«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە كەيىنگى كەزدەرى جاريالانعان اكادەميك تورەگەلدى شارمانوۆتىڭ «قۇندىلىقتار قۇلدىراۋى» جانە مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ «بۇل ءسوز ايتىلۋى كەرەك ەدى» اتتى ماقالالارى مەنىڭ ويىمدا جۇرگەن ماسەلەلەرگە قوزعاۋ سالدى.

بۇل ماقالالاردا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر وتە كۇردەلى جانە ءار قازاقتىڭ بولاشاق تاعدىرىنا ىقپال ەتە الاتىن، ءتىپتى قازاق دەگەن حالىقتىڭ تاريح ساحناسىنان كەتۋىنە اپاراتىن قاتەرلى ۇدەرىستەردىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالۋ قاۋپى بار فاكتورلار دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. قازىرگى كۇنى مۇنداي فاكتورلار اتالعان ماسەلەلەرمەن شەكتەلمەيدى. ءتىپتى بۇل ماسەلەلەردەن دە كۇردەلى، قاۋىپتى قۇبىلىس – جاس ۇرپاقتىڭ ءدىني ساناسىنىڭ كۇن ساناپ راديكالدى سيپات الىپ بارا جاتۋى دەر ەدىم. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن راديكالدى يسلام اعىمدارىنىڭ تورىنا قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن، ادەبيەتىنەن حابارسىز، قازاقى بولمىسى قالىپتاسپاعان جاستار اراسىنان كوبىرەك تۇسەتىن. قازىر بۇل ۇدەرىستىڭ جاپىلاما سيپات العانىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز. وعان سەبەپ – شەت جەرلىك تاجىريبەنى ەلىمىزدەگى وقۋ ۇدەرىسىنە ەنگىزۋ.

ءيا، ول سەبەپ – ەمتيحاندى تەستپەن الۋ ۇدەرىسىنىڭ ەنگىزىلۋى. ويتكەنى، مەكتەپ بىتىرەردە تاپسىراتىن ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست جاس جەتكىنشەكتىڭ جەتىلىپ، ساناسى قالىپتاسار كەزىنە ساي كەلەدى. ءوز مەكتەبىنىڭ رەيتينگى تومەن بولماۋىن ويلاعان مەكتەپ باسشىلىعى مەن مۇعالىمدەر ساباقتى جيىپ تاستاپ، سەگىزىنشى سىنىپتان باستاپ، تەست جاتتاتۋدى باستايدى. باسقاشا ايتقاندا، قازاق رۋحانياتىنىڭ وزەگى سانالاتىن قازاق ادەبيەتى ءپانى دە، ت.ب. پاندەر دە تەستتىڭ قۇرباندىعىنا اينالادى. باسقا-باسقا، بۇگىنگى كۇنى ابايدىڭ اتى بولماسا، زاتىن بىلمەيتىن ۇرپاقتىڭ ءوسىپ، جەتىلگەنىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز. جاقىندا ءوزىم ساباق بەرەتىن ەكىنشى كۋرس ستۋدەنتتەرىنەن ابايدىڭ ولەڭدەرىنەن جاتقا وقىپ بەرۋىن ءوتىندىم. ەلۋگە تارتا ستۋدەنتتىڭ اراسىنان ءبىر قىزدىڭ عانا اباي ولەڭىن جاتقا بىلەتىنىنە كوز جەتكىزىپ، جاعامدى ۇستادىم. جانە بۇل ستۋدەنتتەر – جاراتىلىستانۋ پاندەرىن تاڭداعاندار ەمەس، بارلىعى گۋمانيتارلىق سالانىڭ بولاشاق ماماندارى ەدى!

بۇل – قازاق رۋحانياتىن جاستار ساناسىنا ءسىڭىرىپ، قازاقى بولمىسى مەن ۇلتتىق يممۋنيتەتىن قالىپتاستىراتىن پاندەردەن مەكتەپ قابىرعاسىندا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ءبىلىم الماۋىنان. ەسەسىنە، سول الىنباعان ءبىلىم ورنىن، جاستار ساناسىنداعى بوس قالعان كەڭىستىكتى – ۆاكۋمدى وزگە تانىمدىق شەت جەرلىك قوقىستار تولتىرىپ جاتىر. سول قوقىستاردىڭ دەنى – ۋاحابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعى ۋاعىزدار. ءوزىم ساباق بەرىپ جۇرگەن جوعارىدا اتالعان توپتارداعى ستۋدەنتتەردىڭ كوبىنىڭ ساناسىندا ۋاحابيلىك تانىمنىڭ ۇرىعى بارىن بايقايمىن. وقىتاتىن ساباعىم «مادەنيەت جانە ءدىن» ءپانى بولعاندىقتان، ءدىن مەن مادەنيەت اراسىنداعى ىقپالداستىقتى ايتپاي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قاتىستى ماسەلەلەردى بايانداۋعا كەلگەندە شاكىرتتەر تاراپىنان قارسىلىققا ۇشىرايمىن. تۇسىندىرە باستاساڭ، ء«سىز نە، مەشىتتەگى يمامنىڭ ايتقانىنا قارسىسىز با؟» نەمەسە «قۇراننىڭ ايتقانىنا سەنەمىز بە، الدە ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزعا سەنەمىز بە؟» دەپ قارسى ءۋاج ايتادى. بىراق وزدەرىنىڭ بۇل ماسەلەگە ويلانىپ، اقىلعا سالۋعا قۇلىقتارى جوق. سەبەبى، ولاردىڭ قابىل ەتكەن سەنىمى ويلانۋعا، «نەگە بۇلاي؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋگە تىيىم سالادى. مۇعالىم قولىندا تۇرعانمۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ولاردى وقىتۋعا، ويلانۋعا ماجبۇرلەيىن دەسە، تاعى دا الدىنان تەست شىعادى. «سەرۆيس پاندەردىڭ بارلىعى تەستپەن الىنۋى كەرەك» دەگەن قاعيدا كەسە-كولدەنەڭ قويىلىپ تاستاعان.

ستۋدەنتتەردىڭ ساناسىنداعى مۇنداي وزگەرىستەردى بىلگەن سوڭ، فاكۋلتەت دەكانىنان باستاپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ۆيتسە-پرەزيدەنتىنە دەيىن باردىم. ولاردى ايتقانىما كوندىرە المادىم. مۇنى بىلگەن ستۋدەنت «قولىڭنان نە كەلەدى؟» دەگەن سىڭاي تانىتادى. ەگەر ستۋدەنت مۇعالىمگە ەمتيحاندى تىكەلەي تاپسىراتىن بولسا، قانشا جىلدان بەرى كىتاپ وقۋدان، ويلانۋدان اجىراپ قالعان ساناسىنا ساۋلە تۇسەر ەدى، وقۋعا كەدەرگى بولىپ جۇرگەن پسيحولوگيالىق  كەدەرگىدەن از دا بولسا، ارىلار ەدى. الايدا، بۇل ماسەلەنى باسشىلىققا ايتىپ تۇسىندىرە المادىم.  «ال، ول ستۋدەنت ەرتەڭگى كۇنى كىم بولادى؟ ەرتەڭ ءوز ەلىنە ءوزى قارسى شىعاتىن بۇلىكشىلدەر قاتارىنان تابىلماي ما؟» دەگەن سۇراققا ەشكىم باسىن اۋىرتقىسى كەلمەيدى. بارلىعىنا وزدەرىنىڭ ەنگىزگەن يننوۆاتسيالىق جاڭالىعى كەرەك. جاستاردىڭ، بولاشاقتىڭ، مەملەكەتتىڭ تاعدىرى كەرەك ەمەس.

ەندىگى كەزەكتە «بۇل جاستاردىڭ ساناسىن كىم ۋلاپ جاتىر، قالاي ۋلانىپ جاتىر؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كەتكەنىمىز ابزال. ونسىز مىنا كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلە بىرجاقتى بولىپ قالماق. بۇل ماسەلە كۇردەلى، ءارى كوپكە توپىراق شاشقانداي بولامىن. بىراق امال جوق. ەلىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش بولسىن دەسەك، جاۋىردى جابا توقىماي، كەمشىلىكتەرىمىزدى اشىپ ايتىپ، قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك.

قازىر ەلىمىزدەگى ءدىني سەنىم مەن ءدىني تانىمدى قالىپتاستىراتىن ورتالىق مەشىت بولىپ وتىرعانىنا داۋ جوق. ونىڭ ۇستىنە مەشىتتەرگە باراتىنداردىڭ  نەگىزگى توبى جاستار ەكەنىنە، مەشىتكە بارىپ، ناماز وقۋشىلاردىڭ 75-80 پايىزى جاستار ەكەنىنە داۋ جوق. دەمەك، قازىرگى جاستاردىڭ ءدىني تانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا مەشىتتىڭ ىقپال ەتىپ وتىرعانىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. «ال، وسى مەشىتتەرىمىزدىڭ ۇستانعان باعىتى قانداي، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا ساي كەلە مە؟ ەگەر ول مەشىتتەردىڭ ۇستانعان باعىتى دۇرىس بولسا، جاستار ساناسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قايشى كوزقاراس قايدان كەلىپ ءجۇر؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ تۋىندايتىنى انىق. قازىرگى مەشىتتەردە يمامدار ءوز ۋاعىزدارىن ارابتىڭ داستۇرشىلدىگى اياسىندا قالىپتاسقان شاريعات شەڭبەرىندە  جۇرگىزەدى. يمامدار شاريعات پەن ءدىن ەكى بولەك دۇنيە ەكەنىنەن حابارسىز. «حانافي مازحابى شاريعاتى» دەيدى. الايدا، بۇل ءابۋ حانيفانىڭ پرينتسيپتەرىنە ساي كەلمەيدى. ابۋ حانيفا ءدىن مەن شاريعاتتى ءبىر دەپ قاراستىرعان ەمەس. ول قۇراننىڭ «شۋر‘ا» سۇرەسىندەگى «دىندەرىڭە بەكەم بولىڭدار! نۇحقا تاپسىرعان ءدىندى ساعان دا ۋاحي ەتكەنىمىزدى، يبراحيمگە، مۇساعا جانە يساعا بەرگەندەرىمىزدى اللا ساعان دا ءدىن ەتىپ بەردى» دەگەن اياتقا سۇيەنە وتىرىپ، ءدىن مەن شاريعاتتى ەكىگە بولەدى. ءدىن – بىرەۋ. ماقساتى – ادام بالاسىنا جاراتۋشىنى تانىتۋ. ال، شاريعاتتار ءارتۇرلى، ويتكەنى، شاريعاتتاردى قالىپتاستىراتىن ءار قاۋىمنىڭ وزىنە كەلگەن پايعامبارلارى بار. سول پايعامبارلار ارقىلى جەر بەتىندەگى حالىقتاردىڭ دىنىمەن قوسا ءتىلى، سالت-داستۇرلەرى، ادەت-عۇرىپتارى قالىپتاستى.

مىنە، ءابۋ حانيفانىڭ ءدىن تۋرالى ۇستانىمى وسىنداي. وسى ۇستانىمدى نەگىزگە العان قوجا احمەت ياساۋي يسلامنىڭ يمانعا قاتىستى بەس پارىزىن الىپ، شاريعاتتى تۇركىنىڭ كونە داستۇرىنە بەردى. بىراق بۇدان قازاقتىڭ اتا-باباسى مۇسىلمان بولماي قالعان جوق. ال، اراب داستۇرشىلدىگىن قورعاعان سالافيلەر بولسا، سول ارابتىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن قالىپتاستىرامىز دەپ، سول VIII-IX عاسىرلاردىڭ وزىندە اراب ءداستۇرىن ءدىني سەنىممەن بىرىكتىرىپ، شاريعات قالىپتاستىرعان بولاتىن. قازىر قازاق جاستارى ساناسىنا وسى اراب داستۇرشىلدىگى نەگىزىندە قالىپتاسقان شاريعات ءدىن رەتىندە ۋاعىزدالۋدا. وعان مىسال رەتىندە فەيسبۋكتە جاريالانعان مىنا ءبىر مالىمەتتى كەلتىرگىم كەلەدى.

قازىر قازاقستاندى تۇگەل ارالاپ، ۋاعىز ايتىپ جۇرگەن ابدىعاپپار سمانوۆ دەگەن يمامعا: «مەن بەكەت اتاعا ارناپ مال سويسام بولا ما؟» – دەگەن سۇراق قويىلادى. سوندا يمام: ء«وزىڭدى سويساڭ دا قابىل بولمايدى»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنداعى اۋليە، ارۋاق، زيارات سياقتى ت.ب. ۇعىمدار قايدا قالدى؟ الدە، قازاق مۇسىلمان ەمەس پە؟ ماسەلە، قازاقتىڭ ءدىني تانىمى ارابتىڭ ءدىني تانىمى سياقتى تار شەڭبەردە، ءتان قاجەتىن عانا وتەيتىن عيباداتتاردان تۇرمايدى. قازاقتىڭ ءدىني تانىمى تانمەن قوسا، جاننىڭ دا قاجەتىن وتەيتىن عيباداتتاردى قامتيدى. ول تۋرالى قوجا احمەت ياساۋي ءوزىنىڭ «ميرات ءال-قۋلۋب» اتتى كىتابىندا بىلاي دەيدى: «شاريعات سىرت اعزالارمەن امال ەتۋ بولسا، تاريقات – «قالب-جۇرەكپەن»، ياعني، كوڭىلمەن امال ەتۋ دەگەن ءسوز، ال حاقيقات دەگەنىڭىز – سىرمەن امال ەتۋ بولىپ تابىلادى». دەمەك، قازاقتىڭ ءدىني تانىمى ارابتىڭ دا، باسقا حالىقتاردىڭ دا ءدىني تانىمىنان تەرەڭ دە، مازمۇندى. ال، مەشىتتەردە ايتىلىپ جاتقان ۋاعىزداردىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىنا، بۇل سەنىمدى قابىل ەتكەندەرگە قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني قۇندىلىقتارىنىڭ كوك تيىندىق قۇنى قالماسىنا ەشكىمنىڭ باس قاتىرعىسى جوق. ولاي بولسا، قازىرگى مەشىت سانىنىڭ كوبەيگەنىنەن قازاق زيان شەكپەسە، پايدا كورىپ وتىرعان جوق. مەشىتكە بارعان جاستار ساناسىنىڭ، ماقالا باسىندا ايتىلعانداي، راديكالدانۋىن كورىپ وتىرمىز. بۇل ماسەلەنى مەشىت وزدىگىنەن رەتتەپ، جونگە كەلتىرەدى دەگەن ءۇمىت تاعى جوق. يمامدار دايىنداپ جاتقان «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتى دە، قمدب قاراماعىنداعى مەدرەسەلەر دە سول شاريعات جولىنىڭ ماماندارىن دايىنداپ جاتىر. ال ول مامانداردىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمەن دە، رۋحاني، مادەني بولمىسىمەن دە شارۋالارى جوق. ءداستۇر مەن مادەنيەتتىڭ حالىقتىڭ گەنەتيكالىق كودى ەكەندىگى ولاردىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپايدى. ەگەر بۇل ماسەلەنى رەتتەۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان شۇعىل شارالار جۋىق ارادا قابىلدانباسا، ەرتەڭگى كۇنى «اراب كوكتەمى» ەسىگىمىزدى قاعۋى ابدەن مۇمكىن.

ايتپاعىمىز: ءبىر جىبەرىلگەن قاتەلىك ەكىنشى باعىتتان قولداۋ تاۋىپ، كۇردەلى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ءبىرىنشى جىبەرىلگەن قاتەلىك – ءبىلىم جۇيەسىنە تەست سىناعىنىڭ ەنگىزىلىپ، جاستارىمىزدى قازاق رۋحانياتىنان ماقرۇم قالدىرۋى، ەكىنشى قاتەلىك – ونىڭ ورنىن جاتجۇرتتىق ءدىني اعىم ىقپالىنىڭ باسۋى. وسى ەكەۋى جاستار ساناسىنىڭ راديكالدانۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. ال مۇنىمەن ويناۋعا بولمايدى. سوندىقتان كەز كەلگەن وقۋ ۇدەرىسىنە ەنگىزىلەتىن جاڭالىق «جاس جەتكىنشەكتىڭ بولاشاعىنا قانشالىقتى ىقپالى بار؟ پايدا ما، زيان با؟» دەگەن سۇراقتار قويىلا وتىرىپ، ەنگىزىلسە دەيمىن. ەڭ باستىسى، وقۋ ۇدەرىسى جاڭالىق ەنگىزۋگە ەمەس، جاستاردىڭ بولاشاعىنا يگى ىقپال ەتەتىن، قازاقتىڭ رۋحاني مۇراسىن مەڭگەرگەن، ەرتەڭ ەلدىڭ، جەردىڭ تاعدىرىنا جانى اۋىراتىن ازاماتتى تاربيەلەپ شىعارۋعا باعىتتالۋى ءتيىس. «شەت ەلدە وسىنداي ەكەن» دەپ، بىرەۋدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق ەتۋ جاقسىلىققا اپارماسى انىق. وكىنىشكە قاراي، ازىرگە جاعداي باسقاشا بولىپ تۇر. بۇل ءبىر مەن ەمەس، وسى سالادا جۇرگەن سان ماماننىڭ باس اۋرۋىنا اينالىپ جۇرگەن جايى بار. سوندىقتان بۇل جازىلعانداردى ەرىككەندىكتەن ەمەس، قاۋىپ ەتكەندىكتەن ايتىپ وتىرمىن.

زىكىريا جانداربەك،

قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى                              

Abai.kz