(«بيلەۋشىلەرگە ناقىل» ەڭبەگىنەن ءۇزىندى)

بىردە اتاقتى ەسكەندىر زۇلقارنايىن (ۇلى قولباسشى، جارتى الەمدى جاۋلاعان، ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى 323 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن الەكساندر ماكەدونسكي) ءومىر تىرشىلىكتەرىنە قاجەتتى دۇنيە بەلگىلەرى جوق ءبىر تايپانىڭ جەرىنەن وتەدى.

تايپا ادامدارى ءوز ۇيلەرىنىڭ ەسىگى الدىندا ولگەندەردى جەرلەپ، كۇندە سول جەردى جيناپ، سىپىرىپ جانە قۇدايلارىنا سول جەردە قۇلشىلىق ەتەدى ەكەن. ولار وسىمدىك داقىلدارىممەن، شوپپەن تاماقتانىپ، باسقا قورەكتى مويىندامايدى ەكەن. ەسكەندىر زۇلقارنايىن تايپا كوسەمى ماعان كەلسىن دەپ ادام جىبەرەدى، تايپا كوسەمى كەلمەيدى. ەسكەندىردىڭ شاقىرتۋىنا تايپا كوسەمى: «مەنىڭ ول كىسىدە شارۋام جوق» دەپ جاۋاپ جىبەرەدى. جىبەرگەن كىسى ەسكەندىرگە كەلىپ، تايپا كوسەمىنىڭ جاۋابىن جەتكىزەدى. ەسكەندىر تايپا پاتشاسىنا ءوزى بارىپ: «قالدەرىڭ قالاي؟ سەندەر قارا جەردى قازىپ جاتىرسىڭدار، بىراق نە التىن، نە كۇمىس، نە ومىرگە جارامدى نارسەنى كورىپ تۇرعان جوقپىن» دەيدى. سوندا تايپا كوسەمى: «دۇنيە بايلىعىنىڭ قىزىعىنا ەشكىم تويماعان» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ەسكەندىر زۇلقارنايىن: «سەندەر ەسىك الدىنا ولگەندەرىڭدى جەرلەيتىندەرىڭ قالاي؟» دەيدى. سوندا ولار: ء«ولىم ۇنەمى كوز الدىمىزدا تۇرسىن، بۇل دۇنيەنىڭ بايلىعى ەركىمىزدى بيلەمەسىن. قۇدايىمىزعا، قۇدىرەتتى جاراتقان يەمىزگە قۇلشىلىق ەتۋدەن ءبىزدى بۇرماسىن، قاشىرماسىن، ۇنەمى ەسكە سالىپ تۇرسىن دەپ ەسىك الدىنا قويامىز» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ەسكەندىر زۇلقارنايىن: «شوپپەن عانا تاماقتاناسىڭدار، ونىڭ سىرى نەدە؟» دەيدى، سوندا ولار: ء«بىز قارنىمىزدى حايۋاندار مولاسىنا اينالدىرعىمىز كەلمەيدى، ويتكەنى، دۇنيە بايلىعىنىڭ قىزىعى ءبىزدىڭ تاماعىمىزدان وتپەيدى» دەپ جاۋاپ بەرەدى. جاۋابىن الىپ ەسكەندىر كەتە بەرگەندە، تايپا كوسەمى قولىن ۇڭگىردەن شابىلعان باستى الىپ الىپ شىعىپ: «زۇلقارنايىن، سەن مىناۋ باستىڭ يەسى كىم بولعانىن بىلەسىڭ بە؟» دەپ سۇرايدى. ەسكەندىر «بىلمەيمىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى، سوندا ول: «بۇل ءبىر الەمنىڭ پاتشاسى بولعان كىسىنىڭ باسى، ءوزىنىڭ قول استىنداعىلارعا قاتىگەز، جاۋىز بولعان; سول ءۇشىن قۇداي ونىڭ جانىن الىپ، توزاققا جىبەردى، مىناۋ سونىڭ باسى» دەيدى، سودان كەيىن قولىن سوزىپ ەكىنشى باستى الىپ شىعادى دا: «ال، مىناۋ كىمنىڭ باسى ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟» دەپ تاعى سۇرايدى. ەسكەندىر تاعى دا «جوق» دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوندا تايپا كوسەمى: «بۇل ءادىل بولعان پاتشانىڭ باسى، ءوزىنىڭ قول استىنداعىلارعا جان اشىپ، حالقىن سۇيگەن ادام ەدى، قۇداي ونىڭ جانىن الىپ، جۇماققا جىبەردى، دارەجەسىن كوتەردى» دەيدى. سودان سوڭ قارت كوسەم ەسكەندىردىڭ باسىنا قولىن قويىپ: «مىنا باس وسى ەكى باستىڭ قايسىسىنداي بولادى ەكەن؟» دەپ سۇراعان ەكەن. ەسكەندىر زۇلقارنايىن جىلاپ جىبەرەدى. ەسكەندىر ەسىن جيىپ، تايپا كوسەمىن كەۋدەسىنە قۇشىپ: «ەگەر سەن مەنىڭ دوستىعىمدى قالاساڭ، مەن سەنى ءۋازىرىم ەتەيىن، بايلىعىممەن بولىسەيىن» دەيدى. ال تايپا پاتشاسى: «مەن وعان ءزارۋ ەمەسپىن، بايلىعىڭنىڭ دا قاجەتى جوق» دەيدى. ەسكەندىر: «نەگە؟» دەيدى. ول: «سەنىڭ بايلىعىڭ مەن بيلىگىڭە قاراي بارلىق ادامدار - سەنىڭ دۇشپانىڭ، قاناعاتى مەن شۇكىرشىلىگىنە قاراي - ولاردىڭ بارلىعى مەنىڭ دوستارىم، سوندىقتان ءبىز بىرگە بولا المايمىز» دەگەن ەكەن.

جاراتقان يەم، اللا ادىلەتسىز جانە كۇناھار جانداردى ماداقتاعاندى ۇناتپايدى

(«وقۋشىما حات» ەڭبەگىنەن ءۇزىندى)

ۇلىم، سۇراعاندارىڭا جاۋاپ جازىپ وتىرمىن، ەندى سەن جازعاندارىمدى ۇمىتپاي ورىنداۋىڭ قاجەت. قۇلشىلىق ەتكەندە مەنى ۇمىتپا. ال مەنەن سۇراعان دۇعالارىڭا قاتىستى، ءوزىڭ پايعامباردان (مۇحاممەد ع.س.) قالعان دۇعالاردان ىزدە (اللا، ساعان قۋات بەرسىن), ول دۇعالاردى نامازدان كەيىن وقى.

سەگىزىنشى پايدا. مەن بارلىق ادامداردىڭ وزدەرى قولدان جاساپ، تاڭداپ العاندارىنا سەنەتىنىن بايقادىم، بىرەۋلەر دينارعا، بىرەۋلەر ديرحەمگە، بىرەۋلەر بايلىعى مەن مۇلكىنە، ال بىرەۋلەر قىزمەتى مەن كاسىبىنە، ال ەندى بىرەۋلەر ءوزى سياقتى بىرەۋگە سەنەدى. مەن جاراتقان يەم ءسوزىن مۇقيات ۇعىپ الدىم: «كىمدە كىم اللاعا سەنسە، جەتكىلىكتى، اللا ءىسىن اياعىنا جەتكىزەدى. اللا ءار نارسەنىڭ ولشەمىن بەلگىلەيدى» دەلىنگەن. مەن، جاراتقان يەم، اللاعا سەنەمىن، قۇدىرەتتى ساقتاۋشىم جانە قورعاۋشىم، ماعان سول جەتكىلىكتى.

ۇشىنشىدەن، بيلىكتەگىلەرمەن جانە سۇلتاندارمەن قاتىسىڭدى ءۇز، سەنىڭ ولاردى كورمەگەنىڭ ءجون، ولاردان بويىڭدى اۋلاق ۇستا، ويتكەنى، ولارمەن ارالاسۋ – ساعان ۇلكەن قايعى اكەلەدى. ەگەر دە سەن ولارمەن تىعىز ارالاسىپ، ولار تۋرالى ماقتاۋ ايتۋ سىنىنا تۇسسەڭ، ەشقاشاندا ولاردى ماداقتاما جانە ولاردى بيىككە كوتەرمە، ويتكەنى، جاراتقان يەم، اللا ادىلەتسىز جانە كۇناھار جانداردى ماداقتاعاندى ۇناتپايدى.

تورتىنشىدەن، مەنىڭ كورگەنىم، ءار ادام مۇمكىندىگىنە قاراي وسى دۇنيەدە بايلىق جيعىسى كەلەدى جانە ونى جيىپ العان سوڭ، ۋىسىندا قىسىپ ۇستاپ دىردەك قاعادى. مەن جاراتقان يەمنىڭ ءسوزىن مۇقيات ۇعىپ الدىم: «سەندەگى تاۋسىلادى، ال اللانىكى ماڭگى». مەن جيعان تەرگەنىمدى اللانىڭ الدىندا كەدەيلەرگە ءبولىپ بەردىم. جاراتقان يەم الدىنا بارعاندا ماعان بۇرىلىپ، قول ۇشىن بەرسە ەكەن دەپ.

بەسىنشىدەن، ادامدارمەن قاتىسقاندا ءوزىڭدى ولار سەنىمەن ۇنەمى قاتىناستا بولعىسى كەلەتىندەي ۇستا، ويتكەنى، يمانى جەتىلگەن جانە قالىپتاسقان ادام: ول وزىنە قالاعان جاقسىلىقتى باسقاعا دا قالاعانىندا، باسقاعا بولسىن دەگەن تىلەگىندە تۇرادى.

ەگەر دە سەن قانداي بولسىن عىلىمدى وقىپ، ءبىلىم الاتىن بولساڭ، العان ءبىلىم سەنىڭ جۇرەگىڭدى تازالاپ، جانىڭدى جاڭارتىپ تۇراتىن بولسىن.

جوقشىلىق تا، مولشىلىق تا – سىناق

(حريستيان مىسالى)

بۇل وقيعا حريستيانداردى قۋدالاۋ كەزىندە بولسا كەرەك. ءبىر سەلودا حريستياندار سەمياسى تۇرادى. اكەسى كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، تىنىمسىز ەڭبەكتەنگەنمەن ايەلى مەن بالا-شاعاسىن اسىراي المايدى، قيىندىق كورەدى. جوقشىلىقتان ابدەن شارشاعان ول بىردە «بۇل زامان دا وزگەرەر، بۇلاي تۇرا بەرمەس» دەپ سەنەدى. ءوزىنىڭ دە، بالالارىنىڭ دا كوڭىلىن جىقپاس ءۇشىن: «ارقاشان بۇلاي بولا بەرمەس» - دەپ تاقتايشاعا ويىپ جازىپ، كوزگە كورىنەتىن جەرگە ءىلىپ قويادى.

قيىن كەزەڭدەر ارتتا قالادى، مولشىلىق كەزدەر كەلەدى. بالالارى مەن نەمەرەلەرى ءوسىپ جەتىلەدى. ءبىر كۇنى سەمياسى اكەسىنىڭ ۇيىندە باي داستارحان باسىنا جينالادى. قۇدايعا شۇكىرشىلىك ەتكەن ولار استان ءدام الا باستايدى.

ۇلكەن ۇلى ويىپ جازىلعان تاقتايشاعا كوزى ءتۇسىپ:

- اكە، اناۋ تاقتايشانى الىپ تاستايىقشى، جوقشىلىقتى ەسىمە تۇسىرەدى، جوقشىلىق ءوتتى دە، كەتتى، - دەيدى. 

- جوق، بالام، ءىلۋلى تۇرا بەرسىن. ەستەرىڭدە بولسىن: «ارقاشان بۇلاي بولا بەرمەس». ءوز بالالارىڭدى دا وسىعان ۇيرەتىڭدەر. قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىڭدەر، ول قيىن كەزەڭدەرىمەن – اركىمگە سىناق بەرەدى، مولشىلىق تا سىناق – وعان دا قاناعات تۇتىڭدار، وعان دا توزىڭدەر، - دەيدى.

ءبىر قۇداي عانا بىلەدى

(ەجەلگى قىتاي مىسالى)

ءبىر كەزدە ءبىر قىتاي سەلوسىندا ءبىر كەدەي قارت تۇرىپتى. ول كەدەي بولسا دا سەلو ادامدارى ونى جاقتىرمايدى ەكەن، ويتكەنى، ونىڭ سايگۇلىك، جۇيرىك اتى بولىپتى. بۇنداي سۇلۋ ارعىماقتى بۇل ماڭدا بۇرىن ەشكىم كورمەپتى. يمپەراتوردىڭ ءوزى قارتقا قىرۋار اقشا بەرىپ، ساتىپ العىسى كەلسە دە، قارت: «بۇل ات مەن ءۇشىن جانۋار ەمەس، ول مەنىڭ - دوسىم، ال دوستى ساتۋعا بولا ما ەكەن؟ بۇل مۇمكىن ەمەس. ول مەنىڭ - دوسىم، مەنشىك زاتىم ەمەس» دەيدى. بۇدان كەيىن اتىن ساتۋ تۋرالى كوپتەگەن ۇسىنىس تۇسسە دە، قارت كەدەي بولسا دا ساتپايدى. 

ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ قارت ات قوراعا كىرسە اتى جوق. سەلو ادامدارى: ء«اي، سەن اقىماق، ادام ەمەس ەكەنسىڭ! اتىڭدى ءبىر كۇنى ۇرلاپ كەتەتىنىن بىلگەنبىز! ساتىپ جىبەرۋ كەرەك ەدى. يمپەراتوردىڭ ءوزى ساتىپ الامىن، كوپ اقشا بەرەم دەمەدى مە، ال، ەندى اتىڭ قايدا؟ ءاي، اقىماق، باسىڭا قايعى تىلەپ الدىڭ، ەشتەڭەسىز قالدىڭ؟» – دەپ كۇلە باستايدى.

ال قارت بولسا: «جاقسى ما، جامان با... ونى سەندەر قايدان بىلەسىڭدەر؟ ءيا، قورادا اتىم جوق، بۇل – راس، ال قالعانى - ول سەندەردىڭ ويلارىڭ. قۋانىشقا ما، الدە قايعى ما... سەندەر ونى قايدان بىلەسىڭدەر، نەگە كىنالاي بەرەسىڭدەر؟" – دەپ تۇرىپ الادى.

ادامدار بولسا: ء«بىز نە، سونداي اقىماقپىز با؟ ەشتەڭەسىز قالدىڭ، كورىپ تۇرمىز. ارينە، باسىڭا جاماندىق تىلەپ الدىڭ» دەپ بولمايدى.

قارت: «جاقسى ما، جامان با — ۋاقىت كورسەتەدى. ەرتەڭ نە بولاتىنىن ەشكىم بىلمەيدى» دەيدى.

اۋىل ادامدارى قارتقا كۇلىپ، قارتايعاندا الجاسقان ەكەن دەپ كەتە بارادى.

ەكى اپتادان كەيىن ويلاماعان جەردەن ات ۇيگە قايتىپ كەلەدى، جالعىز كەلمەيدى، وزىمەن بىرگە ءبىر جابايى جىلقى ءۇيىرىن ەرتىپ كەلەدى. كورشىلەرى جۇگىرىپ شىعىپ: ء«اي، قارت، سەنىڭ ايتقانىڭ دۇرىس بولدى! ءبىز اقىماق ەكەنبىز! سەنىڭ اتىڭ جوعالاعانى ساعان جاقسى بولدى» دەپ ايقايلاي باستايدى.

قارت بولسا: «مىنە، سەندەر، تاعى وزدەرىڭدىكىن سوعاسىڭدار! ءيا، اتىم قايتىپ كەلدى، جابايى جىلقىلاردى قوسا ەرتىپ اكەلدى، وندا تۇرعان نە بار؟ جاقسىلىق پا، الدە جاماندىق پا – ونى كىم بىلەدى؟ ءومىر كورسەتەدى. سەندەر وقيعا ءمانىسىن بىلمەي، نەگە شەشىم قابىلداي بەرەسىڭدەر؟ سەندەر كىتاپتىڭ ءبىر عانا بەتىن وقىدىم دەپ، بۇكىل كىتاپ تۋرالى پىكىر ايتۋعا، ارمەن قاراي نە جازىلعانى تۋرالى قايدان بىلەسىڭدەر؟ سەندەر ءبىر ءسوزدى دە ۇققان جوقسىڭدار! ءومىر - شەكسىز مۇحيت! ەرتەڭ جاقسى بولا ما، الدە جامان بولا ما، ونى ەشكىم بىلمەيدى؟» دەيدى.

بۇل جولى كورشىلەرى: قارت تاعى دا دۇرىس ايتىپ تۇرعان شىعار؟ - دەپ ۇندەمەي تارايدى. بۇل تۋرالى ويلارىن اشىق ايتپاسا دا، ىشتەرىنەن ء"ۇيىر جىلقىنى تەگىن يەلەنۋ – ۇلكەن ولجا، باقىت" دەپ ءتۇيىپ بارا جاتتى.

قارتتىڭ جالعىز ۇلى جابايى اتتاردى قولعا ۇيرەتە باستايدى.

ءبىر كۇنى جىلقىنى جۇگەندەيمىن دەپ جۇرگەندە قارتتىڭ جالعىز ۇلى اتتان قۇلاپ، اياعىن سىندىرادى. بۇل جولى دا كورشىلەرى تاعى جينالىپ: «قانداي قايعىعا دۋشار بولدىڭ؟ ءيا، اقساقال سەن تاعى دۇرىس ايتتىڭ. جالعىز ۇلىڭ اياعىن سىندىردى! قارتايعاندا جالعىز سۇيەنىشىڭ ەدى، ەندى قايتتىڭ؟! ەندى ساعان كىم كومەك ەتەدى؟» دەپ شۋلاي باستايدى.

ال قارت بولسا: «مىنە، سەندەر تاعى اسىعىستىق جاسايسىڭدار! جاقسى ما، جامان با — ونى كىم بىلەدى؟!» دەيدى.

ءبىر جۇمادان كەيىن سوعىس باستالادى، سەلونىڭ بارلىق جاستارىن اسكەرگە الادى، تەك شالدىڭ اقساق ۇلىن «بۇدان نە قايىر؟» دەپ قالدىرادى.

بۇكىل سەلونىڭ بالالارى سوعىستان ورالمايدى، سەلو ادامدارى قايعى جۇتادى. سودان كەيىن ادامدار قارتقا كەلىپ: «قارت، ءبىزدى كەشىر! قۇداي سەنىڭ دۇرىس ەكەنىڭدى كورىپ تۇر، بالاڭنىڭ اتتان قۇلاعانى ونى ساقتاعانى ەكەن! اقساق بولسىن، توقساق بولسىن، ۇلىڭ ءتىرى، سەنىڭ قاسىڭدا! بۇل باقىت قوي!» دەيدى.

سوندا قارت: ء«اي، ادامدار، سەندەر قىزىقسىڭدار؟ جاقسى ما، جامان با – ونى كىم بىلگەن؟ ەشكىم دە الدىندا نە تۇرعانىن بىلمەيدى. ءبىر قۇداي عانا بىلەدى!» دەپتى.

كونفۋتسيدىڭ جاۋابى

(قىتاي مىسالى)

كونفۋتسيدىڭ: گۋن، لۋ جانە چجان دەيتىن ءۇش شاكىرتى بولادى. بىردە جاھان كەزىپ جۇرگەن ءبىر موناح:

— گۋن شاكىرتىڭىز تۋرالى نە ايتاسىز؟ – دەپ سۇرايدى.

كونفۋتسي:

— عالىمدار ونىڭ اقىلىنا تاڭقالادى! – دەيدى.

— ال، لۋ شاكىرتىڭىز تۋرالى ويىڭىز؟

— ول – ەرجۇرەك كوپ جاۋىنگەردەن ارتىق!

— ال، ءۇشىنشى شاكىرتىڭىز شە؟

— چجاننىڭ ەڭبەكقورلىعى سۇيسىنۋگە لايىق!

كونفۋتسيدىڭ جاۋابىن ەستىگەن موناح تاڭقالىپ سۇرايدى:

— ەگەر گۋن اقىلدى، لۋ ەرجۇرەك، چجان ەڭبەكقور بولسا – وندا ولارعا سىزدەن وقىپ نە قاجەت؟

— موناح، مەنىڭ جاۋابىمدى تىڭدا، — دەيدى كونفۋتسي: — گۋن اقىلدى، بىراق، بارىپ تۇرعان جالقاۋ، لۋ ەرجۇرەك - بىراق اقىلسىز. چجان ەڭبەكقور بولعانمەن تۇلا بويى قىزعانىش. گۋن اقىل جالقاۋدى باقىتتى ەتپەيتىنىن، لۋ ساقتانبايىنشا ەرلىك ىستەلمەيتىنىن، ال چجان ادام قىزىعى قىزعانىشپەن بىرگە جۇرمەيتىنىن تۇسىنبەيدى. مەنىڭ ايتقاندارىمدى وقۋشىلارىم بىلمەيدى. ولار بۇنى تۇسىنگەنشە، مەن ولاردىڭ ۇستازى بولامىن، ال - ولار مەنى تىڭدايتىن شاكىرت بولىپ قالادى.

 باقىت قۇپياسى

(شىعىس مىسالى)

ءبىر ساۋداگەر ءوزىنىڭ بالاسىن الەمدەگى ەڭ دانا ادامعا باقىت قۇپياسىن ءبىلىپ كەلۋگە جىبەرەدى. جاس جىگىت قىرىق كۇن قۇم دالانى كەزەدى، ارەڭ دەگەندە ءبىر كۇنى تاۋ ەتەگىندەگى ءزاۋلىم سارايعا جەتەدى. بۇل سارايدا جىگىت ىزدەگەن دانا تۇراتىن. جاس جىگىت دانا ادامنان جىلى كەزدەسۋدى كۇتكەندى، بىراق جىگىت ۇلكەن زالعا تۇسەدى، ىعى - جىعى ادام، تولعان ساۋداگەرلەر، ءار جەردە شۇيىركەلەسىپ تۇرعان ادامدار، بۇرىشتا شاعىن وركەستر ىزىڭداپ وينايدى جانە تاعامعا تولى ۇلكەن ستول جايىلعان ەكەن. دانا كەلۋشىلەرمەن اڭگىمەلەسەدى، ەكى ساعات ءوزىنىڭ كەزەگىن كۇتىپ، جاس جىگىتتە ونىڭ الدىنا بارادى. دانا ادام جاس جىگىتتىڭ كەلگەن ماقساتىن مۇقيات تىڭداعان سوڭ، ونىڭ باقىت قۇپياسىن اشۋعا ۋاقىتى جوق ەكەنىن ايتىپ، ساراي ءىشىن ءبىراز ارالاپ، ەكى ساعاتتان كەيىن قايتا كەلۋدى سۇرايدى.

- بىراق سىزدەن مىنانى وتىنەيىن دەپ ەدىم، – دەيدى دانا جاس جىگىتكە شاعىن اس قاسىقتى ۇسىنىپ، وعان ەكى تامشى ماي قۇيادى دا، - ساراي ءىشىن ارالاعاندا ماي توگىلمەسىن، - دەگەن نۇسقاۋ بەرەدى.

 جاس جىگىت ءزاۋلىم سارايدى باسپالداقتارمەن كوتەرىلىپ، ءار قاباتتى ارالايدى، قاسىقتاعى ەكى تامشى مايدان كوزىن المايدى. ەكى ساعاتتان كەيىن اقساقالعا قايتىپ كەلەدى.

– قالاي ەكەن، – دەيدى دانا ادام، – سەن مەنىڭ اس ۇيىمدە ءىلۋلى تۇرعان پارسى كىلەمدەرىن كوردىڭ بە؟ ون جىل بويى باپتاپ وسىرگەن مەنىڭ گۇلزارىم قالاي ەكەن، مەنىڭ كىتاپحانامداعى كەرەمەت جازبالاردى بايقادىڭ با؟

جاس جىگىت بولسا قىزارىپ ءوزىنىڭ ەشتەڭە كورمەگەنىن مويىندايدى، ونىڭ ۋايىمى دانا قارت سەنىپ تاپسىرعان قاسىققا قۇيىلعان مايدى توگىپ الماۋ بولعانىن ايتادى.

– ولاي بولسا قايتىپ بار، مەنىڭ كەرەمەتتەرىمدى كور، – دەيدى دانا اقساقال، - ساراي ىشىندەگىلەردى كوزىڭمەن كورمەسەڭ، تانىس بولماساڭ، ونىڭ قوجاسىنا قالاي سەنەسىڭ؟!

تىنىشتالعان جاس جىگىت قاسىعىن قولىنا الىپ سارايدى قايتا ارالايدى، بۇل جولى ونىڭ ەسى ساراي قابىرعالارىنا ىلىنگەن ونەر تۋىنىدىلاردا بولادى، تاۋ-تاسىمەن قورشالعان باۋ-باقشادا، وندا ءوسىپ تۇرعان نازىك گۇلدەرگە كوڭىلى اۋىسادى. وسى جولى دا اقىلدى اقساقالعا كەلىپ، كورگەنىن تامسانىپ تۇرىپ ايتا باستايدى. سول كەزدە دانا: – مەن ساعان سەنىپ تاپسىرعان ەكى تامشى ماي قايدا؟ - دەيدى.

ال جاس جىگىت بولسا قاسىعىنداعى مايدىڭ توگىلىپ قالعانىن كورەدى.

– باقىت قۇپياسى دۇنيەدەگى قىزىقتى كورۋ ءۇشىن ءوز قولىڭداعى ەكى تامشى مايدى توگىپ الماۋ شىعار مۇمكىن، – دەيدى دانا ادام.

ەڭبەك ەتپەگەن ءىشىپ جەمەيدى

(جاپون مىسالى)

حاكۋدزيو دزەن ۇستازى، قارتايعانشا ەڭبەك ەتكەن كىسى، سەكسەن جاسىنا قاراماستان شاكىرتتەرىمەن بىرگە باۋ-باقشادا كۇندە قولىنا قۇرال سايمان الىپ جۇمىس ىستەيدى، اعاشتاردىڭ بۇتاعىن كەسەدى، كوشەت جولدارىن تازالايدى. وقۋشىلارى بولسا قارت ۇستازدارىن ىشتەي ايايدى. شاكىرتتەرى حاكۋدزيو ۇستازدىڭ ءومىر تۇسىنىگىن بۇزبايتىنىن بىلسە دە، كوندىرە الماي، شارالارى قالماعاسىن ءبىر كۇنى ونىڭ قۇرال-سايماندارىن تىعىپ تاستايدى.

سول كۇنى ۇستازدارى تۇسكى تاماققا كەلمەيدى، كەلەسى كۇنى دە تاماق ىشۋگە كەلمەيدى. «قۇرال-سايمانداردى تىعىپ تاستاعان بىزگە رەنجىگەن شىعار، — دەپ ويلايدى وقۋشىلارى. — ۇستازعا سايماندارىن قايتارايىق، ۇيات بولار». ولار قۇرال-سايمانداردى قايتارادى، سول كۇيدە حاكۋدزيودە وقۋشىلارىمەن بىرگە اسقا وتىرادى.

— ۇستاز، ءسىزدىڭ سايمانداردى تىعىپ تاستاعانعا رەنجىدىڭىز، تاماققا كەلمەدىڭىز، ءبىزدى كەشىرىڭىز، –دەيدى وقۋشىلارىنىڭ بىرەۋى.

— جوق، شاكىرت، ەڭبەك ەتپەگەن ءىشىپ جەمەيدى، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى ۇستازى حاكۋدزيو.

اقىلدى بالا

(ورىس مىسالى)

بىردە وتە باي ادام ءوزىنىڭ كىشكەنتاي بالاسىن قولىنان جەتەكتەپ، كەدەيلىكتىڭ قانداي ەكەنىن كورسىنشى ءوزى دەپ دەرەۆنياعا الىپ بارادى. ولار اينالاسى كەدەيگە تولى فەرمادا ءبىر كۇن جانە ءبىر ءتۇن بولادى.

 ۇيگە كەلگەن سوڭ، اكەسى بالاسىنان قالاي ساعان، ساياحات ۇنادى ما دەپ سۇرايدى.

- ءيا، اكە، ءبارى تاماشا، عاجاپ ەكەن، – دەيدى ۇلى.

- وندا ايت، بۇل ساياحات نەسىمەن ساعان ۇنادى؟ – دەيدى اكەسى. 

 - بالاسى: مەنىڭ كورگەنىم، ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىر يت بار، ال ولاردا باقانداي ءتورت توبەت ۇرەدى. ءبىز باقشادا تۇرعان سۋ باسسەينگە شومىلامىز، ال ولار وزەنگە شومىلادى، وزەن شىعاناعىنا شەكسىز مۇحيت سۋىن قۇيادى. ءبىزدىڭ اۋلاعا لامپوچكالار جارىق تۇسىرەدى، ال ولارعا اسپان جۇلدىزدارى جارىق قىلادى.

بالاسىنان بۇنداي اقىلدى كۇتپەگەن اكەسىنىڭ جاعى قارىسىپ قالادى، ال بالاسى:

- راحمەت، اكە، سەن ماعان ادامداردىڭ باي جانە باقىتتى تۇراتىنىن كورسەتتىڭ، - دەيدى.

ازىق

(ەۆرەي مىسالى)

ءبىر كۇنى راۆۆين لەۆي يتسحاك كوشەدە جۇگىرىپ بارا جاتقان ادامدى كورىپ:

— نە بولدى، ەنتىگىپ جۇگىرىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرايدى.

— ازىق ىزدەپ جۇگىرىپ ءجۇرمىن، — دەپ جاۋاپ بەرەدى.

— ازىعىڭ الدىڭدا ەكەنىن قايدان بىلەسىڭ، ونىڭ ارتىنان جۇگىرۋ كەرەك پە؟ مۇمكىن ول سەنىڭ ارتىڭدا تۇرعان بولار، توقتاپ ارتىڭا ءۇڭىلۋ كەرەك شىعار. ال، سەن بولساڭ ودان قاشىپ كەلەسىڭ، - دەپ جالعاستىرادى ءسوزىن راۆۆين لەۆي يتسحاك.

ءۇش ۇل

(حريستيان مىسالى)

بىردە اكەسى ۇلكەن ۇلىن بولەك شىعارعىسى كەلەدى. بالاسىنا جەر، مال ءبولىپ بەرەدى، قولىنا نان ۇستاتادى دا:

- مەن سياقتى ءومىر ءسۇر، جولىڭ بولسىن! - دەيدى. بالاسى بولەك شىعادى، ءوز قىزىعىمەن ءومىر سۇرە باستايدى. «اكەم مەن سياقتى ءومىر ءسۇر!» دەدى، مەن دە اكەم سياقتى قىزىقتى ءومىر سۇرەيىن، اكەسى ءبولىپ بەرگەندى وڭدى-سولدى شاشىپ، تاۋسىلعانشا كۇن كورەدى. تاۋسىلعاسىن اكەسىنە بارىپ تاعى سۇرايدى، بۇل جولى اكەسى ەشتەڭە بەرمەيدى، تىڭدامايدى. اكەمدى نەمەن رەنجىتتىم دەپ كەشىرىم سۇرايدى، اكەسى كونبەيدى. ول اكەسىنە اشۋلانىپ:

- ءوزىڭ عوي، "مەن سياقتى ءومىر ءسۇر!" دەگەن. سەن ءوز قىزىعىڭمەن ءومىر ءسۇردىڭ، مەن ءوز قىزىعىممەن ءومىر ءسۇردىم. سەندە كەرەكتىنىڭ ءبارى بار، ال مەندە ەشتەڭە جوق. الدادىڭ، اكە، سەن مەنى، – دەپ اشۋلانىپ كەتىپ قالادى.

ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن اكەسى ەكىنشى ۇلىن بولەك شىعارادى. ەكىنشى ۇلىنا دا جەر، مال ءبولىپ بەرەدى، قولىنا نان ۇستاتادى دا:

- مەن سياقتى ءومىر ءسۇر، جولىڭ بولسىن! - دەيدى. ەكىنشى ۇلى دا بولەك تۇرا باستايدى. ول ۇلكەن اعاسىنىڭ تاعدىرى نەمەن اياقتالعانىن ەستەن شىعارمايدى، اكەسىنىڭ سوزىنە وي سالادى. اكەسى سياقتى قىزىقپەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن تۇسىنەدى. ادامدارمەن تانىستىق قۇرىپ، ساۋدا جاساپ ءومىر سۇرە باستايدى، بىراق كوپ نارسەنى بۇلدىرەدى، قولىنداعىسىنان ايىرىلادى، تاۋسىلعاندا اكەسىنە سۇراپ كەلەدى، اكەسى ەشتەڭە بەرمەيدى، تىڭدامايدى. ەكىنشى ۇل دا اكەسىنەن كوڭىلى قالىپ، اكەسى تۋرالى اۋزىنا كەلگەندى ايتىپ، «اكەم مەنى الدادى، ءوز اقىلىممەن ءومىر سۇرەمىن» دەپ، كەتىپ قالادى. 

ءۇشىنشى ۇلعا كەزەك كەلەدى. ءۇشىنشى ۇلىن بولەك شىعارىپ، جەر، مال ءبولىپ بەرەدى، قولىنا نان ۇستاتادى دا:

- مەن سياقتى ءومىر ءسۇر، جولىڭ بولسىن! - دەيدى. ءۇشىنشى ۇل دا بولەك كەتەدى. ول دا اعالارىنىڭ ىسىنە ويلانا باستايدى، اعامنىڭ بىرەۋى - ءوز قىزىعىمەن ءومىر ءسۇردى، جولدا قالدى، ەكىنشى اعام – ساۋدا جاساپ ءومىر ءسۇردى، ودان دا ەشتەڭە شىقپادى. اكەم: «مەن سياقتى ءومىر ءسۇر، جولىڭ بولادى!» دەگەن ءسوزىنىڭ سىرى نەدە ەكەن؟ ول اكەسىنىڭ ولارعا ءومىر سىيلاعانىن، اسىراعانىن، ءومىر سۇرۋگە، اقىلعا، اق پەن قارانى، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى ايىرۋعا ۇيرەتكەنىن، ادامدارعا جاساعان جاقسىلىعىن، قايىرىمدى ىستەرىن ەسكە تۇسىرەدى. ول كىسىدەن ادامدار جاقسىلىقتان باسقا ەشتەڭە كورگەن جوق. اكەم "جاقسىلىق جاسا، قايىرىمدى بول" دەگەن ەكەن عوي دەپ ويلاي بەرگەنى سول ەدى، اكەسى كەلىپ:

- كورىپ تۇرمىن، ۇلىم، سەن ءبارىن دە جاقسى ءتۇسىندىڭ! – دەپ باسىنان سيپايدى، - بارا عوي، ۇققانىڭدى ەلگە، اينالاڭا، اعالارىڭا جەتكىز، باسقالارعا جاقسىلىق جاساعان ادام عانا ءوز جولىن تابادى!

بۇل دۇنيەدە بىرەۋ قىزىق كورەمىن دەپ، عۇمىرىن بوسقا جاعادى، ال ەندى بىرەۋ ومىرىنە قاناعات تۇتپاي، وزدەرىن قۇرتادى. ال جاقسىلىق جاساعان ادام ءوز جولىن تابادى، – دەگەن اكەسى ۇلىن ۇلكەن جولعا شىعارىپ سالدى.

اۋدارما جاساعان سالاۋات كارىم.

Abai.kz