قازىرگى تاڭداعى الەمدە مەملەكەتتەر اراسىنداعى ءتۇرلى شيەلەنىستى جاعدايلاردىڭ ۋشىعىپ، قاراما-قايشىلىقتارى اقپاراتتىق شايقاسقا ۇلاسىپ جاتقاندىعىن ەسكەرسەك، ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىنىڭ قاۋىپسىزدىگى، باسەكەگە قابىلەتتىلىگى، ىشكى نارىقتاعى اقپاراتتىق سۇرانىستى تولىعىمەن قامتاماسىز ەتۋى سەكىلدى ماسەلەلەردىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسەدى. بۇل تاقىرىپتى كەڭىنەن تالقىلاۋ ماقساتىندا بەلگىلى ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

– بيىلعى 1 قاڭ­تار­دان باستاپ ەۋرا­زيا­لىق ەكو­نومي­كالىق وداق كۇ­شى­نە ەندى. الەمدىك ساراپشىلار رە­سەي­دەگى اسا اۋىر ەكو­نومي­كا­لىق احۋال ودان ءارى قۇل­دىراي تۇسەتىندىگىن ايتادى. وسىنداي جاعدايدا وداق­تىڭ جۇمىسى تەك قاعاز جۇ­زىن­دە قالىپ قويماي ما؟ بۇل وداق دامۋىنىڭ ەندىگى ستسەنا­ري­لەرى قانداي؟
– ەۋرازيالىق ەكونوميكا­لىق وداق­تىڭ بولاشاعى الاڭ­داۋ­شىلىق تۋعىزاتىنىن جوققا شى­عا­رۋعا بولماس. سەبەبى، ىقپال­داس­تىق­قا نەگىزدەلگەن ۇيىم­عا ەنۋشى مەملەكەتتەردىڭ ءاۋ باستا الدىنا قويعان ماقساتتارى ار­قالاي بولاتىن. ماسەلەن، وسى ۇيىم­داعى الىپ مەملەكەت – رەسەي ءۇشىن ەڭ الدىمەن بۇل گەوسايا­سي جوبا بولدى. ياعني، بۇرىنعى كە­ڭەس زامانىنداعىداي قىرعي-قا­باق سوعىس تۋىنداي قالعان جاع­دايدا ءوزىن ەۋروپاعا، امە­ري­كا­عا قارسى قوياتىن، سول قار­سى­لاس­تىقتا ءوزىنىڭ جەتىسپەي جات­قان الەۋەتىن سەرىكتەس مەملەكەتتەر ەسەبىنەن كۇشەيتۋ ماق­ساتى جانە بەلگىلى ءبىر دەڭ­گەي­دە كەڭەس وداعىن قالپىنا كەل­تىرۋ ماسەلەسى كوزدەلگەن. بۇل جايىندا ءپۋتيننىڭ ءوزى دە تالاي مارتە ايتقان. اتاپ ايت­قان­دا، ورىس جەرلەرىن قايتا قاي­تارۋ تۇرعىسىندا ەرەكشە “ارماندارى” بار. ال بەلارۋس مەملەكەتى ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە ەكونوميكالىق جوبا بولدى. ياعني، بۇل ەلدەگى دەمو­كرا­تيا­نىڭ اياققا تاپتالۋىنا قاتىس­تى ەۋ­رو­پا­لىق مەملەكەتتەردىڭ ەنگىز­گەن سانكتسيالارى بار. ەكىنشى جا­عى­نان، بۇل ەلدىڭ شىعاراتىن ونىم­دەرى الەمدىك نارىق ءۇشىن ساپاسى تومەن، باسەكە­لەس­تىك­كە قا­بى­لەت­تى ەمەس. سوندىقتان بەلارۋس مەملەكەتى وسى تۇرعىدا تمد كەڭىستىگىندە ءوز تاۋارلارىن ساتۋعا اسا مۇددەلى. وسى ماقساتقا ينتەگراتسيالىق ۇيىم­نىڭ ايتارلىقتاي وڭ اسەرى بار. سەبەبى، اتالمىش ينتەگراتسيالىق ۇيىمنىڭ اياسىندا ەنگەن ءۇش مەملەكەت وتە جوعارى كەدەن باج­دارىن قويعان بولاتىن. تيىسىنشە، ءۇشىنشى مەملەكەتتەردەن كەلەتىن يمپورتتىڭ باعاسى كۇرت قىمباتتاپ كەتتى دە، بۇعان دەيىن سۇرانىسى تومەن بولىپ كەلگەن رەسەيلىك جانە بەلورۋس تاۋارلارى باسەكەگە «قابىلەتتى» بولىپ شىعا كەلدى. ايتالىق، بەلا­رۋس­تىڭ تراكتورلارى، توڭازىت­قىش­تا­رى، ءۇي جيھازدارى نەمەسە رەسەي­دىڭ ستانوكتارى، «لادا» سە­كىل­دەرى كولىكتەرىنىڭ ساتىلىم بەل­سەن­دىلىگى ارتتى. سەبەبى، كە­دەن­دىك وداق سالدارىنان كۇرت قىم­باتتاعان يمپورتتى قالتاسى كوتەرمەگەن وتانداستارى­مىز وداقتاس ەلدەردىڭ تاۋارلارىنا تاۋەلدى بولىپ قالدى. ياع­ني، قا­زاق­ستاندىق تۇتىنۋشىلار بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وتان­دىق ون­دى­رۋ­شى­لەرىمىزدى ەمەس، وتاندىق شا­عىن بيزنەستى ەمەس، بوتەن مەم­لە­كەت­تەردىڭ بيزنەسىن، ەكونوميكاسىن قارجىلاندىرىپ وتىر. قا­زاق­ستان ءۇشىن دە بۇل ەكونو­ميكالىق جوبا بولدى. وكى­نىش­كە قاراي، سول وتكەن بەس جىل­دىڭ ىشىندە، ءاۋ باستا كوز­دەل­گەن ءتيىمدى ماقساتتارعا، جە­تىس­تىكتەرگە قول جەتكىزىلگەن جوق. ءاۋ باستا ينتەگراتسيا ناتيجە­سىن­دە تاۋار­لاردىڭ ساپاسى ارتادى، با­عا تومەندەيدى، حالىقتىڭ الەۋ­مەت­تىك جاعدايى جاقسارادى دەپ كۇ­تىلگەن ەدى. ءىس جۇزىندە ءبارى كە­رى­سىنشە كورىنىس بەرۋدە. ساپا تو­مەن­دەدى، باعا ءوستى. ماسەلەن، ازىق-تۇلىك، جانار-جاعارماي، كوم­مۋنال­دىق تولەمدەر باعاسى ءوس­تى.
وسى كۇنگە دەيىن قازاقستان­نىڭ دۇنيەجۇزى ساۋدا ۇيىمىمەن كەلىسسوزدەرى ءبىرشاما دەڭگەي­گە جەتكەن بولاتىن. ءتىپتى كەدەن­دىك وداقتىڭ العاشقى كەلىسسوزدە­رى جۇرگىزىلىپ جاتقان تۇستا، رەسەي وعان مۇشە مەملەكەتتەردىڭ دسۇ-عا بىرگە ەنەتىنى جايىندا دا مالىمدەمە جاسادى. الايدا، كەلىسسوزدەردىڭ دسۇ ساياساتىنا قايشى كەلەتىندىگى سالدارىنان كەدەندىك وداققا مۇشە مەملەكەتتەر تۇتاس وداعىمەن دسۇ-عا مۇشە بولا المايتىن بولدى. ءسويتىپ، رەسەي سوزىندە تۇرمادى. كەدەندىك وداق بويىنشا، ارىپتەستەرىن ورتا جولدا قالدىرىپ، 2012 جىلى ءوزى جەكە دارا دسۇ-عا مۇشە بولىپ كەتتى. قازاقستان بولسا ءالى ەنگەن جوق. بەلارۋستىڭ ءتىپتى ەنەتىن ءتۇرى جوق. ال ەندى ۇشتىك وداق­تىڭ قۇ­را­مى ارمەنيا جانە قىرعىز مەم­لە­كە­تىمەن تولىقپاق. دسۇ قۇرا­مىن­داعى قىرعىز­ستان­نىڭ ەاەو-عا كىرۋى ءوز ىشىندەگى قا­راما-قايشىلىقتاردىڭ ودان ارمەن ورشۋىنە اكەلىپ سو­عا­دى. جا­نە، ەڭ باستىسى، ءاۋ باستا كە­دەن­دىك وداقتاعى كەلىسىمدەر تەڭ دا­رە­جە­دە بولدى، ينتەگراتسيا تەڭ دارەجەدە جۇرگىزىلدى دەپ ايتۋ قيىن. بۇل ەندى بەل­گى­لى فاك­تىلەر. ايتالىق، كەدەن­دىك وداق­تاعى ەڭ نەگىزگى العىشارت – ور­تاق كەدەندىك باجدار. ور­تاق كەدەندىك كودەكستەگى بەل­گى­لەنگەن سالىقتار، باج سالىعى­نىڭ 92%-ى - رەسەي ورناتقان جۇيە. ال قالعان 8 پايىزى عانا بەلارۋس پەن قا­زاق­ستان­عا تيەسىلى. ياعني، بۇل جەردە ەلىمىز­دىڭ ەكونوميكالىق مۇد­دە­سى تولىققاندى قاراستى­رىل­ما­عان. كەدەندىك وداق­تىڭ ەڭ نەگىزگى ورگانى – كەدەن­دىك كوميسسيا دەپ اتالادى. ياعني، ونىڭ قانداي دا ءبىر شەشىمدەرىن قازاقستان، رەسەي، بەلارۋس مەم­لەكەتتەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى­ ورىنداۋى شارت. بۇل ۇيىم­داعى دا داۋىستىڭ 3-تەن 2-ءسىن رەسەي تاراپى يەمدەنگەن. جا­نە سول شەشىمدەر كوپشى­لىك داۋىس­پەن قابىلدانادى، ياع­ني، رە­سەي­دىڭ ايتقانى جۇرە­دى. جا­نە بۇل ۇيىمعا ۇزاق ۋاقىت تور­اعا­لىق­تى رەسەيدىڭ وكىلى ۆيكتور حريستەنكو جۇرگىزدى. ەندى، مىنە، بيىلدان باستاپ ەۋرا­زيا­لىق ەكونوميكالىق وداق­قا ەنىپ وتىرمىز. بۇل - جا­ڭا­عى كە­دەن­دىك وداقتان باس­تال­عان ين­تە­گرا­تسيانىڭ كەلەسى باس­پال­داعى. ياعني، ءاۋ باستا تەڭ جانە ءادىل دەڭگەيدە ەمەس وسىنداي ين­تە­گرا­تسيالىق ۇيىم ودان ءارى تى­عىز ىق­پال­داستىققا كو­شىپ وتىر. بۇل ءوز كەزەگىندە بەلگىلى ءبىر تاۋە­كەل­دەردى، الاڭ­داۋ­شى­لىق­تار­دى تۋعىزادى. تاعى ايتا كەتە­تىن ءجايت، بۇل - ينتەگراتسيا­لىق ۇيىمنىڭ تەك ەكونوميكا­مەن شەكتەلمەيتىندىگى. رەسەي بۇ­عان مۇمكىندىگىنشە ساياسي سەر­پىن بەرەتىندىگى بايقالىپ وتىر. ونى رەسەي جاعى ءتىپتى جاسىرىپ تا وتىرعان جوق. ورتاق پارلامەنت، ورتاق ۆاليۋتا، ورتاق اقپارات­تىق كەڭىستىك، ورتاق قورعا­نىس جا­ساق­تاۋ، ءتىپتى قازاق­ستان­داعى قا­زاق مەك­تەپ­تەرى­نە قا­زاق تاري­حى­نىڭ وقۋ­لى­عىن ءبىز جازىپ بە­رە­مىز دەگەن پىكىرلەر ۇل­كەن الاڭ­داۋ­شى­لىق تۋعىزادى. اسى­رەسە، وسى 2013-2014 جىلدارى ارا­لى­عىن­دا بولعان وقي­عا­لار­دى ەس­كە­رە­تىن بولساق، بو­لا­شاق­قا بۇ­گىن­نەن باستاپ قام­دان­عا­نى­مىز ءجون.
مىسالى، ۋكرايناداعى سوعىس­تا رەسەيدىڭ سەپاراتيستەرگە استىرتىن قولداۋ كورسەتۋى، حا­لىق­ارالىق تالاپتاردى اياققا تاپتاپ، وزىنە جاقىن باۋىرلاس ەل­دەگى قىرىم تۇبەگىن تارتىپ العانى قاتتى الاڭداتادى. ۋك­راي­نا­نىڭ وڭتۇستىك-شىعى­سىن­داعى ارانداتۋشىلىق ارەكەت­تە­رى سالدارىنان قازىر رەسەيگە قار­سى حالىقارالىق قىسىم كۇشەيۋدە، سانكتسيالار ۇدەپ بارادى. ارينە، بۇل سانكتسيالار قازاقستانعا دا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. سەبەبى، رەسەي - قالاي بولعاندا قا­زاق­ستاننىڭ ەڭ ءىرى ساياسي، ساۋدا، ەكو­نوميكالىق، ينۆەستيتسيا­لىق ارىپ­تەسى. سوندىقتان رەسەي­دىڭ باسىنداعى بۇگىنگى كەلەڭ­سىز­دىكتەر قازاقستاندى اينالىپ وت­پەك ەمەس. ونىڭ ۇستىنە كە­دەن­دىك وداقتىڭ «ارقاسىندا» ءبىز­دىڭ تاۋەلدىلىگىمىز دە سوڭ­عى جىلدارى ءبىرشاما ۇلعايىپ كەتتى. ايتالىق، رەسەيدە تۇتى­نۋ تاۋارلارىنىڭ باعاسى كوتە­رىل­سە، بىزدە دە سول ستسەناري قاي­تا­لا­نادى. رەسەيدە ۆاليۋتاسى قۇنسىزدانسا، بىزدە دە تەڭگەنىڭ دەۆالۆاتسياسى بولادى دەگەن سياقتى جاعدايلار. ەندى، مى­نە، ەۋ­را­زيا­لىق ەكونوميكالىق وداق ار­قى­لى كۇشەيتىلگەن ينتەگراتسيا جاع­دايىندا الاڭداۋ­شى­لىق­تار ارتىپ وتىر. وسىنىڭ بار­لى­عىن ەكشەي كەلە، ەلىمىز ءۇشىن تابىستار مەن جەتىستىك­تەر­دەن گورى ۇتىلار تۇستارىمىز ارتىپ وتىرعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى.
– دەمەك، بۇل وداقتىڭ بو­لا­شا­عى بۇلىڭعىرلانىپ تۇر­عا­نى عوي...
– وداقتىڭ بولاشاعى بۇ­لىڭ­عىر بولاتىن شىعار. سەبەبى، جو­عا­رىدا اتاپ وتكەنىمىز­دەي، وداق­قا مۇشە مەملەكەت­تەر­دىڭ مۇددەلەرى ارقالاي بولدى. بەلارۋس ءۇشىن ەكونوميكالىق الە­ۋە­تىن ساق­تاپ قالۋ ارەكەتى، قا­زاق­ستان ءۇشىن، بالكىم، ەكونو­مي­كا­لىق جا­عى، قاۋىپسىزدىك جا­عى، رەسەيدىڭ اشۋ-ىزاسىنا تيمەۋ رە­تى بولاتىن شىعار. ال ماس­كەۋ ءۇشىن بۇل - "ورىس جەرلەرىن" جيناۋ، ۇس­تەم­دىگىن ورناتۋ، رەسەيدىڭ تىزەدەن تىك تۇرۋىنىڭ ءبىر جولى. ءتىپ­تى رەسەي يمپەرياسىن قال­پىنا كەلتىرۋدىڭ ارەكەتى دەر ەدىم. سەبەبى، جەكەلەگەن رەسەيلىك ساياساتكەرلەردىڭ كورشىلەس مەملەكەتتەرگە قاتىستى «بۇلار تو­لىق­قاندى مەملەكەت بولماعان نەمەسە بۇلاردى رەسەيدىڭ گۋبەرنياسى رەتىندە قوسىپ الۋىمىز كەرەك» دەگەن پىكىرلەرى وسى­عان سايادى. سونىمەن قاتار، وسىدان ءبىر اي بۇرىن ءپۋتيننىڭ ايت­قا­نىن ەسكە تۇسىرسەك. «رەسەيدىڭ ءوز اۋماعىنان تىس ەكى عانا اسكەري بازاسى بار (بىرەۋى قىر­عىز­ستاندا، ەكىنشىسى ارمەنيادا). ودان باسقا ءوز اۋماعىنان تىس اسكەري بازاسى جوق» دەدى. الايدا قازاقستاننىڭ جەرىندە التى اسكەري بازاسى بار. الىپ جاتقان اۋ­ما­عى پولشامەن پارا-پار. ولاردى ءپۋتيننىڭ سىرتتاعى اس­كەري بازا دەپ ساناماۋىنىڭ وزى­نەن نەنى مەڭزەگەندىگىن اڭعارۋعا بولادى. ياعني، رەسەي ساياساتكەرلەرىنىڭ ويىندا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سول رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءسينونيمى ىسپەتتەس.
– بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان­عا باعىتتالعان اقپارات­تىق ەكس­پانسيا كۇشەيگەن ۇستى­نە كۇ­شەيۋدە. وسى قوعامعا تۇر­لى­شە اسەر ەتەتىن ىقپالدى كۇش جا­ڭا قاۋىپ-قاتەرلەر تۋىنداتپاي ما؟ ايتىڭىزشى، قا­زاق­ستان ءوزىنىڭ اقپا­رات­تىق كە­ڭىس­تى­گىن جات پيعىلدى يدەيا­لاردان قور­عاۋ­عا قاۋقارلى ما؟
– قاۋقارى، مەنىڭ ويىمشا، شامالى. قازىرگى XXI عاسىردى اق­پارات پەن اقپاراتتىق تەحنو­لو­گيا­لاردىڭ زامانى دەپ اتايمىز عوي. ال وتكەن ءحىح، حح عا­سىر­دىڭ باسىندا حالىقارا­لىق قا­تى­ناستاردا قىسىم كورسەتۋ نە­گىزىنەن اسكەري سوعىس ارقى­لى بولسا، سوڭعى ونجىلدىق­تار­دا ءبىز­دىڭ بايقايتىنىمىز وسىنداي قىسىم كورسەتۋلەر كوبىنە ەكو­نو­ميكالىق، قارجىلىق جانە اق­پا­راتتىق كوزدەر ارقىلى ىسكە اسىرىلۋدا. سوندىقتان ءوزى­نىڭ ەگە­مەن­دىگىن، تاۋەلسىزدىگىن ويلايتىن ەل قاۋىپسىزدىك دەگەندە تەك قانا اسكەري قورعانىس­تى عا­نا ويلاماي، ەكونومي­كا­لىق، ساۋدا، ازىق-تۇلىك جانە اق­پا­رات­تىق قاۋىپسىزدىككە ۇلكەن ءمان بەرۋى كەرەك. بۇل – حالىق­ارا­لىق قا­تى­ناس­تاردىڭ اكسيوماسى. مۇ­نى­مەن الەمنىڭ بارلىق مەم­لە­كەتتەرى اينالىسادى. ما­سەلەن، اقش بولسىن، ەۋروپا بولسىن قانشا جەردەن ءسوز بوس­تان­دى­عى دەگەنمەن، ولار ءوزىنىڭ اق­پا­رات­تىق كەڭىستىگىن قى­را­عى­لىقپەن باقىلاپ وتىرادى.
ماسەلەن، رەسەيدىڭ استراحان، ومبى، ساراتوۆ سەكىلدى شەكارالاس ايماقتارىندا ءبىرتالاي قان­داس­تارىمىز تۇرىپ جاتىر. كە­زىندە ءبىزدىڭ سولتۇستىك وڭىر­لەردە، باتىس وڭىرلەرىندە شى­عا­تىن جەكەلەگەن گازەتتەرىمىزدى رە­سەي­دىڭ وزىنە ەمەس، ءتىپتى سول شەكارالاس ايماقتارعا جەتكىزەيىك، قازاقستاندا بولىپ جات­قان وقيعالاردان حاباردار بولسىن دەگەن ماقساتپەن ماسەلە كو­تە­رىل­گەن ەدى. الايدا سو­نىڭ وزىنە ءتۇرلى «جەلەۋلەرمەن» رۇق­سات بەرىلمەدى. سونداعى رەسەي ەلشىلىگىنىڭ ايتقانى «تارالىمى وتە شەكتەۋلى، بىرىنشى­دەن، ورىسشاعا اۋداراسىزدار، نو­تا­ريال­دىق كۋالاندىرۋدان وت­كى­زە­سىز­دەر، سوسىن بىزگە اكە­لە­سىز­دەر، ءبىز اقپارات مينيستر­لى­گى­نە جى­بەرەمىز جانە ماقۇلداي­تىن بولسا، سوندا عانا وقىر­مان­عا تارالادى» دەدى. بۇل ەندى تەك رە­سەي­دىڭ عانا ارەكەتى ەمەس، بۇ­كىل مەملەكەتتەر وسىمەن اينالىسادى. ال ءبىز ءتۇرلى سەبەپتەرمەن اقپاراتتىق كەڭىس­­­تى­گى­مىز­دىڭ «ەسىگىن» ايقارا اشىپ قوي­دىق. اسىرەسە رەسەي­لىك باق-تار الدىندا. سالدارىنان – تاۋەلدىلىگىمىز وتە زور. الەم­دە بولىپ جات­قان وقي­عا­لار­عا ءوز «تەرەزە­مىز­دەن» ەمەس، باسىم جاعدايدا رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ كو­زى­مەن قارايتىن بولدىق. سەبە­بى، ءوزىمىزدىڭ باق-تار­دىڭ مۇمكىندىكتەرى وتە شەكتەۋلى. شەت ەلدەردەگى «اقپا­رات­تىق بەكەتتەر» جوقتىڭ قا­سى. بولسا دا ساناۋلى عانا. تيىسىن­شە، وتاندىق اقپارات كەڭىس­تى­گىن­دە­گى تەلەارنانىڭ بولسىن، گازەت­تەردىڭ بولسىن باسىم ۇلەسىن رەسەيدەن شىعاتىن اقپارات كوزدەرى قۇراپ وتىر. بۇل – ءىس جۇزىندە اقپاراتتىق ەكسپانسيا. ءتىپتى ءوزى­مىز­دىڭ قازاقستان­دا شى­عا­تىن، قا­زاق­ستاندىق سا­لىق تو­لەۋ­شى­لەردىڭ ەسەبىنەن شى­عا­تىن گازەتتەردىڭ وزىندە سول رەسەي­لىك سارىندى بايقايمىز. مىسالى ورت-ەۋرازيا ارناسى­نىڭ اقپاراتتىق ساياساتىن الىپ قا­رايىق. ۋكرايناداعى سەپارا­تيزم­دى اقتاۋ، رەسەيشىل اراندا­تۋ­شى­لاردى ماداقتاۋ. وسىنىڭ بار­لى­عى - اقپاراتتىق شابۋىل­دىڭ ءبىر ءتۇرى. اينالىپ كەلگەندە بۇل قازاقستاندىق ازامات­تار­عا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر. ەسى­ڭىز­دە بولسا، بۇعان دەيىن ءبىز­دىڭ ءبىرتالاي ازاماتتارىمىز ۋكرايناداعى سەپاراتيس­تەر جاعىندا سوعىسۋعا كە­تىپ قالدى. مۇمكىن بۇل ءبىر جاعى­نان وزدەرىنىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتە­رى شى­عار. الايدا بۇل جەردە مەم­لە­كەتتىڭ دە جاۋاپكەرشى­لى­گى بولۋى ءتيىستى. بۋىنى قاتپا­عان جاپ-جاس جىگىتتەر ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن رەسەيلىك ارنالاردى قارايدى، بىرجاقتى اقپاراتقا سەنەدى جانە سونىڭ جەتەگىن­دە كە­تىپ جاتىر. مۇنداي كەلەڭ­سىز­دىك­تەر ىشكى قاۋىپسىزدىگى­مىز­دى سەتىنەتۋگە جەتەلەيدى. جالپى ءوزىنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىن بوتەن مەملەكەتكە بەرىپ العان ەل­دىڭ قاۋىپسىز جاعدايدامىز دەپ جاي­با­راقات وتىرۋى قيسىنسىز. ەرتە مە، كەش پە، وسىنداي اقپا­رات­تىق قارۋ قازاقستاننىڭ بي­لىگىنە، مۇددەلەرىنە، ازاماتتارىن بىرىنە-ءبىرىن قارسى ايداپ سا­لۋ­عا قولدانىلۋى مۇمكىن. ما­سە­لەن، بۇگىنگى تاڭدا رەسەيگە ەڭ جاقىن مەملەكەت - بەلارۋس. سول بەلارۋسقا رەسەي وسىدان 3-4 جىل بۇ­رىن اق­پا­رات­تىق سوعىس جاريا­لا­عان بولاتىن. لۋكاشەنكو­نىڭ بي­لى­گى­نە قارسى، پرەزيدەن­تى­نە حالقىن قار­سى قويۋعا نەگىز­دەل­گەن ما­قا­لا­لار جازىلدى. سون­دىق­تان ەلى­مىز­دەگى وتاندىق اق­پارات قۇ­رال­دارىن بارىنشا دامىتۋ ءۇشىن وسى سالانىڭ ماماندارىنا مۇم­كىن­دىكتەر جاساۋ كەرەك. ال اقپا­رات­تىق ەكسپانسيا تاۋەل­دى­لىككە ۇرىن­دىرادى.
– ەندى وسى قازاقستاننىڭ اق­پارات نارىعىنىڭ باسىم بو­لىگىن جاۋلاپ العان رەسەيلىك تەلەارنا، ينتەرنەت-سايت، گازەت پەن راديو تۇتىنۋشىلارىن قازاقتىلدى باق-تارعا «قاي­تارۋ» ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– الدىمەن رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ سانىن شەكتەۋ كەرەك. مىسالى بىزدەر رەسەيدىڭ جەكەلەگەن قالالارىندا نە بولىپ جاتقانىنان حاباردار بولىپ وتىرامىز دا، كورشى وزبەك­ستان­دا نە بولىپ جاتقانىن بىل­مەي­مىز. اتا زاڭىمىزدا «قا­زاق­ستان ءوزىن دە­موكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى» دەپ كور­سە­تىل­گەن، ال ازاماتتارى­نىڭ تاڭ­داۋ قۇقى نەگە بۇزىلادى؟ ولار قازاقستانىڭ دا، وزبەك­ستان­نىڭ دا، تۇركيانىڭ دا، ازەر­باي­جان­نىڭ دا ارنالارىن كور­سىن.
ياعني، اقپاراتتىق نارىقتىڭ ۇلكەن بولىگىن الىپ جاتقان رەسەي اقپارات قۇرالدارىنىڭ ۇلەسىن ازايتىپ، ورنىنا باسقا ەلدەردىڭ ارنالارى ەنگىزىلگەنى دۇرىس. مىسالى، قىتايدا قازاقتىلدى ءتورت ارنا بار، سولاردىڭ ءبىر-ەكەۋىن نەگە كورسەتپەسكە؟ Cونىمەن قاتار، ارينە، ءوزىمىزدىڭ ءتول قازاق ءباسپاسوزىن دامىتۋ الدىڭعى ورىندا بولۋى قاجەت. وسىنى جۇزەگە اسىرۋعا تاجىريبەمىز دە، بى­لىكتى ماماندار دا جەتكى­لىك­تى، تەك قانا ولارعا مۇمكىن­دىك­تەر بە­رىلسە بولعانى. ماسەلەن، بىز­دەگى اقپارات قۇرالدارىنا جىل سايىن قىرۋار قارجى بو­لى­نەدى. الايدا ولاردىڭ ۇلەس­تى­رى­لۋى كوڭىل كونشىتپەيدى. كو­بى­نە سول مەملەكەتتىك تاپسىرىس رە­تىن­دە ورىندالادى. ودان قالدى، رەسەيشىل كەيبىر اقپارات قۇرالدارىنا جىبەرىلەدى. ال شىن مانىسىندە حالىقتىڭ كوڭى­لى­نەن شىعاتىن، ارجاقتى اق­پاراتتى بەرەتىن تاراپتارعا ول اقشا ونشا تيە بەرمەيدى. ەكىنشى جاعىنان، تسەنزۋرا ماسەلەسى بار، ءۇشىنشى جاعىنان، رەسەيدىڭ قىسىم جاساۋى بار. مىسالى، ەلدەگى بىرەن-ساران اقپارات قۇرالى عانا ۋكرايناعا قاتىستى حا­لىق­قا شىنايى اقپارات بەرۋگە تىرىستى. الايدا ولار­دىڭ وزدەرىنە قانشاما قىسىم جاسالدى. ءبىر عانا «تاڭ» تەلەارناسى ۋكرايناعا بارىپ، شىنايى اقپاراتقا نەگىزدەلگەن باعدارلاما ءتۇسىرىپ كەلدى. الايدا ەفيردەن الىنىپ تاستالدى. نەمەسە «ادام بول»، «اڭىز ادام» جۋرنالدارىنا قاتىستى ماسەلەلەر سول رەسەي ەلشىلىگىنەن باستالعان بولاتىن. ولار «قازاقستاندا مۇنداي اقپارات قۇرالدارى بولماۋى» كەرەك دەپ تىكەسىنەن ايتقان ەدى. بۇل وزگە ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋ، حا­لىق­ارالىق زاڭداردى بۇزۋ عوي. سوت، اكىمشىلىك جاعىنان قىسىم جاساۋ ءدال وسى مالىمدەمەدەن كەيىن باستالدى.
– كەيبىر ساياساتكەرلەر «ەلى­مىز لاتىن الىپبيىنە كوشسە، اقپا­رات­تىق تاۋەلسىزدىككە قول جەت­كىزۋگە وڭ ىقپال ەتەر ەدى» دەگەن پىكىرلەر ايتادى. ءسىزدىڭ بۇ­عان كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– ءبىزدىڭ ءتول جازۋىمىز سوناۋ ورحون-ەنيسەي جازبالارىنان باستاۋ الاتىنى بەلگىلى. بىر­اق ولار كەيىننەن ۇمىت بولدى. تىلدىك قولدانىس تاريحىمىزدا توتە، لاتىن جانە كىرىل الفاۆيتتەرى بولدى. جالپى بۇل - جاقسى باستاما. بۇگىنگى تاڭدا سوعان كوشكەن ازەر­بايجان، تۇركيا سەكىل­دى بىر­نەشە باۋىرلاس تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر بار. تۇركىمەندەر وتۋگە تالپىنىپ جاتىر. بالكىم، وسى جاعىنان بۇل دۇرىس تا شىعار. ءوز باسىم قولدايمىن. دەگەنمەن، ءدال قازىرگى جاعدايدا بۇل ماسەلەنى توتەسىنەن قويۋعا ءالى ەرتەرەك سەكىلدى. ويتكەنى، قازاقتاردىڭ 30–40 پايىزى، وزگە ەتنوستاردىڭ 90-95 پايىزى قازاق ءتىلىن بىلمەگەن جاعدايدا بىردەن لاتىنعا كوشۋ دۇربەلەڭ تۋعىزاتىن ارەكەتتەرگە اكەلىپ سوقتىرۋى ىقتيمال. سوندىقتان اربانى اتتىڭ الدىنا قويۋدىڭ قيسىنىن كورىپ وتىرعانىم جوق. ياعني، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى ءوز دەڭگەيىندە شەشىلگەن جاعدايدا ەكىنشى قادام رەتىندە لاتىنعا كوشۋگە بولار.
– قازاقستاندى الەم­نىڭ وزىق ەل­دەرىنە كەڭىنەن تانىس­تىرۋ ءۇشىن وتاندىق اقپارات قۇ­رال­دارىمىزدىڭ الەمدىك اۋ­دي­تو­ريا­عا كىرىگۋى قاجەت ەكە­نى داۋسىز. مۇنىڭ تەتىكتە­رىن قا­لاي جۇزەگە اسىرۋعا بولادى؟
– قاي سالادا بولسىن (مەيلى ول ساياسات، ەكونوميكا، ساۋدا، ت.ب) العا جىلجۋ­دىڭ بىر­دەن-ءبىر جولى – شىنايى باسە­كەلەس­تىك. ياعني قايسى كرەا­تيۆ­تى، تاجىريبەلى، كاسى­بي دەڭ­گەيى جو­عارى سول سۋىرىلىپ العا شى­عا­دى. جوعارىدا ايتىپ وت­كە­نىم­دەي، وتاندىق ما­مان­دار­عا اشىق ءارى ءادىل باسە­كە­لە­ستىككە تۇ­سۋگە مۇمكىندىك بەرۋ ءوزىمىزدى الەمگە تانىتۋ تۇرعىسىنان دا، ناسي­حات­تىق جاعىنان دا اۋاداي قاجەت. بۇگىندە ءبىزدىڭ ءبىر عانا ارنامىز سپۋتنيكتىك جەلى ار­قىلى شەتەلدەرگە شىعىپ وتىر­عان جايى بار. ول جازىلۋى دا قاتە Kazakh TV ارناسى. ارنانىڭ مازمۇندىق جانە اق­پا­رات­تىق تانىمدىق جاعىن جو­عا­رى دارەجەدە دەپ ايتۋ قيىن. سەبەبى، مىقتى ماماندار ول جەرگە جيناقتالماعان، جاقسى ارە­كەتتەر جۇرگىزىلىپ وتىر­عان جوق. بىزدەر «قازاقستاندى ءبارى بىلەدى، ءبارى سىيلايدى، الەم قاۋىم­داستىعى مويىندايدى» دەپ سوعامىز. ال ەندى شەتەلگە شىقساڭىز، قازاقستاندى بى­لە­تىن بولسا، سول تمد ەلدەرى بىلەدى. بالكىم، تۇركيا، قى­تاي­دىڭ سول شىڭجاڭ ولكەسى بىلەر. ودان باسقا ءبىلىپ جاتقان ەلدەر شامالى. مىسالى، ءوز باسىم اقش-تا، اراب مەملەكەت­تە­رىن­دە، ەۋروپادا بولدىم. سوندا ءوز جەرىڭ تۋرالى سۇراي قالساڭ، قا­زاق­ستاننىڭ قاي جەردە ورنا­لاس­قانىنان دا بەيحابار. مۇ­نىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ اقپا­رات­تىق ساياساتىمىزدىڭ وسال تۇس­تارىن كورسەتەدى. بىراق ونداي جاعىمسىز ۇردىستەردى وزگەرتۋگە بولادى. الەمدىك تاجىريبەلەر جەت­كىلىكتى. مىسالى، كىشىگىرىم قا­تار دەگەن مەملەكەت بار. سول ەلدەن وسىدان 15 جىلداي بۇرىن ء"ال-جازيرا" جەرسەرىكتىك تەلەارناسى ىسكە قوسىلدى. ءبىرتالاي قار­جى ءبولدى. اشىق ءارى شىنايى با­سە­كەلەستىك ناتيجەسىندە مامان-كادرلاردى جينادى، مىقتى شتاتتى جاساقتادى. سونىڭ نا­تي­جەسىندە قاتاردىڭ مۇددەسىن جۇرگىزەتىن عانا ەمەس، جاقىن جاتقان اراب مەملەكەتتەرىمەن قاتار بۇكىل الەمگە تانىلعان قۋاتتى ىقپالعا يە ارناعا اينالدى. ء"ال-جازيرانى" بۇگىنگى الەم­دىك نارقاسقا باق-تار قاتا­رىن­دا­عى ۆۆس، سNN-دەردىڭ دەڭ­گەيىن­دەگى ءىرى اقپارات قۇرا­لى دەۋگە بولادى. العاشىندا ولار­دىڭ الدىنا قويعان ماقساتى قاتار­دىڭ مۇددەسىن عانا جۇرگىزۋ، كوز­قا­راسىن تانىتۋ بولدى. كەيىننەن بۇل ماقساتتارىن باسىپ وزدى دا، قازىرگى كەزدە ۇلكەن ءبىر ستراتەگيالىق ساياسي ىقپالعا يە كۇش­كە اينالدى. ياعني، مۇنىڭ اق­پارات­تىق-ناسيحاتتىق جاعى عانا ەمەس، قاۋىپسىزدىكتە، باسقا ەلدەرگە ىقپال ەتۋدە ۇلكەن ءرول وينايتىندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. وكىنىشكە قاراي، وتكەن 23 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز وتاندىق اقپاراتتىڭ الەۋەتىن اسىرۋمەن سىندارلى، ماردىمدى تۇردە اينا­لىسقان جوقپىز. دەگەنمەن، كى­شىگىرىم قاتار مەملەكەتىنىڭ قو­لىنان كەلگەن شارۋاعا ءبىزدىڭ دە الەۋەتىمىز جەتەدى، تەك وسىمەن كەشەندى تۇردە اينالىسساق بول­عانى.
– راسىندا دا، ەلىمىز تاۋەل­سىز­دىك العان جىلداردان بەرمەن قاراي «الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» ۇس­تا­نى­مىندا بولدى. ەندىگى كەزەكتە بيلىك اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ تەحنيكالىق جانە پسيحيكالىق تۇر­عىدان قورعالۋىن ءجىتى قول­عا الاتىن كەز كەلدى دەيسىز عوي.
– ارينە، اقپارات دەگەن تەك قا­نا بولىپ جاتقان وقيعالار عانا ەمەس قوي. ول ازاماتتىق ۇس­تانىمدى، تاريحي، مادەني، ساياcي تۇرعىدان كوزقاراستى قا­لىپ­تاستىرادى. مۇنىڭ بار­لى­عىن ازاماتتار، ستۋدەنتتەر، وقۋ­شى­لار قاي جەردەن الادى؟ اري­نە، كى­تاپتان، تەلەديداردان، گازەت بەتتەرىنەن الادى. ال كىتاپحا­نادا 80–90 پايىز رەسەيلىك كى­تاپ­تار بولاتىن بولسا، تەلەارنا­نى قو­سىپ قالسا، بوتەن ەل­دەر­دىڭ باع­دارلامالارى سايراپ تۇرسا، قا­لايشا قازاقي نەگىزدەگى ازامات قالىپتاسادى؟! بۇل دا ۇلكەن ماسەلە. كەزىندە مۇستافا شوقايدىڭ «بالا قاي تىلدە ءبىلىم الاتىن بولسا، تۇبىندە سول حالىققا قىزمەت ەتەدى» دەپ ايت­قا­نى بار. انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىماۋدىڭ سالدارىنان ءوز بيلىگىنەن وزگە ەلدىڭ بيلىگىنە جالتاقتاۋ، بۇيرەگى بۇرۋ سە­كىل­دى ۇردىستەر توقتالماق ەمەس. ال تاريحتى دارىپتەۋ، ونى زەرتتەۋ، ناسيحاتتاۋ اقپاراتقا كە­لىپ تى­رە­لە­دى. وسى ارقىلى ساپالى ۇلت قالىپتاسادى. ال ۇلت­تى ۇلت ەتەتىن – ورتاق ءتىل، ور­تاق ما­دە­نيەت، ورتاق ۇستانىم سەكىلدى قۇن­دى­لىق­تار. مۇنىڭ كوپ­شى­لىگىن جاسايتىن وسى اقپارات قۇ­رال­دارى.
– وكىنىشكە قاراي، بۇ­گىن­دە تە­لەارنالاردا ساۋاتتى قا­زا­قي توك-شوۋلار، ساراپ­تا­ما­لىق حابارلار ساۋ­ساق­پەن سانارلىق قانا. قال­عا­نى - ارزان ويىن-كۇلكى­لىك باع­دار­لا­ما­لار مەن ىشكەن-جە­گە­نىن اي­تاتىن انشىلەر تۋرالى حا­بار­لار. بۇل تۇپتەپ كەلگەندە كو­رەر­مەن­دى مەزى ەتەدى عوي. جاع­داي­دى وڭالتۋدىڭ جول­دا­رى قانداي؟
– ءبىزدىڭ قوعامدا ەلدىڭ ىش­كى-سىرتىنداعى وقيعالارعا قا­تىس­تى اقپاراتتىق-تۇتىنۋ­شى­لىق سۇرانىس بار. الايدا وسى سۇ­را­نىستى وتاندىق اقپارات قۇ­رال­دارى جەتكىلىكتى دارەجەدە وتەپ وتىرعان جوق. تەلەارنالار تەك قانا ءازىل-سىقاقپەن عا­نا شەكتەلىپ قالمايدى عوي. سون­دىقتان تەلەارنالار­دا­عى بۇل قۇ­بى­لىس قوعامدىق ويدى، سانانى باسقا ءبىر ارناعا اۋدارۋ، ءومىر شىندىعىنان الاستاتۋ ارە­كەتى ىسپەتتەس. ءوز ءتىلىن، ءدى­نىن، مادەنيەتىن ۇمىت­تى­رۋ ارە­كە­تى دە بولۋى مۇمكىن. ال ور­كە­نيەت­تى ەلدەردە، كەرىسىنشە، وز­دە­رى­نىڭ ازا­مات­تا­رى­نىڭ ساناسىن قا­لىپ­تاس­تى­رۋعا باسا نازار اۋدارىلادى. ءتۇرلى توك-شوۋلار ارقىلى، زەرتتەۋ ما­قا­لا­لارى اقىلى مەم­لە­كەت­تىڭ سايا­ساتىن ءتۇ­سىن­دى­رىپ وتىرادى. ءتىپ­تى رە­سەي­دىڭ ارنالارىندا دا ءازىل-قال­جىڭ­عا نەگىز­دەل­گەن شوۋ­لار كوپ بولسا دا، جاقسى سا­راپ­تامالىق باع­دار­لا­ما­لا­رى جوق ەمەس. ال اراب مەم­لە­كەت­تەرى، ەۋروپا ەلدەرىندە تۇ­ششىم­دى توك-شوۋلار، سا­راپ­تا­ما­لىق باعدارلامالار وتە كوپ. ازا­مات­تارىمىزدىڭ وي-تۇي­سى­گىن قالىپ­تاس­تى­را­تىن، ما­دە­ني، تاريحي يممۋنيتەتىن ارت­تىراتىن دۇ­نيە­لەر بىزدە، وكى­نىش­كە قا­راي، جوق. ءتىپ­تى بول­عان دۇنيە­لەر­دىڭ ءوزىن ءتۇر­لى سەبەپتەرمەن جاۋىپ تاستاپ وتىرمىز. قارجى بول­مە­سە دە، ەڭ قۇ­رى­عان­دا مۇم­كىن­دىك بەرسە تۇششىمدى دۇ­نيەلەردى وز­دەرى-اق جاسار ەدى. ارينە، قا­زاق­ستان­نىڭ اق­پا­رات كە­ڭىس­تى­گىن­دە وسىنداي ول­قى­لىق­تارعا جول بە­رى­لۋى وزگە مەملەكەتتەرگە وتە ءتيىمدى ەكەنى انىق. ەر­تە­ڭىن ويلايتىن مەملەكەت مۇن­داي كەمشىلىكتەرگە كوز جۇ­مىپ قا­راۋ­ىنا بولمايدى. سون­دىق­تان ساياسي ەرىك-جىگەرمەن كەم-كە­تىك­تە­رى­مىز­دى تۇزەيىك، ايتپەسە كەش بولادى.

سۇحباتتاسقان ەرلان باپانوۆ.

اباي.kz 

دەرەككءوز: «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتى