جاقىندا حالىقارالىق بيزنەس اكادەمياسىنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگىنە بايلانىستى ءىس-شارالارىن ەستىپ، قۋانىپ قالدىق. حالىقارالىق بيزنەس اكادەمياسىنىڭ ۇلتتىق ساياسات جəنە مەملەكەتتىك ءتىل جونىندەگى رەكتور كەڭەسشىسى، «ۇلىتاۋ - 2010» مəدەني-لينگۆيستيكالىق لاگەرىنىڭ ديرەكتورى بولات دۇيسەمبىمەن سۇحباتىمىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

بولات اعا، ءتىل ۇيرەتۋ ورتالىعى قاي ۋاقىتتان باستاپ ءوز جۇمىسىن باستادى؟ ورتالىقتىڭ اشىلۋىنا قانداي سەبەپتەر تۇرتكى بولدى؟

- الماتىداعى حالىقارالىق بيزنەس اكادەمياسى وسى جىلدىڭ باسىندا ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتەتىن ورتالىقتاردان ءوز باعىت، باعدارلاماسىمەن ەرەكشەلەنەتىن «ىسكەري قازاق ءتىلى» دەپ اتالاتىن جاڭا ورتالىق اشتى. بۇل ورتالىق - قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرىلۋىنە اكەلەتىن جول. ەكونوميكا مەن عىلىمنىڭ، تەحنولوگيا

مەن كاسىپكەرلىكتىڭ (بيزنەستىڭ), بيلىكتىڭ قازاق تىلىندە سويلەگەنىنە تىعىز بايلانىستى بولاتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى سالادا اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتارعا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋدىڭ جاڭا جولدارىن ىسكە اسىرۋدى قولعا الىپ وتىر. سونىمەن قاتار، ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن اكادەميانىڭ ءوز ءىشىن قازاقىلاندىرۋ، ىسقاعازداردى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ، قازاق تىلىندە ءدارىس بەرەتىن ماماندار قاتارىن جەتىلدىرۋ سىندى جۇمىستارىن ارنايى باعدارلاما بويىنشا ىسكە اسىرۋدى باستادى.

جاقىندا حالىقارالىق بيزنەس اكادەمياسىنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگىنە بايلانىستى ءىس-شارالارىن ەستىپ، قۋانىپ قالدىق. حالىقارالىق بيزنەس اكادەمياسىنىڭ ۇلتتىق ساياسات جəنە مەملەكەتتىك ءتىل جونىندەگى رەكتور كەڭەسشىسى، «ۇلىتاۋ - 2010» مəدەني-لينگۆيستيكالىق لاگەرىنىڭ ديرەكتورى بولات دۇيسەمبىمەن سۇحباتىمىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

بولات اعا، ءتىل ۇيرەتۋ ورتالىعى قاي ۋاقىتتان باستاپ ءوز جۇمىسىن باستادى؟ ورتالىقتىڭ اشىلۋىنا قانداي سەبەپتەر تۇرتكى بولدى؟

- الماتىداعى حالىقارالىق بيزنەس اكادەمياسى وسى جىلدىڭ باسىندا ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتەتىن ورتالىقتاردان ءوز باعىت، باعدارلاماسىمەن ەرەكشەلەنەتىن «ىسكەري قازاق ءتىلى» دەپ اتالاتىن جاڭا ورتالىق اشتى. بۇل ورتالىق - قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرىلۋىنە اكەلەتىن جول. ەكونوميكا مەن عىلىمنىڭ، تەحنولوگيا

مەن كاسىپكەرلىكتىڭ (بيزنەستىڭ), بيلىكتىڭ قازاق تىلىندە سويلەگەنىنە تىعىز بايلانىستى بولاتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى سالادا اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتارعا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋدىڭ جاڭا جولدارىن ىسكە اسىرۋدى قولعا الىپ وتىر. سونىمەن قاتار، ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن اكادەميانىڭ ءوز ءىشىن قازاقىلاندىرۋ، ىسقاعازداردى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ، قازاق تىلىندە ءدارىس بەرەتىن ماماندار قاتارىن جەتىلدىرۋ سىندى جۇمىستارىن ارنايى باعدارلاما بويىنشا ىسكە اسىرۋدى باستادى.

بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ۇلتجان-دى ازامات وسى اكادەميانىڭ پرەزيدەنت - رەكتورى ا.ب.قوجاحمەتوۆ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنگىسى كەلەتىن ازاماتتاردى جاز مەزگىلىندە ين-نوۆاتسيالىق جاڭا باعدارلامامەن وقىتاتىن ارنايى لاگەر اشۋ تۋرالى ۇسىنىسىن ورتاعا سالدى. قىسقا مەرزىمدە ادامدارعا ءتىلدىڭ نەگىزىن وقىتىپ ۇيرەتۋ ءۇشىن، قازاق وتباسىن، ياعني ەتنوگرافيالىق ورتا قۇرۋدى ءجون دەپ شەشتىك. ءسويتىپ، قازاق جەرىندەگى قاسيەتتى، تاريحىمىزدىڭ ۇياسى سانالاتىن ۇلىتاۋ ولكەسىندە ەتنوگرافيالىق باعىتتاعى لاگەر ءوز جۇمىسىن وسى جىلعى ماۋسىم ايىنىڭ اياعىندا باستادى.

لاگەردىڭ العا قويعان ماقساتى قانداي؟

- مادەني-لينگۆيستيكالىق لا-گەردىڭ ماقساتى - ءوز وقۋشىلارىن ارنايى دايىندالعان عىلىمي جا-ڭالىعىمەن ايقىندالاتىن يننو-ۆاتسيالىق باعدارلامامەن وقىتۋ بولدى. ءتىلدى جاتتاۋ ارقىلى عانا ۇيرەتپەي، تeوريالىق ساباقتاردى قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپتارىمەن، ۇلتتىق ويىندارىمەن، تاريحىمەن بايلانىستىرا جۇرگىزۋ ارقاسىندا تىڭداۋشىلاردىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ قۇندىلىقتا-رىن دا ءوز بويىنا تەرەڭ ءسىڭدىرىپ، تىلگە، حالىققا دەگەن قۇرمەت سەزىمدەرىن ارتتىراتىن دەڭگەيگە جەتكىزۋ.

قازاقستاندا بۇرىن-سوڭدى بولما-عان وسى لاگەردى ۇيىمداستىرۋدىڭ ەرەكشەلىگى وقۋ ءتارتىبىنىڭ، لاگەردەگى تۇرۋ سالتى مەن ۋاقىتتى پاي-دالانۋىنىڭ ءبارى تىڭداۋشىلاردى جاتتاندى قالا ومىرىنەن ەرەكشە، كوشپەندى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىمەن تىعىز بايلانىستىرا ۇيىمداستىرۋىندا بولىپ وتىر. قازاق حالقىنىڭ بابادان قالعان سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ، ماڭايىنداعى ادامدارمەن قالاي يناباتتىلىقپەن قارىم-قاتىناس جاساۋ، ادامدى مانسابىنا نە بولماسا داۋلەتىنە قاراي باعالاماي، ۇلكەندى سىيلاۋ، اتالى سوزگە قۇلاق اسۋدى سوزبەن ەمەس، ونەگەمەن ۇيرەتۋگە كوپ كوڭىل ءبولىپ جانە وسى تاربيەلىك جايدى ناسيحاتتاۋدى حالقىمىزدىڭ وزىندىك تاربيە بەرۋ تاسىلىمەن تانىس-تىرۋ ارقىلى ىسكە اسىرۋعا نازار اۋدارادى.

بۇگىندە اتالمىش لاگەر ءۇش كەزەڭ بويىنشا ءوز جۇمىسىن اتقاردى. ماسەلەن، العاشقى وقۋ 30 ماۋسىم مەن 9 شىلدەدە باستالسا، ەكىنشىسى 14-23 شىلدە ارالىعىندا ءوتىپ، 27 شىلدە مەن 6 تامىز ارالىعىندا ءۇشىنشى وقۋ توبىمەن جۇمىسىمىزدى جالعاستىردىق. ءار كەزەڭدە كەلگەن تىڭداۋشىلاردىڭ قازاق ءتىلىن بىلەتىن دەڭگەيلەرىن انىقتاپ، ولار ءۇش توپقا ءبولىنىپ وتىردى. ءبىرىنشى توپقا ءتىلدى ناشار بىلەتىندەر، ەكىنشى توپقا قازاق ءتىلى ءسوز قورىن جالعاستىرۋشىلار، ال، ءۇشىنشى توپقا ءتىلدى جەتىلدىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن جازۋدى ۇيرەنۋ بولدى. سول جەكەلەگەن توپتارمەن تۇسكە دەيىن 4 ساعات تeوريالىق، تۇستەن كەيىن جانە بوس ۋاقىتتارىندا ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحي جەرلەرىمەن تانىستىرىپ، مادەني-ەتنوگرافيالىق شارا ۇيىمداستىرىلدى. ال كەشكىلىك ۋاقىتتاردا تىڭداۋشىلار ۇلتتىق ويىندار ويناپ، ولاردىڭ ەرەكشەلىگىمەن تانىستى. سونداي-اق، تىڭداۋشىلاردى ۇلتىمىزدىڭ ساف التىنداي ساقتالعان ادەت-عۇرپى مەن ۇلتتىق قولونەرىمەن تانىستىرۋ جوسپارلى تۇردە ءۇش كەزەڭدە دە ۇيىمداستىرىلىپ وتىردى. ماسەلەن، العاشقى كەلگەن كۇندەرىندە ولارعا «قوناقاسىن» دايىنداپ،  الدارىنا باس تارتۋ ارقىلى بۇل تاعامنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن تۇسىندىرۋدەن (باستى ادامداردىڭ لاۋازىمىنا قاراي ەمەس، جاسىنا قاراپ تارتىلاتىندىعى) باستاعان بولساق، كەزەڭنىڭ اياعىنا قاراي ءار تىڭداۋشى ۇلتتىق تاعامداردىڭ قىر-سىرىمەن تانىسىپ، داستارقانعا اق تىلەك ايتىپ، باتا بەرۋدى مەڭگەرگەن دەڭگەيگە جەتتى.

ۇلتتىق ناقىشىمىزدىڭ ءبىرى سانالاتىن كيىز ءۇي جايىندا ايتا وتىرىپ، ولاردىڭ ءوز قولدارىمەن ونى تىگۋىنە مۇمكىندىك جاسالدى. سونىمەن قاتار كيىز باسۋ، شي، الاشا، قۇرماباۋ توقۋ، اعاش شەبەرلەرى مەن ۇستا-زەرگەرلەردىڭ جاساعان بۇيىمدارىمەن تانىستى. كەيىننەن تىڭداۋشىلار ادەت-عۇرىپقا بايلانىستى قويىلىمدارىن وزدەرى كورسەتىپ، ءتۇرلى ويىندار ۇيىمداس-تىرىپ، قازاقشا اندەر، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ بارلىق تۇرلەرىن جاتقا ايتۋعا قۇلشىنىس تانىتتى.

جالپى، قازاق دەگەن حالىقتىڭ شىنايى بولمىسىن اشۋ ماقساتىمەن ەتنوگرافيالىق قالاشىق ورناتىپ، تىڭداۋشىلاردىڭ جاتىن ورنى كيىز ءۇي بولدى، سونىمەن قاتار، ساباق وقيتىن كلاسستار مەن اسحانا دا كيىز ۇيگە ۇقساتىلىپ ارنايى جاسالعان كولەمدى ۇيلەر بولدى. وسىنداي ەتنوگرافيالىق قالاشىقتى ورناتۋعا جانە تۇرمىستىق جاعداي تۋدىرۋعا ايانباي كومەك كورسەتكەن ۇلتجاندى ازاماتتار ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ اكىمى بەرىك ابدىعاليەۆ (قازىر جەزقازعان قالاسىنىڭ اكىمى) پەن ونىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءانۋار وماروۆتىڭ (قازىر وسى اۋداننىڭ اكىمى) ەڭبەگىنە ءبىز وتە ريزامىز.

قازاق ءتىلىن ۇيرەنەم دەۋشىلەردىڭ قۇلشىنىسى مەن جاس دەڭگەيلەرىن ايتا كەتسەڭىز. ولارعا تيگىزەتىن اسەرى قانداي؟

- لاگەرگە كەلگەن تىڭداۋشىلار-دىڭ نەگىزى 23-30-داعى جاستار جانە ەرەسەك ادامدار. وسى لاگەردە ءۇش كەزەڭدە بارلىعى 90-عا تاياۋ تىڭداۋشىلار ءدارىس الدى. بيىلعى نەگىزگى تىڭداۋشىلارىمىز «سامۇرىق-قازىنا» جۇيەسىنىڭ ۇلتتىق كومپانيا-لارىندا جاۋاپتى قىزمەت اتقاراتىن ازاماتتار بولدى. ولار: «قازاقستان تەمىر جولى» (قتج), «قازمۇناي-گاز» (قمگ), «قازاقتەلەكوم» (قتك), «قازاتومونەركاسىپ» (قاو), «ەير استانا»، ەكىباستۇز گرەس-ءى وكىلدەرى.

سونداي-اق، كەلۋشىلەردىڭ اراسىندا ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتارمەن قوسا ورىس، نەمىس، كارىس، تاتار، ۋكراين ۇلتتارىنىڭ وكىلدەرى دە بولدى. قازاق ءتىلى مەن ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارىن، تاريحىن بىلۋگە قۇلشىنىس بىلدىرگەندەر وسى وزگە ۇلت وكىلدەرى بولعاندىعى ءبىزدى قۋانتادى.

العاشىندا لاگەرگە كەيبىر جاس-تاردىڭ ەل ارالاپ، جەر كورۋ دەگەن تۇسىنىكپەن كەلگەنى دە بەلگىلى بولدى.

ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ولاردىڭ بويىندا دا قازاق حالقىنىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن، تاريحىن بىلسەم دەگەن قۇلشىنىستىڭ پايدا بولعانىنا كوز جەتكىزدىك. ءبىراۋىز قازاقشا بىلمەي كەلگەن كوپشىلىك، سوڭىندا ءبىلسىن-بىلمەسىن تىلدەرىن بۇرمالاپ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە كوشتى. وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك، ويتكەنى قىزىعۋشىلىق ۇيرەنۋدىڭ باستاپقى جولى ەمەس پە؟! تىڭداۋشىلاردىڭ بويىنداعى وسىنداي وزگەرىستەردىڭ بولۋىنا ىقپالىن تيگىزگەن جوسپارلى تۇردە ۇلىتاۋ قورىق-مۇراجايىنىڭ كومەگىمەن ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ تاريحي جادىگەرىمەن تانىساتىن ساياحاتتار كەزىندە قازاق ەلىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى العان مالىمەتتەر بولعانى ايقىن. ولار ءۇش ءجۇزدىڭ حاندارىن اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلاعان «حان وردادا » (حان شاتىر), «التىن شوقىدا» ء(امىر تەمىردىڭ تاستاعى جازۋى بار), «جۇمباق كولدە»، تاڭبالى تاستا (زىڭعىرتاۋ), اۋليە تاۋدا، اۋليە بۇلاقتا، ۇلىتاۋ اۋدانىنداعى «قازاقستان حالىقتارىنىڭ بىرلىگىنە ارنالعان» مونۋمەنتتە، الاشا حان مازارىندا، ۇلىتاۋ مەملەكەتتىك قورىق-مۇراجايىندا بولىپ، جانعابىل وزە-ءنىنىڭ بويىنداعى قاراسۋعا سۋعا ءتۇسىپ، بالىق اۋلادى. وسىنداي پايدالى دا كوڭىلدى سالاۋاتتىلىقپەن ۋاقىت وتكىزگەندەرىنە ءبارى دە ءدان ريزا بولىپ قايتتى.

ساناۋلى ۋاقىت ىشىندەگى جەتكەن جەتىستىكتەرىڭىز جانە الداعى جوس-پارلارىڭىزبەن بولىسسەڭىز?

- كوپشىلىكتىڭ العىسى مەن ىقىلاسى، بۇگىندە اكادەميا باسشىلىعىنا ءتۇسىپ جاتقان تولاسسىز حاتتار - العاشقى جەتىستىكتەرىمىزدىڭ ءبىرى.

ەندى وسىنداي مادەني-ەتنوگرافيالىق شارالاردىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، باسقا وڭىرلەردە ۇيىمداستىرۋ كەلە-شەكتىڭ ەنشىسىندە. مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن سۇرانىستى ارتتىرۋ جانە ونىڭ وركەندەۋىنە كۇش سالۋ - ءبىزدىڭ العا قويعان باستى جوسپارىمىز.

مۇنداي يگى ىستەرگە مەملەكەتتىك دەمەۋ قانشالىقتى دەڭگەيدە؟

- بىزگە ۇكىمەت قارجى ءبولىپ كو-مەكتەسىپ وتىرعان جوق، بىراق تا وسى باعدارلامامىزدى ىسكە اسىرۋعا «سامۇرىق-قازىنا» باسشىلىعىندا ىستەيتىن ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ قولداۋى بىزگە كوپ كومەك بولدى. ولار ۇلتتىق كومپانيالارعا ۇسىنىسپەن شىعىپ، ءبىزدىڭ قۇرعان لاگەرىمىزگە تىڭداۋشىلاردىڭ كەلۋىنە ۇلكەن ىقپال جاسادى.

اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن كامشات ايدارحانوۆا

«زامان-قازاقستان» گازەتى