«الاش» – العاشىندا موڭعول يمپەرياسى كەزىندەگى بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ اتاۋى رەتىندە قالىپتاستى. بيلەۋشى تاپ – تورەلەر، ء«تور»، «جوعارى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى، سولار عانا بيلىككە قۇقىلى بولدى. ال باعىنىشتى بۇقارانىڭ ىشىندە «قاراشى»، «الاشى» دەگەن توپتار بولدى. قاراشىلار – بيلەۋشىنىڭ اينالاسىنداعىلار، ونىڭ شارۋاشىلىعى مەن بارلىق تۇرمىستىق قام-قارەكەتىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇلار اتالاس جاقىندارىنان قۇرالىپ، ولارعا قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردان ىرىكتەلىپ قوسىلىپ وتىرعان. سوڭعىلارى كەيىننەن «تولەنگىت» اتالىپ، ۇرپاقتارى وسە كەلە ۇلكەن رۋلى قاۋىمعا اينالعان.

ال حاننىڭ قاراماعىنداعى حالىقتىڭ ەلەۋلى الەۋمەتتىك توبى «الاشى» اتانعان. بۇل توپ قاراشىلارداي، بيلەۋشىگە تىكەلەي تۇرمىستىق قىزمەت ەتپەي، اسكەري مىندەت، ءتارتىپ ساقشىلىعى، شەكارا قاۋىپسىزدىگى سياقتى قاتارلى مىندەتتەردى اتقارىپ، مەملەكەتتىڭ كۇش-قۋاتىن قالىپتاستىرعان. بۇل توپتىڭ باسقا قاراپايىم قاۋىمنان الەۋمەتتىك باسىمدىعى (جەرگە يەلىك، اسكەري كەڭەستەرگە قاتىسۋ، كەي جاعدايدا بيلەۋشىلەرگە قولداۋ كورسەتۋ) بولعانىمەن، بيلىككە تالاسپايدى، حان مەن تورەلەرگە تولىقتاي باعىنىشتى. ولاردىڭ الاشى اتالۋى – حان سايلانعان كەزدە ونىڭ بارلىق دۇنيە-مۇلكىن، ۇستىندەگى كيىمىنە دەيىن «حانتالاپاي» ەتىپ، ىرىمعا ءبىر جاپىراقتان ءبولىپ العان. حانعا جەكە مەنشىك تيەسىلى ەمەس، ول بۇكىل مەملەكەتتىڭ يەسى، ونىڭ سىباعاسى – ەلدەن بۇيىرادى دەگەن تۇسىنىك ورنىققان. مىنە، وسى الاشىدان «الاش» اتاۋى شىققان.

شىڭعىسحان يمپەرياسىندا «التى الاش» اتالىپ، مەملەكەتتىڭ اسكەري كۇش-قۋاتىنا نەگىز بولعان التى رۋ: تاتار، مەركىت، كەرەي، قوڭىرات، نايمان، جالايىر. كەيىن مەركىتتەر كەرەي رۋىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن، ال تاتارلار – التىن وردا كەزىندە قالىپتاسقان بيلەۋشىسىنىڭ اتىمەن «نوعاي ورداسى» بولعان، قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزگى مۇشەسى بولعاندىقتان، كەيىننەن نوعاي اتانىپ كەتتى. قازىرگى ەدىل تاتارلارىنىڭ ول كەزدەگى اتى – بۇلعارلار. بۇلعا – ۇلكەن وزەن بويىنداعى ەل ماعىناسىندا ايتىلعان. حالىقتىڭ اتىن وزگەرتكەن ورىستار شىعىسىنداعى جۇرتتىڭ بارلىعىن تاتار دەپ اتاپ كەتكەن.

موڭعول يمپەرياسىنىڭ حالقى ەتنيكالىق جاعىنان موڭعولدار، تۇركىلەر جانە تاتارلار بولعان. سان جاعىنان باسىم تۇركىلەردىڭ ءتىلى ورتاق تىلگە اينالىپ، التىن وردا يسلام ءدىنىن قابىلداعاندا، بارلىق الاش، ونىڭ ىشىندە تاتارلار دا، مۇسىلمان بولىپ، التى الاش ءبىرتۇتاس قاۋىمعا اينالدى. يسلام دىنىنە كىرمەگەن تۇركىلەر ورىس كنيازدىگىنە كەتىپ، ولاردىڭ اۋلەتتەرى – اكساكوۆ، اراكشەەۆ، احماتوۆ، بەكەتوۆ، بۋلگاكوۆ، بۋحارين، گودۋنوۆ، يزمايلوۆ، كارامزين، مەندەلەەۆ، ميچۋرين، تۋرگەنەۆ، چەرەمەتەۆ، شيشكوۆ، يۋسۋپوۆتار، ت.ب.، – ورىس مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن وركەنيەتىنە ەلەۋلى ۇلەس قوستى.

جەكە بىتىراڭقى كنيازدىكتەردىڭ ءبىر ورتالىققا توپتاسىپ، قۋاتتى مەملەكەت بولۋىنا نەگىز بولعان – ورىس ۇلتشىلدىعى. ۇلتشىلدىق يدەولوگيا جەلەۋىمەن بۇرىنعى وزدەرىنە ۇستەمدىك ەتكەن كورشىلەرىن ەندى «پولوۆتسى»، «كيپچاكي»، «تيۋركي»، «وردىنتسى» دەۋدى قويىپ، بارلىعىن دا «تاتار» دەيتىن بولدى جانە بۇل اتاۋدى جەك كورۋ، مەنسىنبەۋ، تومەندەتۋ رەڭىندە قولداندى. وسى ۇستانىممەن ورىس مەملەكەتىنىڭ كۇرە تامىرىنداي وزەنمەن اتتاس حالىقتىڭ اتى بۇلعاردان تاتارعا وزگەرتىلىپ، وزەن «ۆەليكايا رۋسسكايا رەكا – ۆولگا» بولدى.

التىن وردانىڭ ىدىراۋى كەزىندە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ باستاۋىمەن الاشتار شىعىسقا، شۋ مەن تالاستىڭ بويىنا كوشكەندە، نوعايلار باتىستا قالىپ قويدى. قازاق اتانعان بەس الاش وزىمەن تەكتەس تۇركى رۋلارىمەن بىرىگىپ، ىرگەلى ەل بولىپ، دەربەس حاندىق قۇردى.

الاش – مەملەكەتتىڭ تىرەگى، ونىڭ قۇندىلىقتارىنان الاسىسى بولعانىمەن، جوعارعى بيلىككە ۇمتىلمايتىن باعىنىشتى قاۋىم بولسا، قازاق – ءوز بيلىگىن ءوز قولىنا الىپ، ءبولىنىپ شىققان جۇرت. ەتنيكالىق تۇرعىدان قازاقتار ءبىر تەكتى، ءبىر تىلدە سويلەيتىن، ءبىر ءدىندى ۇستايتىن رۋلاردان قۇرالدى. ۇزاق ۋاقىت تاعدىرى، ءتىلى، ءدىنى ورتاق بولعان نوعايلار قازاق بولعان جوق، قازاق بولعان رۋلاردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداماعاندارى دا شەتتەلىپ، باسقا ۇلىستارعا، نەگىزىنەن شىعىس ەۋروپالىقتارعا (ورىس، ماديار) ءسىڭىسىپ كەتتى.

سونىمەن، الاش – تەگى جاعىنان قۇراما، بيلىگى – باسقادا بولعان قاۋىم. ال قازاق – ءبىر تەكتى، ءبىر دىندەگى تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرعان دەربەس قاۋىم. قازاق بولۋعا ۇيتقى بولعان بەس الاش ءوزى تەكتەس رۋلارمەن ءبىر حاندىققا بىرىكتى. بۇل بىرىگۋ XV عاسىردىڭ، ەكىنشى جارتىسىندا بولعانىمەن ودان بىرنەشە عاسىر بۇرىن باستالعان ءۇردىستىڭ ناتيجەسى. بۇلار الاشپىز دەپ ەمەس، «قازاق» بولامىز دەپ بىرىكتى.

ماعىنا-ءمانى بويىنشا قازاق – ەتنيكالىق ۇعىم، قالىپتاسقان دەربەس ۇلتتى بىلدىرەدى، ال الاش – ساياسي-الەۋمەتتىك ۇعىم، مۇددەلىك قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان ۋاقىتشا قالىپتاسقان قۇرىلىم. الاش – وداقتاس، قازاق –تۋىس. بۇل تۇجىرىمدى بەكەمدەيتىن ابىلاي ايتقان دەيتىن: «الاش – تۋعان بولمايدى، اعاش – قۇمان بولمايدى» دەگەن ناقىل.

الاش اتاۋىنىڭ جاڭارىپ، قاستەرلى ۇعىمعا اينالۋى «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى مەن الاش قوزعالىسىنا بايلانىستى. رەسەي وتارشىلىعى كەزىندە جەرىنەن ايىرىلىپ، ء«وز مالىن – وزىمدىكى» دەي المايتىن حالگە تۇسكەن قازاقتار شىڭعىسحان ءداۋىرى مەن التىن وردا كەزىندەگى الاشتىعىن اڭسايتىن كۇيگە جەتتى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى جاعدايدا ۇلتىمىزدىڭ كوش باسشىلارى تولىق تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندى. قازاقتىڭ ءالى دە قۋاتتىلىعى قايتپاعان ءحىح عاسىردا اسكەري كۇشپەن رەسەيگە قارسى كۇرەسكە شىققان كەنەسارى دا ورىس پاتشاسىنان تولىق تاۋەلسىزدىكتى ەمەس، قازاقپەن بولعان شارتتاردى ورىنداۋىن تالاپ ەتتى. الاش زيالىلارى رەسەيدىڭ ابسوليۋتتىك مونارحيادان مونارحيالىق-كونستيتۋتسيالىق جۇيەگە وتۋىنەن ۇمىتتەنىپ، بۇرىنعى الاش يدەياسىن ۇستانىپ، پاتشالىق بيلىكتىڭ جاعدايىندا ناقتى ساياسي-الەۋمەتتىك شارالاردى (جەرگە يەلىك، وقۋ-ءبىلىم) ىسكە اسىرۋدى ماقسات ەتتى.

ولاردىڭ «الاش» اتاۋىن تاڭداۋى، بىرىنشىدەن، رەسەي بيلىگىنە مويىن ۇسىنۋى، تولىق تاۋەلسىزدىك قول جەتپەيتىن قيال عانا بولاتىندىقتان، ساياسي ماقسات – اۆتونوميا الۋ بولدى. ول كەزدەگى قازاق قاۋىمىنا اۆتونوميادان گورى، «الاش» ۇعىمى تۇسىنىكتى ەدى. ەكىنشىدەن، ۇلتتىڭ اتىمەن «قازاق پارتياسى» دەلىنسە، سەپاراتيستىك پيعىل رەتىندە قابىلدانۋمەن قاتار، ۇلتىمىزدىڭ قازاق اتى دا تاركىلەنىپ، «كيرگيز»، «كايساك» اتالىپ كەتكەنبىز. ايبىندى ەستىلەتىن «قازاق» اتاۋىن اتقا ءمىنىپ، قىلىش ۇستاعان ورىستىڭ كازاچەستۆوسى يەلەندى. بۇل ەدىل بۇلعارلارىنىڭ تاتار اتانعانىمەن تاقىلەتتەس ساياسات ەدى. حالقىمىزدىڭ ءوز اتىن قايتارىپ الۋى دا كۇش-جىگەردى قاجەت ەتتى. قازاق زيالىلارىنىڭ الاش ۇرانىن كوتەرۋىنىڭ تاعى ءبىر سىرى – رەسەيدىڭ قول استىنداعى باۋىرلاس حالىقتاردى وسى قوزعالىسقا تارتىپ، پاتشانىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى وداقتاس تابۋ ەدى.

جوعارىداعى تالداۋلاردان شىعاتىن قورىتىندى: الاش – ساياسي ينستيتۋت، ۇلكەن يمپەريانىڭ قۇرامىنداعى باعىنىشتى ەتنوستاردىڭ بىرلەسىپ، جوعارعى بيلىككە مويىن ۇسىنا وتىرىپ، مۇمكىندىگىنشە تىرشىلىك مۇددەسىن قورعاپ، مەملەكەتتەگى لايىقتى ورنىن قامتاماسىز ەتۋ تەتىگى. الاش ينستيتۋتى يمپەريانىڭ جوعارعى بيلىگىمەن بەتپە-بەت اشىق كۇرەسپەسە دە، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە يمپەريانىڭ ىدىراۋىنا سوقتىرادى.

سونىمەن، الاش – يمپەرياداعى باعىنىشتى ەتنوستاردىڭ وداعى. بۇل ۇستانىمدا بولعان رەسەي يمپەرياسى كەزىندەگى تاتار، قازاق زيالىلارى سەناتتا مۇسىلمان فراكتسياسىن قۇردى، بىراق پاتشا بيلىگى ولاردىڭ قادامىن اشتىرماي، تاراتىپ جىبەردى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاق زيالىلارىنىڭ (م.شوقاي، م.دۋلاتوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ) تاعدىرلاس تۋىسقان قىرعىز بەن وزبەكتەردى قاتارعا تارتۋ ارەكەتتەرى ناتيجەسىز بولدى. كەڭەس وداعى كەزىندە بالتىق جاعاسىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ورتالىقپەن جاساعان قاتىناستارىن ناعىز الاشتىق ساياسات دەۋگە بولادى. وسى جولمەن ولار ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاي ءبىلدى.

ءبىز تاريحىمىزدا جەكەلەگەن تاۋەلسىز رۋلار بولىپ تۇرعاندا بىرىككەن جوقپىز، الاش ينستيتۋتىنان ءوتىپ، بىرلەسۋدىڭ ءجون-جوسىعىن يگەرگەن سوڭ، قازاق بولىپ، شاڭىراق كوتەردىك. رەسەي وتارلىعى كەزىندە ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك تۇرماق، الاشتىقتان دا ايىرىلدىق. كەڭەس داۋىرىندە قانشا ناۋبەتتى كورسەك تە، الاشتىق دارەجەگە جەتتىك. بۇل جەتىستىك وتان سوعىسىنداعى وراسان زور قۇرباندىقتار مەن ودان كەيىنگى ءبىلىم مەن ونەردىڭ دامىپ، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ناتيجەسى ەدى.

قازىر، اللاعا شۇكىر، قايتادان تاۋەلسىز قازاق بولدىق. الاشتىققا جەتكەندىگىمىز – قازىرگى تاۋەلسىزدىگىمىزگە يەلىك ەتۋدىڭ العى شارتى بولدى. «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاقتىڭ پەشەنەسىنە جازىلعانى – ناۋبەتكە ۇشىراعاندا قۇرىپ كەتپەي، الاشتىققا ارقا تىرەپ، قايتادان قازاق بولىپ، بوي جازىپ تۇرىپ كەتكەندىگى ەكەن.

سوندىقتان دا «الاش» حالقىمىز ءۇشىن قاستەرلى ۇعىم. ونى بۇگىندە ۇلتتىق سانامىزدا عانا قاستەرلەسەك تە، قايتادان الاش بولۋعا ۇمتىلمايىق. بوتەننىڭ بيلىگىنە مويىن ۇسىنعان الاشتىقتان قايتادان ەركىن قازاق بولدىق. ەندىگى ماقساتىمىز قازاقتىعىمىزدى ساقتاۋ بولۋى كەرەك.

تىلەۋبەردى سايدۋلدين،

قر ۇعا اكادەميگى

«قازاق» اتاۋى

تۋرالى تاعى بىرەر وي

حالقىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ اتاۋى – «قازاق» ءسوزىنىڭ قايدان شىققاندىعى جايلى بىرقاتار مالىمەتتەرمەن بولىسكىم كەلىپ وتىر.

كارىقۇلاق اقساقالداردان «قازاق» ءسوزى قايدان شىقتى؟» دەپ سۇراساڭ، اۋىزشا شەجىرەنى ايتىپ: «قازاق پەن سوزاق اعايىندى كىسىلەردەن تاراعانبىز» دەيدى. بىراق سوزاق تۋرالى ەش تاراتىپ ايتا المايدى. «سوزاق» دەگەن اتاۋ وڭتۇستىك قازاقستاندا جانە قىرعىزستاندا – ەكى جەردە اۋدان، ەلدى مەكەن اتاۋى بولىپ كەزدەسەدى.

ال عىلىمي نەگىزدەگى «قازاق» سوزىنە كەلسەك، بۇل ءسوز 850 جىلدارى گرەك موناحى ەپيفانيدىڭ «كاۆكاز وڭىرىندە كاسوگديانا دەگەن حالىق بار (كاسوگ سوزىنە قوسىلعان ديانا – گرەك-پارسىشا ەل ۇعىمىن بەرەدى)» دەگەن مالىمەتىندە كەزدەسەدى.

ال «قازاق» دەگەن دۇرىس اتاۋ ءفيردوۋسيدىڭ «شاحناما» داستانىندا العاش كەزدەسەدى. ول تۋرالى 1830–80 جىلدارداعى ەڭبەكتەرىندە ا.لەۆشين، و.سەنكوۆسكي، نەمىس ا.ۆامبيري جازعان. نەمىس عالىمى «تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنولوگياسى مەن ەتنوگرافياسى» دەگەن ەڭبەگىندە: «قازاق ەسىمى ءىح–ح عاسىرلاردا بولعان. قازاق حاندىعى دەگەن ەل كوك تەڭىزدىڭ (ارال تەڭىزى) سولتۇستىگىن مەكەندەپ وتىرعان كۇشتى ءارى كوپساندى جۇرت. تۇراننىڭ قاستاسى يراندى قورقىتپاق بولادى» دەپ جازعان. ياعني، 900–1000 جىلدارى «قازاق» اتاۋى، حالقى بولعان. ونى ۆيزانتيا يمپەراتورى كونستانتين بوگريانارودنىي (913–959 جىلدارى ءومىر سۇرگەن) «وب ۋپراۆلەني گوسۋدارستۆوم» دەگەن ۇلىنا وسيەت كىتابىندا: «زيحيانىڭ ار جاعىندا پاپاحيا جەرى بار، ونىڭ سىرتىندا كاساحيا دەگەن جۇرت جاتىر. كاساحيادان جوعارى كاۆكاز تاۋىنىڭ ار جاعىندا الان جەرى بار» دەپ جازادى. بۇل كاۆكاز تاۋىنىڭ تەرىسكەيىندە كاساحيا دەگەن مەملەكەت بولعان دەگەنى.

934 جىلى اراب ساياحاتشى-تاريحشىسى ماسۋدي ءوزىنىڭ «مۋرۋدج ءال دزاحاب» دەگەن ەڭبەگىندە «الان پاتشالىعىنىڭ ار جاعىندا كاشاك (اراب الىپبيىمەن جازىلعاندىقتان، ءارى ونى ورىس عالىمى ۆ.مينورسكي اۋدارعاندىقتان، «قاساق»، «كاساح» دەگەندى وسىلاي «كاشاك» دەپ جازعان بولار دەپ ەسەپتەيمىن) دەگەن حالىق بار. سول ءوڭىردى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ اراسىندا بۇلارداي بەتتەرى كىرشىكسىز تازا، ادەمى دە كورىكتى جۇرت جوق» دەپ جازادى. ماسۋدي «كاشاك» ءسوزى ء«ور، وجەت، تاكاپپار» دەگەن ماعىنا بەرەدى دەيدى. ونى اۋدارعان ۆ.مينورسكي «پارسىداعى دايىن سوزگە ەلىكتەپ جازا سالعان، ايتپەسە سول كەزدەگى اتاۋى «كاساح» ەدى» دەيدى. ورىستىڭ 965–1022 جىلدارداعى جىلناماشىلارى قازاقتى «كاسوگ» دەپ جازعان. ودان كەيىنگى 1000–1400 جىلدار ارالىعىندا قازاق اتاۋى ءجيى ءارى كوبىنەسە دۇرىس جازىلعان نۇسقالارىندا كەزدەسىپ وتىرادى.

ال جاناما دەرەك كوزىنە سەنسەك، «قازاق» ءسوزى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 3–4 عاسىرلارىنداعى حورەزم وڭىرىندەگى (قاڭلى تايپاسى بيلەگەن) توپىراق قالادان تابىلعان كىسى ەسىمدەرى اراسىنان (قاڭلىنىڭ 22 پاتشاسىنىڭ ءتىزىمى) «كاساك، كاساساك (باتىر ساق), پاندساك (ۇستاز ساق), ساققازاق پاتشا» دەگەن تۇردە كەزدەسكەن…

مىنە، قىسقاشا عانا تاريحي دەرەكتەرگە شولۋدىڭ ءوزى «قازاق» ءسوزىنىڭ، سول اتاۋدى يەلەنگەن تايپا، مەملەكەت، حالىقتىڭ ارىسى – ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى 400–300 جىل (سوندا «قازاق» اتاۋىنىڭ العاش كەزدەسكەنىنەن بەرى 2400 جىلداي مەرزىم بولعانى), بەرىسى – ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزداعى 8–9 عاسىرلاردان بەرى بار ەكەنىن ايعاقتايدى. ال «قازاق» ءسوزىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى تۋرالى ءالى ناقتى تۇجىرىم جوق.

ال بۇگىنگى قازاق ۇلتىن (بىرقاتار تۇركى تىلدەس ۇلتتاردى دا قۇراپ وتىرعان) تايپا-رۋلاردىڭ باسىم بولىگى 1–2 مىڭ جىلدان بەرى قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن، بىرقاتارى كەيىنگى قاعاندىقتارمەن بىرگە شىعىستان – بايكول (بايكال كولى ) ماڭى، سولتۇستىك قىتاي، قازىرگى موڭعوليا، التاي، شىڭجان ولكەسى جەرلەرىنەن قونىس اۋدارعان. بىراق بارلىعى دا جۇزدەگەن (مۇمكىن، مىڭداعان) جىلدار بويى بىرەسە ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا، بىرەسە ءبىراز مەزگىل اجىراپ قالىپ، قايتا قاۋىشىپ، قويان-قولتىق ءومىر سۇرگەن.

امانعالي ءابۋوۆ،

پۋبليتسيست

(«فەيسبۋك» پاراقشاسىنان الىندى)

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №13 (284) وت 02 اپرەليا 2015 گ.