىرىندەگى بىرلىك تاڭباسى سالىنعان ۇلىتاۋداعى ەدىگە شوقىسىنا اسپانمەن تىلدەسكەن ەدىگەنىڭ اسقان ەسكەرتكىشىن ورناتىپ، تويدى قاعانات باسى، ۇلىس باسى – جوشىنىڭ موۆزەلەيى تۇرعان القاپتا وتكىزۋىمىز ءتيىس. سوندا  كەرەي مەن جانىبەكتى، ياعني، قازاق حاندىعىن كوزگە ىلمەيتىندەر، ەدىگەنى، جوشى مەن شىڭعىس حاندى جوققا شىعار المايدى.

  وعان تاريحي دالەل دە، دەرەك تە جەتكىلىكتى. جوشىنىڭ موۆزەلەيى، ەدىگە شوقىسى، تەمىرلاننىڭ تاستاعى جازۋى، اياققامىر شاھارى، حاندىق قۇرعانداعى جانە «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندەگى تاڭبالى تاستار زاتتاي ايعاق تا، دالەل دە.

  وسىنداي ايبىنى اسقاق كەڭ كەڭىستىككە قۇلاش ۇرعان مىسى باسىم سالتاناتتى اتوي عانا – كوشپەلىلەر مەن قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ مىسىن كيەلەندىرەدى. ال، ۇساق-تۇيەكپەن كاكىر-شۇكىرمەن، كۇڭكىل-شۇڭكىلمەن وتكىزسەك، قازاق رۋحىن جات پيعىلدىڭ الدىندا تاعى دا ءبىر تىزەلەتكەنىمىز بولىپ تابىلادى. ءويتىپ، تۋلاق شا تارتقىلاپ پۇشپاقتاعانشا، جاتتىڭ تاباسىنا قالىپ، ىزامىز ىشىمىزدە قالعان كۇيى – اتاماي وتكەنىمىز جاقسى. مەنىڭ ۇستانىمىم – وسى!

 ال ەكىنشى تۇيتكىل، ول: قازاق مەملەكتتىگىنىڭ ۇلتتىق تۇعىرى جانە «ميللي تۇركىستان»، تۇركى بىرلىگى يدەياسىنىڭ اجىراتىلماعان جىگى بۇلدىراتقان «ۇلكەن تۇركىستان جۇمحۇرياتى» مەن الاش قوزعالىسى، «ال اشوردا» ۇكىمەتى، سول ارقىلى ساياسي قايراتكەرلەردىڭ ۇستانىمى مەن وعان بەرىلگەن باعالار تۋرالى قاراما-قايشى كوزقاراستار. بۇل ۇعىمدار ورنىقتى تۇجىرىمدالماسا، ورىندى-ورىنسىز قىجىرتپادان ايىقپايمىز.

تۇركى بىرلىگى يدەياسى مەن «تۇركىستان جۇمحۇرياتى»، سونداي-اق «تۇركىستان جۇمحۇرياتى» مەن «الاشوردا ۇكىمەتى» ماسەلەسى – ءبىر ماسەلە ەمەس. «تۇركى بىرلىگى» قوزعالىسى – ۇلى اڭسار، ياعني، يدەيا. ول كوك تۇرك قاعاناتى تۇسىندا تاريح ساقناسىنا شىقتى دا، كەيىن ىسىرىلىپ قالدى. ءحىح عاسىردا بۇكىل يسلام الەمى مەن تۇركيادان باسقا تۇركى حالىقتارى بوداندىقتىڭ بۇعاۋىنا ءتۇسىپ، جاھاندىق   يمپەريالىق بولىسۋگە تۇسكەن كەزەڭدە پايدا بولعان كەزەڭدە،   وتارلانۋدان قۇتىلۋ جولىندا ۇلى يمپەريالارعا قارسى ۇلى بىرلەستىك قۇرۋدان تۋعان، ءدىني، ناسىلدىك، تەكتىك ازاتتىقتى اڭساعان جاھاندىق جاديدتىك يدەيا.  سونىڭ ناتيجەسىندە جالپى يسلامي ساياسي اعىمنىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە «تۇرىك بىرلىگى» اڭسارى دۇنيەگە كەلدى.   حح عاسىردىڭ باسىندا الاش ۇلتتىق يدەياسى ۇلتتىق كۇرەس جولىنا ۇلاستى.  ول تۋرالى س.اسفاندياروۆ: «الاش يدەياسىنىڭ ويانۋىنا اسەر ەتكەن – جاديدتىك باعىت پەن كۇرەس»،– دەپ اشىق جازدى.  ءبىر-بىرىمەن تامىرلاس بۇل ءۇش يدەيا – اڭسار، ياعني، ساياسي جاھاندىق ستراتەگيا.

حح عاسىردا جاديدتىك قوزعالىستىڭ ناتيجەسىندە تۇركيا دەموكراتيالىق مەملەكەت اتاندى. مىنە، وسى ارادا «تۇرىك بىرلىگىن» تۋ ەتكەن ءانۋار پاشا – ستراتەگيالىق، تۇركيا مەملەكەتىنىڭ ازاتتىعىن الدىڭعى قاتارعا قويعان اتاتۇرىك – تاكتيكالىق كۇرەس جولىن تاڭدادى.  اتاتۇرىك تۋرا سول تاريحي الاساپىران تۇستا بارلىق ساياسي-ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق كۇشتى تۇركيا مەملەكەتىنىڭ عانا ازاتتىع ءۇشىن انتالاپ كەلگەن انتانتا-دان امان ساقتاپ قالعا جۇمىلدىردى. سوندىقتان دا جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن ەمەس اڭساردىڭ اۋانىمەن اسكەري كۇشىن يسلام الەمى مەن مۇقىم تۇركى ۇلتتارىن ازات ەتۋ ءۇشىن شاشىراتىپ جىبەرۋگە ۇمتىلعان،«يتتيحاد ءۋا تاراحيات» قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءانۋار پاشادان بيلىك تىزگىنىن ىرىقسىز قولىنا تارتىپ الدى، ءوزىن ساياسي قۋعىنعا ۇشىراتتى. بۇل – اتاتۇرىك تاراپىنان جاسالعان وتە دۇرىس تاكتيكالىق كۇرەس. ويتكەنى، تۇركيا مەملەكەتى بوداندىققا تۇسسە، وندا «تۇرىك بىرلىگى» اڭسارى ءوز-وزىنەن جوققا اينالاتىن. تۇركيا مەملەكەتى سەكسەنىنشى جىلعا دەيىن سول باعىتتى ۇستاپ، تۇرىك مەملەكەتىن نىعايتتى. «تۇرىك بىرلىگى» يدەياسىنىڭ وتەۋى رەتىندە «تۇرىك ءدۇنياسى» مادەني قوعامدىق ۇيىمى بوپ توقسانىنشى جىلدارى ساقناعا شىقتى. اتاتۇرىكتىڭ: «تۇرىك بىرلىگى» اڭسارىن ساقتاي وتىرىپ، ونى كەلەشەكتىڭ ۇلەسىنە قالدىرىپ، باشقۇرتستان تاۋەلسىز مەملەكەتىن، سولتۇستىك الاش مەملەكەتىن، الاش ۇكىمەتىن قۇرۋدى تاكتيكالىق كۇرەس رەتىندە جۇرگىزگەن زاكي ۆاليدي مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ «جۇمۇريات جولىن» قولداپ، زاكي ۋاليديگە ساياسي باسپانا بەرۋىنىڭ، ال ءانۋار پاشانىڭ اڭسارىنىڭ ىقپالىنداعى مۇستافا شوقايدىڭ «تۇرىكشىل تۇركيادان» قولداۋ تاپپاۋىنىڭ جانە زاكي ءۋاليدي ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ ورىن الۋىنىڭ سەبەبى دە سوندىقتان.

ءار ۇلت ءوزىنىڭ ساياسي قۋاتىمەن ازاتتىققا جەتۋى ءتيىس. ءا.بوكەيحانوۆ (سۋرەتتە) ايتقانداي «الاش جۇرتى قاشان وركەنيەتتى دامىعان ەل دەڭگەيىنە جەتكەندە» ۇلى اڭسار ءۇشىن بەت بۇرۋعا بولادى. شىندىعىن ايتقاندا، ونداي ۋتوپيالىق «ميللي تۇركىستان جۇمحۇرياتىن قۇرۋ» مۇمكىندىگى بۇگىن دە تولىق جۇزەگە اسپايتىن، الىس كەلەر كۇندەرگە جولدانعان اماناتتى اڭسار عانا. سوندىقتان دا «الاش» يدەياسى مەن «الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ» ۇستانعان تاكتيكالىق ساياسي ۇستانىمى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى بىردەن ءبىر دۇرىس جول. ول يدەيا – قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندەگى ساياسي ۇستانىمىمەن تولىق ۇيلەسىم تابادى. ەندەشە، «ميللي تۇركىستان جۇمحۇرياتى» مەن «تۇركىستان كومپارتياسى  جەتەكشىلىك ەتەتىن تۇركىستان كەڭەس ۇكىمەتىن» قۇرۋ يدەياسى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى ساياسي ۋتوپيا. ونداي اڭساردى جۇزەگە اسىرۋعا بۇرىنعى رەسەي دە، كەيىنگى كەڭەستىك رەسەي دە، تۇركيا جۇمقۇرياتى دا، مۇقىم ەۋروپا بىرلەستىگى دە، سول كەزدەگى «ۇلكەن ازيا» يمپەرياسىنىڭ يەلىگىنە ۇمتىلعان جاپونيا دا جول بەرمەيتىن. ودان كورى ء«ار ۇلتتىڭ وزىنشە دامۋىنا مۇمكىندىك جاسالۋى» ءتيىس دەگەن ۇراندى ۇستانىپ، ۇلتتىق، ياعني، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋ – وتە وڭتايلى كۇرەس جولى بولاتىن.

اشىعىن ايتايىن، ەگەردە مۇقىم تۇركى ناسىلدەس ساياساتكەرلەر «ميللي تۇركىستان جۇمحۇرياتىن» قۇرۋعا ۇمتىلعاندا، وندا وسى كۇنگى تۇركيا باستاتقان بارلىق تۇركى مەملەكەتتەرى بوداندىقتىڭ قامىتىن ءبىر-ءبىر كيىپ شىعارى انىق ەدى. شاناققالاداعى عازيلەردىڭ قاسيەتتى شايقاسى وعان توسقاۋىل قويدى. بۇعان ورتا ازياعا ءجۇز مىڭ تۇرىك اسكەرىن اكەلەمىن دەپ جار سالىپ، ەڭ سوڭىندا جەكە باسىن ساۋعالاپ كەلىپ، فەرعانانىڭ قولتىعىندا قازا تاپقان ءانۋار پاشانىڭ، شەتەل اسىپ كەتكەن مۇستافا شوقايدىڭ (سۋرەتتە) تاعدىرى كۋا. وزدەرى سىرتتى باسپانالاپ ءجۇرىپ، قاي تۇكىستاندى باسقارار ەدى. تۇركياداعى بۇگىنگى ساياسي قايشىلىقتاردىڭ ءتۇپ تامىرىندا جوعارىداعى ءۇش ساياسي اعىمنىڭ سالقىنى بار. ال قانداي بيلىك فورماسى بولماسىن، مەملەكەتتىكتى – الاش اۆتونومياسىن ساقتاپ قالعان تاكتيكالىق كۇرەس جولى ءوزىن-ءوزى اقتاپ شىقتى. دۇنيەنى استى-ۇستىنە توڭكەرىپ تۇسىرگەن بولشەۆيكتىك «ۇلى كۇش» – لەنيننىڭ «رەۆوليۋتسيالىق توڭكەرىس جولىنداعى كۇرەستىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسى» تۋرالى ەڭبەگىندەگى  جانە ءىىى ينتەرناتسيونال كونگرەسىندەگى «سوتسياليزم اۋەلى ءبىر مەملەكەتتە جەڭىسكە جەتۋى ءتيىس» دەگەن ايگىلى قاعيداسى. ال ساياسي كۇرەستەردىڭ  ماقساتى مەن ءتۇرى باسقا بولعانىمەن، ولار شاپاننىڭ قابى مەن استارى سياقتى قابىسىپ جاتقان قۇبىلىس.

وكىنىشكە وراي، «الاشوردا» مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتى «ميللي تۇركىستان جۇمحۇرياتىنىڭ» دۇشپانى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ: قازاق ءوزىن ءوزى بيلەي المايدى، ولاردى رۋ ارقىلى تالاستىرىپ، تاۋەلسىزدىگىن السىرەتىپ، قايتادان رەسەيگە تاۋەلسىز ەتۋ كەرەك – دەگەن وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنداعى كەڭەستىك وداقتى جاقتاۋشىلار جاساعان 950 اسكەري-ساياسي دوكترينانىڭ شىلاۋىنا ورالىپ جۇرگەندەر بار.  بۇل دوكترينانىڭ باستى ۇستانىمى – مەملەكەتكە ۇلتسىزدىق يدەياسىن ءسىڭىرۋ بولاتىن. ال وعان بىردەن ءبىر قارسى قۋاتتى قۇرال  –  1905 جىلى جازىلعان سالىمگەرەي ءجانتوريننىڭ «اۆتونوميا» اتتى ەڭبەگىنەن باستالعان،   اسا ىقتياتتىلىقپەن ساياسي كۇرەس ناتيجەسىندە جاسالعان، ءسويتىپ، 1917 جىلى «الاش» پارتياسى قۇرىلۋ ارقىلى ناقتى مەملەكەتتىك يدەنىڭ نەگىزىن قالاعان ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى. وندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بارلىعىنىڭ دەمى مەن اڭسارى بار، ال ول يدەيانىڭ ۇيىتقىسى، تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆ ءدال تاۋىپ ايتقانىنداي، قازاق قوعامىنىڭ سۋن يات سەنى مەن ماحاتما گانديى – ءاليحان بوكەيحانوۆ بولاتىن.

مەن بۇل ارادا «ميللي تۇركىستان جۇمحۇرياتى» تۋرالى تاريحي شىندىقتاردى   قازبالاپ جاتپايمىن، وزىمە جاقىن، ءوزىم قىرىق جىل بويى زەرتتەگەن ۇلتتىق يدەيا – الاش يدەياسى جانە بوكەيحانوۆ دەگەن ماسەلەگە عانا قىسقاشا توقتالىپ وتەمىن.

سىزدەرگە جاقسى تانىس، 1917 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىنىڭ ءولىاراسىندا جالپىلقازاقتىق ءى قۇرىلتاي شاقىرىلىپ، «الاش» پارتياسى تاريح ساحناسىنا شىقتى. «الاش»  پارتياسىنىڭ ۇلتتىق ۇستانىمى بەس ءتۇرلى تۇجىرىمعا نەگىزدەلدى.

ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى».

ياعني، بۇل ۇستانىم: جەر – وتان، ال وتاندى ساتۋعا دا، جەكە مەنشىككە اينالدىرۋعا دا بولمايدى. سول جەر ءۇشىن ءار قازاقتىڭ نامىسى جىرتىلىپ، ول جەرگە ءار قازاقتىڭ تەرى مەن قانى توگىلگەن – دەگەن تۇجىرىمعا سايادى.

ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن.

ياعني، بۇل – ءوز جەرىنىڭ يگىلىگىن – اۋەلى ءوز ەلى يگىلىگىنە اينالدىرسىن، ودان اسسا عانا جاتقا سالاۋات –  دەگەن ەمەۋىرىندى تانىتادى.

اباي دانىشپاننىڭ:

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ، –

دەگەنىندەگى «ىرىق» – وسى ىرىق.

جەردىڭ استىنا، ۇستىنە، اسپانىنا يەلىك ەتە الماساڭ – ىرىقتىڭ كەتكەنى سول ەمەس پە؟!.

ءۇشىنشى ۇستانىم: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن ء«بىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى» كەرەك، ياعني، تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك پەن بىرلىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس ەدى.

تاعى دا سول اباي:

«بىرلىك – اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس. مالىڭدى بەرىپ وتىرساڭ: اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا،  كۇنى باسقالار دا جالدانىپ تىرلىك قىلادى. بىرلىك ساتىلسا – انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى. اعايىن الماي بىرلىك قىلسا كەرەك»، – دەگەندەگى بىرلىك – وسى ەكونوميكالىق بىرلىك.

ال بىزدەگى ساتىلمايتىن قۇندىلىق – تەك «جالدانىپ تىرلىك قۇرۋ» عانا بولىپ قالدى.

ءتورتىنشى نىسانا: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك، ياعني، ح.دوسمحامەدوۆتىڭ پايىمداۋىنا جۇگىنسەك، «ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدىگى ساقتالۋى» ءتيىس بولاتىن.

كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنىم، –

دەپ سارا اقىننىڭ سال بىرجانعا قاراتا ايتقانىنداي، بۇل ءۇش ماسەلەگە كەلگەندە، ءبىزدىڭ دە ءۇنىمىز شىقپايدى.

ەگەر قوعامنىڭ دامۋى وسى بەتىمەن كەتە بەرسە، كۇنى ەرتەڭ ءبىز «قۇراندى» دا ورىس تىلىندە وقيتىن بولامىز.

بەسىنشى، تۇپكى ماقسات: تاۋەلسىز عىلىمعا، ۇلتتىق سالت، داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى.

ياعني، تاعى دا سول ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ پايىمداۋىنا جۇگىنسەك:

 «تاۋەلسىز سوت قۇرىلىمى بولادى، تەڭ جانە تۋىستىق قارىم-قاتىناستاردى قامتاماسىز ەتەتىن وداقتىق قاعيداتتار (زاڭ) جاسالادى». 

1990 جىلعى «قازاقستاننىڭ سۋۆەرەنيتەتى» تۋرالى مالىمدەمەدە قامتىلعان وسى بەس ءتۇرلى ۇلتتىق ۇستانىم بۇتاقتالا كەلىپ، 2002 جىلعى جەردى ساتۋ تۋرالى زاڭ جوباسىنان كەيىن قازاق مەملەكەتى ۇلتتىق يدەيادان تولىق ارىلىپ، بەيمارال مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىنا كوشتى. سونشاما ازاپ شەگە ءجۇرىپ اڭساعان تاۋەلسىزدىك يدەياسىنان ناعىپ سونشاما تەز جەرىندىك؟ ال «جاپونيا سياقتى عىلىمعا سۇيەنگەن ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ كەرەك» – دەگەن ۇستانىم ءۇشىن انىق ەمەس دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 60 مىڭداي ادام «جاپون شپيونى» رەتىندە اتۋ جازاسىنا كەسىلىپتى.

جوعارىدا ايتىلعان ۇستانىمداردى تاراتىپ جاتپايىن. ول ۇزاق اڭگىمە. ساياسات، ەكونوميكا، قوعامدىق دامۋ دەگەندى بىلاي قويعاندا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىز رۋحاني تاربيەمىزدى قادىرلەي المادىق.

1.قازىر ءداستۇرسىز ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلەدى. بۇل – ۇلكەن رۋحاني اپات.

2. تاۋەلسىز ەكونوميكا مەن تاۋەلسىز عىلىم جوق. ال تاۋەلسىز عىلىمسىز –  تاۋەلسىزدىك تە، زيالى دا، بولاشاق تا جوق. تاعى دا سول «سورلى» اباي:

«... مالدى سارىپ قىلىپ عىلىم تابۋ كەرەك. عىلىمسىز – احيرەت تە جوق، دۇنيە دە – جوق. عىلىمسىز – وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان قاجىلىق، ەشبىر عيبادات ورنىنا كەلمەيدى»، – دەيدى.

ءبىز سول عىلىمدى «مالدىڭ»، ياعني، بيزنەستىڭ قۇرباندىعىنا شالىپ وتىرمىز.

3. ۇلتتىق ۇيىتقىنىڭ، مەكتەپتىڭ، سونىڭ ىشىندە باستاۋىش مەكتەپتىڭ ۇلتتىق مايەگى ۇيىماعان. بوتانيكا پانىنەن – قازاقستاننىڭ شوپتەرىنىڭ ءتۇرى مەن اتاۋلارىن، زوولوگيادان –  قازاقستاننىڭ جان-جانۋار مەن حايۋاناتتار دۇنيەسىن، جاعىراپيادان – جەر مەن سۋ اتاۋلارىن، جەر قىرتىسىنىڭ اتتارىن، استرونوميادان – «ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ» قازاقشا اتاۋلارىن، تاريحتان، وزگەنى بىلاي قويعاندا، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان جىلى تۋرالى ناقتى مالىمەتتى تابا المايسىز (تاريحشىلار ەندى عانا ءبىر توقتامعا كەلگەن سىڭايلى).

4. «ساۋداسى – ار مەن يمانى» – دەپ اباي ايتقانداي، ءدىن – ساياسات پەن بيزنەستىڭ قۇرالىنا اينالدى. ۇلتتىڭ ءوز ءدىنىن وزىنە جيىركەنىشتى كورسەتۋ ۇستانىمى جۇرگىزىلىپ وتىر ء(دىن تۋرالى قابىلدانباي قالعان ەسكى زاڭ جوباسى مەن  جاڭا زاڭنىڭ سۇلباسى سولاي دەۋگە نەگىز قالايدى).

5. مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىك قولدانىمنان شەتتەتىلىپ وتىر. مىسال كەرەك پە؟ «كىتاپ شىعارۋدىڭ قاجەتى قانشا. ونى كىم وقيدى. ەلەكتروندىق نۇسقا بار» – دەيتىن مينيسترلەر مەن رەكتورلار پايدا بولدى.

6. مەملەكەت – ءوز ۇلتىنان اجىراي باستادى. ەكەۋىنىڭ ويى ەكى باسقا. ەندى ولاردىڭ باسى قايتا بىرىگە مە، جوق پا؟ ءاي، قايدام.

بۇنىڭ بارلىعى نەنى تانىتادى؟ جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدە قاراما-قارسى باعىتتاعى ەكى ۇلتتىق اعىمنىڭ قالىپتاسقاندىعىن انىق اڭعارتادى. اشىعىن ايتايىن، مەملەكەت حالىقتان اجىراپ قالدى. قازىر مەملەكەت پەن حالىق باسقا: «مەملەكەت تەك رەتتەپ وتىرۋى كەرەك. قالعانىن بازاردىڭ ءوزى رەتتەيدى»، – دەپ وزەۋرەگەندەر، ەندى بىرەر جىلدان سوڭ حالىقتان مۇلدەم قول ءۇزىپ، تاعى دا سول لەنين ايتقانداي، «حالىق بۇرىنعىسىنشا ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىن، ال بيلىكتەگىلەر بۇرىنعىسىنشا باسقارا المايتىن جاعدايعا» دۋشار بولارى انىق. بىلتىر عانا بولۋى مۇمكىن بولجام، بيىل، شىندىققا قاراي بەتىن بۇرىپ وتىر.

مىنە، ءاليحان بوكەيحانوۆ ۇيىتقان الاش يدەياسىنىڭ نەگىزگى مايەكتەرى وسىنداي.

قازىر ەرىنبەگەن – الاششىل بولىپ الدى. ماسەلە ۇراندا ەمەس، سونى ۇلتتىڭ دىلىنە سىڭىرۋدە. كەيدە، ماعان كەڭەس تۇسىنداعى بالتىق جاعالاۋى، وزبەكستان، قازىرگى بەلگيا سياقتى ءۇنسىز ازاماتتىق مويىنسىنباۋ قوزعالىسىن ۇنەمى سانادا ۇستاعان دۇرىس سياقتى دا كورىنىپ كەتەدى. وسى ورايدا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ساياسي كوزقاراسىنا قاتىستى، ونى «ماسسونعا»، «شوقىنشىعا»، ەۋروپاشىلدىققا، «رۋشىلعا» تەڭەپ جۇرگەن ساياسي ساۋاتسىزدىق پەن ازاماتتىق جادىگويلىككە ءسال عانا تۇسىنىك بەرە كەتكىم كەلەدى.

ءبىرىنشى ءۋاج:  ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماسسوندىق يدەياعا قاتىسى قانداي؟

ءاليحان بوكەيحانوۆ – ۇلتتىق ساياساتكەر. ۇلت تاۋەلسىزدىگى جولىندا ىقپالى تيەتىن بارلىق مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا ءماجبۇر. ال 1905 جىلى ۇلتتىق اۆتونوميا، پاتشانى تاقتان ءتۇسىرۋ، كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا ورناتۋ، بۇراتانا ۇلتتارعا – ناسىلىنە، دىنىنەن قاراماستان ازاتتىق بەرۋ، ءوزىنىڭ دامۋ جولىن انىقتاۋعا ەرىك بەرۋ ماسەلەسىن كىم كوتەردى؟ كادەت پارتياسى كوتەردى. ەندەشە، «بۇراتانا ۇلتتارعا – ناسىلىنە، دىنىنەن قاراماستان ازاتتىق بەرۋ، ءوزىنىڭ دامۋ جولىن انىقتاۋعا ەرىك بەرۋدى» ماقسات ەتىپ قويعان ساياسي   پارتيانىڭ قۇرامىنا ءاليحان بوكەيحانوۆ نەگە كىرمەۋى ءتيىس؟   كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا پارتياسى ءوزىنىڭ كۇرەس جولىنا: ادامعا ادام – باۋىر، دوس، ءبىرىڭ – ءبارىڭ ءۇشىن، ءبارىڭ – ءبىرىڭ ءۇشىن، ناسىلدىك، ۇلتتىق، دىندىك، الەۋمەتتىك تەڭدىك، ازاماتتىق قوعام سياقتى تۋرا ءوزىمىز ۇرانداتىپ وسكەن كوممۋنيزمنىڭ پرينتسيپتەرىن نەگىزگە ەتىپ الدى.  مىنە، سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءاليحان بوكەيحانوۆ كادەت پارتياسىنا ءوتتى. بۇل ماقساتقا جەتۋ جولىندا  باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلت زيالىلارى دا توپتاستى.

سونىڭ ناتيجەسىندە رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىن ۇيىمداستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. سول قۇرىلتايدا كوتەرىلگەن جاسىل تۋدىڭ شىلاۋىمەن 1917 جىلى 1-11 مامىر ارالىعىندا ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن ءى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار قۇرىلتايىنا ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ع.الىبەكوۆ، ك.جالەنوۆ، عۇبايدوللا جانە داۋلەت يشاندار، ۋ.تاناشەۆ پەن ش.بەكمۇحامەدوۆ قاتىستى. بۇل قۇرىلتاي رەسەي بوداندىعىنداعى مۇسىلمانداردى عانا بىرىكتىرىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار تاۋەلسىز رەسپۋبليكا تۋرالى ماسەلە اشىق مىنبەدە كوتەرىلگەن تۇڭعىش باس قوسۋ بولدى.

ال1 917 جىلى كەرەنسكي:

«تۇركىستان مەن دالا وبلىستارى تۋلا نەمەسە تامبوۆ وبلىستارى ەمەس. اعىلشىندار نەمەسە فرانتسۋزدار وزدەرىنىڭ وتارلارىنا قالاي قاراسا، ءبىز دە ولارعا (ياعني، قازاقتارعا – ت.ج.) سولاي قاراۋىمىز كەرەك»،– دەپ مالىمدەمە جاساعاننان كەيىن ءا.بوكەيحانوۆ رەسمي تۇردە كادەت پارتياسىنان شىقتى.

ويتكەنى، بۇل كەزدە قازاق اراسىندا دەربەس پارتيا قۇرۋ ماسەلەسى تولىق ءپىسىپ-جەتىلگەن ەدى. ءا.بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ بۇل شەشىمىن:

كادەت  پارتياسىنىڭ ماقساتى – ۇلتتىق اۆتونوميا جاريالاۋعا قارسى بولعاندىقتان دا، الاش يدەياسىنا سايكەس كەلمەگەندىكتەن دە، ونىڭ قۇرامىنان شىعامىن – دەدى.

مىنە، بۇل كەز-كەلگەن ساياساتكەر ۇستاناتىن كۇرەس ءتاسىلى. وسىندايدا اياتوللا حومەينيدىڭ ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنە: «مەن ءدىنىم ءۇشىن (ۇلتىم ءۇشىن دەپ ءتۇسىنىڭىز – ت.ج.)  شايتانمەن دە جۇمىس ىستەۋگە ءازىرمىن» – دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى. ءا.بوكەيحانوۆ تا الاشتىڭ ازاتتىعىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن بارلىق ساياسي ءادىس-تاسىلدەن باس تارتقان جوق.

سول ءۇشىن دە ازامات سوعىسى جىلدارى «الاشوردا» ۇكىمەتى قۇرىلتاي ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا كىردى. ونداعى ماقساتتارىن سۇراعان  تۇرمە تەرگەۋشىسىنە ح.دوسمۇحامەدوۆ:

«قۇرىلتايدىڭ تاپسىرۋىمەن ورال قازاقتارىنىڭ باسقارۋ قۇرىلىمىن جاسادىم، ول ەش وزگەرىسسىز قۇرىلتايدا بەكىتىلدى. كەيىنگى دەموكراتيالىق وزەرىستەردىڭ بارىسىندا ول جەكە كىتاپشا بوپ باسىلىپ شىقتى. قۇرىلتاي: مونارحياعا – دەموكراتيانىڭ قۇلدىعىنىڭ سيمۆولى، ءبىر حالىقتى ەكىنشى حالىققا ارانداتۋدىڭ وشاعى رەتىندە باعا بەردى. ەگەردە: بارلىق حالىقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋىنە ەرىك بەرىلگەن جاعدايدا جانە بارلىق دەرجاۆالار قارۋسىزداندىرىلسا، وندا قۇرىلتاي وكىلدەرى ەشقانداي اننەكتسياسىز، كونتريبۋتسياسىز بەيبىت كەلىسىم جاساۋدى جاقتايتىنىن مالىمدەدى. جالپىعا ورتاق اشىق جانە جاسىرىن داۋىسپەن سايلانعان قۇرىلتاي جينالىسى – روسسيانىڭ مەلەكەتتىك زاڭدىق قۇرىلىمى رەتىندە تانىلدى، ءوزىنىڭ سانىنا بايلانىستى ءار ۇلتتىڭ وكىلى مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە قابىلداناتىن بولسىن دەپ شەشىم شىعاردى»,– دەپ جاۋاپ بەردى.

ەكىنشى ءۋاج: ءاليحان بوكەيحانوۆقا قاراتىلا ءجيى ايتىلاتىن «شوقىنشى»، «ەۋروپاشىل»، مۇسىلماندىققا قارسى دەگەن پايىمسىز بايبالامعا بايلانىستى ايتارىمىز مىناۋ. كەڭەستىك جەتپىس جىلدا ءبىزدىڭ ءدىني تانىمىمىز تولىقتاي توقىراۋعا ۇشىراپ، ءوزىمىزدىڭ مۇسىلماندىق تاريحاتىمىزدان ايىرىلىپ قالدىق. بىزگە بۇيىرىلعان جول – يمام اعزامنىڭ جولى عوي. بۇل تۋرالى ابايدىڭ 17 ءتۇرلى ءتاپسىرلى تۇسىنىگى بار. ول ابايدىڭ «يمامسىزدىق نامازدا قىزىلباستار سالعان جول» – دەگەن تۇسىنىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى. قادىمي دىنشىلدەردىڭ كەسىرىنەن مۇسىلمان الەمى جاراتىلىستانۋ مەن ونەركاسىپتىك عىلىمنان مۇلدەم اجىراپ قالدى. قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاجىكتەر ءالى دە ونەركاسىپتىك عىلىمدى جاتىرقاپ كەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، ءحىح عاسىر مەن حح عاسىردا بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمى وتارلانىپ قالدى. سوعان قارسى مۇسىلمان جانە تۇركى الەمىندە جاديدتىك اعىم مەن ساياسي كۇرەس باستالدى. س.اسفاندياروۆ: «الاش يدەياسىنىڭ ويانۋىنا اسەر ەتكەن – جاديدتىك باعىت پەن كۇرەس»،– دەگەن پىكىرىن جوعارىدا كەلتىردىم.  ال وزبەكستان مەن تۇركمەنستاندا، قىرعىزستاندا، تاجىكستاندا 1927 جىلعا دەيىنگى سوزىلعان باسماشىلار سوعىسى – تەك كەڭەسكە قارسى سوعىس ەمەس، ول قادىم مەن جاديدشىلەردىڭ اراسىنداعى ازاماتتىق سوعىس بولاتىن. م.تىنىشباەۆتىڭ (سۋرەتتە) قوقان اۆتونومياسىنىڭ پرەمەر-مينيسترلىگىنەن باس تارتۋىنىڭ ءوزى سول ەكى اعىمنىڭ بىتىسپەيتىن مايدانىنىڭ كەسىرى ەدى. ەكىنشىدەن، «ميللي تۇركىستان جۇمحۇرياتىنىڭ» ەمەس، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ كۇرەس جولىن تاڭداعاندىعى ەدى.

ءۇشىنشى ءۋاج: 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۋرالى  مىنا پىكىردى اتاپ وتكىم كەلەدى.

1916 جىلى 3 اقپاندا ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ن.بەگىمبەتوۆ پەتروگرادقا بارىپ، اسكەري مينيستر گەنەرال پوليۆانوۆقا جولىعىپ، قازاقتاردى اسكەرگە الۋ ماسەلەسىن جەتكىزدى. ونداعى باستى ماقسات: قازىرگى زاماننىڭ قارۋ-جاراعىنىڭ ءتىلىن بىلمەي، تۇراقتى اسكەرگە تارتىلماي ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك تۋرالى قيالداۋعا دا بولمايتىن. مۇنى الاشتىقتار: كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىنداعى پارىزىمىز، – دەپ ءتۇسىندى. زاماننىڭ بەتالىسى ۇلتتان سونى تالاپ ەتتى. سانالى ارمياسىز «ساۋلەتتى، ەركىن كۇندى» اڭساۋدىڭ ءوزى ناداندىق بولاتىن.

ءتورتىنشى ءۋاج: وسى تۇركىستان يدەياسى دەگەن نە؟ ول قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن يدەيا ما، جوق پا؟ – دەگەن سۇراققا تاريحشىلارىمىز تۋرا جاۋاپ بەرمەي، بەتىن بۇركەمەلەپ كەلەدى. سول يدەيانى وتكىزۋ ءۇشىن كەيبىر «تاريحشىلار» كەشەگى الاش ۇراندى ازاماتتاردى قولدان جىككە ءبولدى: ولاردىڭ قاتەلىگى – تۇركىستان يەدياسىن بولىسپەدى، انا تۇلعاعا، مىنا تۇلعاعا قارسى شىقتى – دەستى. سوندا، 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك جاريالانعاندا، ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىعان ەلۋ ءتورت ەل قانداي مەملەكەتتى، ونىڭ قانداي شەكاراسىن مويىندادى؟ ول شەكارا قاشان جانە قالاي قۇرىلدى، ولاردىڭ باسىندا كىم تۇر ەدى؟ تاياۋ جىلدارى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ بەكتىلىپ، اۆتونوميالى مەملەكەت بولىپ جاريالانعانىنا 100 جىل تولfدى. «وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا دەربەس مەملەكەت رەتىندە سسسر-ءدىڭ قۇرامىنان ءبولىنىپ كەتۋىنە قۇقى بار» – دەگەن باپتى كىمدەر كەڭەستىڭ كونستيتۋتسياسىنا كىرگىزىپ ەدى؟ ارينە، ونىڭ ىشىندە ۋكراينا مەن گرۋزيا وكىلدەرى، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ كوسەمدەرى، ونىڭ ىشىندە تىكەلەي وسى ماسەلەمەن اينالىسقان ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ح. جانە ج.دوسمۇحامەدوۆتەر بار. ەگەر تۇركىستان يدەياسىن قولداسا، وندا  سولتۇستىكتەگى بەس وبلىس – رەسەيگە، وڭتۇستىكتەگى بەس وبلىس – وزبەكستانعا قالار ەدى.  رەسەي مەن وزبەكستانداعى ساياساتكەرلەر مەن عالىمداردىڭ امەنشىكتەنىپ» وتىرعاندارى دا وسى وبلىستار.

«الاشورداشىلاردىڭ» ماقساتى – ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ. بۇعان ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ   تۇرمەدەگى تەرگەۋشىگە بەرگەن مىنا جاۋابى دايەك بولا الادى. وندا:

«قازاقستان جاعىراپيالىق جاعىنان ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە باسقارىلۋى ءتيىس. بارلىق جوعارعى لاۋازىمدار سايلانىپ قويىلۋى كەرەك. ەگەردە كەڭەس وكىمەتى ساياسي ەركىندىك جاريالاپ، ەركىن پارتيا قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ولارعا دا وسى تالاپتى قويۋ كەرەك – دەستىك. بۇل باعدارلاماعا تىنىشباەۆ ەكەۋمىز قانداي ۇلەس قوسساق، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ تە سونداي دارەجەدە بەلسەنە قاتىستى.

«ۇيىمنىڭ باستى قۇرىلىمى ەكى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ قاراستىرىلدى: ءبىرىنشى، كەڭەس وكىمەتى قۇلاعان جاعدايدا، ەكىنشى ءانۋار پاشا جەڭىلگەن جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەكتىگى باستى نازارعا الىندى... ءبىز ول كەزدە سىزدەردىڭ فەدەراتسيا تۋرالى شەشىمدەرىڭىزدى بىلمەيتىن ەدىك، ول كەزدە تۇركىستاندى وزبەك باسشىلارى بيلەپ-توستەيتىن، جوبانى جاساعان دا سولار بولاتىن. قازاقتاردىڭ وزبەكتەرمەن ارالاس تۇراتىنىنا قاراماستان، ءبىز وزبەكتەردىڭ بۇل ۇسىنىسىنا مۇلدەم قارسى بولدىق. ويتكەنى ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز – بارلىق قازاقتىڭ باسىن قوسۋ بولاتىن. ءبىز ءتىپتى قىتايداعى قازاقتاردى دا قوسىپ الۋدىڭ جولىن قاراستىردىق. ارينە، ولار وزدەرى مەكەندەپ وتىرعان تەرريتورياسىمەن قازاقتىڭ قۇرامىنا كىرۋ كەرەك – دەپ ەسەپتەدىك. بۇل جوسپار سول قيال كۇيىندە قالدى، ءىس جۇزىندە ەش نارسە دە اتقارىلعان جوق. بۇعان قازاقستاندىق قازاقتاردىڭ قالاي قارايتىنى ماعان بەلگىسىز. جات جەردەگىلەردىڭ جاعدايى وتە اۋىر كۇيدە، ءومىر ءسۇرۋ دارەجەسى تومەن، سوندىقتان دا بىرىگۋگە قارسى بولا قويماس دەپ ويلادىق»، – دەپ اتاپ كورسەتتى.

مىنە، بوكەيحانوۆتىڭ دا تۇپكى ماقساتى   وسى ەدى.

بەسىنشى ءۋاج: ءبىز، «الاشوردا» مەن ءا.بوكەيحانوۆ تۋرالى ءسوز ەتكەندە ساياسي ەميگراتسيا ماسەلەسىنە  باسا كوڭىل ءبولىپ، كەيدە جالاڭ جاناشىرلىققا دەيىن بارىپ ءجۇرمىز. الايدا ءبىز ۇلتتىق يدەيا ءۇشىن كۇرەسكەن زيالىلاردىڭ   ساياسي ەميگراتسيا تۋرالى:

««قازاقتىڭ – قازاقستاننان باسقا وتانى جوق. سوندىقتان دا قازاق ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى قازاق ىشىندە قالۋى ءتيىس. ەگەردە ءبىز تەڭدىككە قول جەتكىزگىمىز كەلسە، وندا قازىردەن باستاپ تەرەڭدەپ ويلاماساق بولمايدى. بۇگىن نە ەكسەك، ەرتەڭ سونى ورامىز»،– دەگەن استىرتىن ۋاعدالاستىعىن ولاردىڭ كۇرەس جولىنداعى تاڭداۋى رەتىندە سىيلاۋىمىز كەرەك.

ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىرعانىنداي، ەگەردە الاش زيالىلارى جاپپاي ەميگراتسياعا كەتكەندە، وندا  1920-1930 جىلدار اراسىنداعى اعارتۋ جانە عىلىم سالاسىنداعى ەڭبەكتەر دۇنيەگە كەلەر مە ەدى؟ ول ەڭبەكتەر جازىلماسا قازىرگى قازاق تىلىنەن باستاپ الگەبرا، گەومەتريا، بيولوگيا، فيزيكا، زوولوگيا، جاعىرافيا تەرميندەرى قالاي قالىپتاسار ەدى؟ سونىمەن قاتار، تۇپكى كۇرەس ماقساتىنا جەتە الماسا دا، جوعارىداعى بەس تۇجىرىم ءۇشىن كۇرەسكەن س.سادۋاقاسوۆ سياقتى جاس قايراتكەرلەر قالىپتاسار ما ەدى، قازاقستانداعى ساياسي احۋال مەن ساياسي كۇرەس قالاي بەت الار ەدى؟

مىنە، الاش يدەياسى مەن ونىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇلتتىڭ تولىقتاي بوستاندىعى جولىندا ۇستاعان ۇستانىمىنىڭ ءبىر تارامى وسىنداي. مەنىڭ ويىمشا، بۇل يدەيا – ماڭگىلىك جانە قازاق ۇلتى ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان جاعدايدا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى دەپ ويلايمىن.

قازاق حاندىعى تاريحى –  قازاق حاندارىنىڭ تاريحى ەمەس، كەشەگى «التىنوردانىڭ» تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن قازاق مەلەكەتتىگىنىڭ تاريحى. «تۇركى بىرلىگى» مەن «ميللي تۇركىستان جۇمحۇرياتىنىڭ» اڭسارى سانامىزدا، ال تاۋەلسىز مەملەكەتكە جەتكىزگەن الاش يدەياسى – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ ءتۇپ قازىعى، تۇپكى ۇستانىمى، تەريتوريالىق كەپىلى. اڭسار مەن اقيقاتتىڭ، يدەيا مەن يدەولوگيانىڭ ۇشتاساتىن ءداۋىرى كەلەر كۇندەردىڭ سىباعاسىنا تيەسىلى. قازىرشە ءبىز، قوعامدىق پىكىردىڭ قوس جارىلماسى ءۇشىن ء«بىر ەل – ءبىرتۇتاس ۇستانىم»  دەگەندى ءىلحام ەتىپ ۇستانۋىمىز قاجەت. ءادىبىن جازباي استارلى ايتىلعان ءۋاجدىڭ تۇپكى تۇيتكىلىن كوزى اشىق قازاق وقىرماندارى ىمسىز تۇسىنەتىنىنە كۇمانسىز سەنەمىن.

تۇرسىن جۇرتباي، قازاقستان پەداگوگيكا

عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور.

Abai.kz