АҚПАРАТТЫҚ ЭКСПАНСИЯ ТӘУЕЛДІЛІККЕ ҰРЫНДЫРАДЫ
Қазіргі таңдағы әлемде мемлекеттер арасындағы түрлі шиеленісті жағдайлардың ушығып, қарама-қайшылықтары ақпараттық шайқасқа ұласып жатқандығын ескерсек, еліміздің ақпараттық кеңістігінің қауіпсіздігі, бәсекеге қабілеттілігі, ішкі нарықтағы ақпараттық сұранысты толығымен қамтамасыз етуі секілді мәселелердің өзектілігі арта түседі. Бұл тақырыпты кеңінен талқылау мақсатында белгілі саясаттанушы Расул Жұмалымен сұхбаттасқан едік.
– Биылғы 1 қаңтардан бастап Еуразиялық экономикалық одақ күшіне енді. Әлемдік сарапшылар Ресейдегі аса ауыр экономикалық ахуал одан әрі құлдырай түсетіндігін айтады. Осындай жағдайда одақтың жұмысы тек қағаз жүзінде қалып қоймай ма? Бұл одақ дамуының ендігі сценарийлері қандай?
– Еуразиялық экономикалық одақтың болашағы алаңдаушылық туғызатынын жоққа шығаруға болмас. Себебі, ықпалдастыққа негізделген ұйымға енуші мемлекеттердің әу баста алдына қойған мақсаттары әрқалай болатын. Мәселен, осы ұйымдағы алып мемлекет – Ресей үшін ең алдымен бұл геосаяси жоба болды. Яғни, бұрынғы Кеңес заманындағыдай қырғи-қабақ соғыс туындай қалған жағдайда өзін Еуропаға, Америкаға қарсы қоятын, сол қарсыластықта өзінің жетіспей жатқан әлеуетін серіктес мемлекеттер есебінен күшейту мақсаты және белгілі бір деңгейде Кеңес одағын қалпына келтіру мәселесі көзделген. Бұл жайында Путиннің өзі де талай мәрте айтқан. Атап айтқанда, орыс жерлерін қайта қайтару тұрғысында ерекше “армандары” бар. Ал Беларусь мемлекеті үшін бірінші кезекте экономикалық жоба болды. Яғни, бұл елдегі демократияның аяққа тапталуына қатысты еуропалық мемлекеттердің енгізген санкциялары бар. Екінші жағынан, бұл елдің шығаратын өнімдері әлемдік нарық үшін сапасы төмен, бәсекелестікке қабілетті емес. Сондықтан Беларусь мемлекеті осы тұрғыда ТМД кеңістігінде өз тауарларын сатуға аса мүдделі. Осы мақсатқа интеграциялық ұйымның айтарлықтай оң әсері бар. Себебі, аталмыш интеграциялық ұйымның аясында енген үш мемлекет өте жоғары кеден баждарын қойған болатын. Тиісінше, үшінші мемлекеттерден келетін импорттың бағасы күрт қымбаттап кетті де, бұған дейін сұранысы төмен болып келген ресейлік және белорус тауарлары бәсекеге «қабілетті» болып шыға келді. Айталық, Беларусьтің тракторлары, тоңазытқыштары, үй жиһаздары немесе Ресейдің станоктары, «Лада» секілдері көліктерінің сатылым белсенділігі артты. Себебі, Кедендік одақ салдарынан күрт қымбаттаған импортты қалтасы көтермеген отандастарымыз одақтас елдердің тауарларына тәуелді болып қалды. Яғни, қазақстандық тұтынушылар белгілі бір дәрежеде отандық өндірушілерімізді емес, отандық шағын бизнесті емес, бөтен мемлекеттердің бизнесін, экономикасын қаржыландырып отыр. Қазақстан үшін де бұл экономикалық жоба болды. Өкінішке қарай, сол өткен бес жылдың ішінде, әу баста көзделген тиімді мақсаттарға, жетістіктерге қол жеткізілген жоқ. Әу баста интеграция нәтижесінде тауарлардың сапасы артады, баға төмендейді, халықтың әлеуметтік жағдайы жақсарады деп күтілген еді. Іс жүзінде бәрі керісінше көрініс беруде. Сапа төмендеді, баға өсті. Мәселен, азық-түлік, жанар-жағармай, коммуналдық төлемдер бағасы өсті.
Осы күнге дейін Қазақстанның Дүниежүзі сауда ұйымымен келіссөздері біршама деңгейге жеткен болатын. Тіпті Кедендік одақтың алғашқы келіссөздері жүргізіліп жатқан тұста, Ресей оған мүше мемлекеттердің ДСҰ-ға бірге енетіні жайында да мәлімдеме жасады. Алайда, келіссөздердің ДСҰ саясатына қайшы келетіндігі салдарынан Кедендік одаққа мүше мемлекеттер тұтас одағымен ДСҰ-ға мүше бола алмайтын болды. Сөйтіп, Ресей сөзінде тұрмады. Кедендік одақ бойынша, әріптестерін орта жолда қалдырып, 2012 жылы өзі жеке дара ДСҰ-ға мүше болып кетті. Қазақстан болса әлі енген жоқ. Беларусьтің тіпті енетін түрі жоқ. Ал енді Үштік одақтың құрамы Армения және Қырғыз мемлекетімен толықпақ. ДСҰ құрамындағы Қырғызстанның ЕАЭО-ға кіруі өз ішіндегі қарама-қайшылықтардың одан әрмен өршуіне әкеліп соғады. Және, ең бастысы, әу баста Кедендік одақтағы келісімдер тең дәрежеде болды, интеграция тең дәрежеде жүргізілді деп айту қиын. Бұл енді белгілі фактілер. Айталық, Кедендік одақтағы ең негізгі алғышарт – ортақ кедендік баждар. Ортақ Кедендік кодекстегі белгіленген салықтар, баж салығының 92%-ы - Ресей орнатқан жүйе. Ал қалған 8 пайызы ғана Беларусь пен Қазақстанға тиесілі. Яғни, бұл жерде еліміздің экономикалық мүддесі толыққанды қарастырылмаған. Кедендік одақтың ең негізгі органы – Кедендік комиссия деп аталады. Яғни, оның қандай да бір шешімдерін Қазақстан, Ресей, Беларусь мемлекеттерінің Үкіметтері орындауы шарт. Бұл ұйымдағы да дауыстың 3-тен 2-сін Ресей тарапы иемденген. Және сол шешімдер көпшілік дауыспен қабылданады, яғни, Ресейдің айтқаны жүреді. Және бұл ұйымға ұзақ уақыт төрағалықты Ресейдің өкілі Виктор Христенко жүргізді. Енді, міне, биылдан бастап Еуразиялық экономикалық одаққа еніп отырмыз. Бұл - жаңағы кедендік одақтан басталған интеграцияның келесі баспалдағы. Яғни, әу баста тең және әділ деңгейде емес осындай интеграциялық ұйым одан әрі тығыз ықпалдастыққа көшіп отыр. Бұл өз кезегінде белгілі бір тәуекелдерді, алаңдаушылықтарды туғызады. Тағы айта кететін жәйт, бұл - интеграциялық ұйымның тек экономикамен шектелмейтіндігі. Ресей бұған мүмкіндігінше саяси серпін беретіндігі байқалып отыр. Оны Ресей жағы тіпті жасырып та отырған жоқ. Ортақ парламент, ортақ валюта, ортақ ақпараттық кеңістік, ортақ қорғаныс жасақтау, тіпті Қазақстандағы қазақ мектептеріне қазақ тарихының оқулығын біз жазып береміз деген пікірлер үлкен алаңдаушылық туғызады. Әсіресе, осы 2013-2014 жылдары аралығында болған оқиғаларды ескеретін болсақ, болашаққа бүгіннен бастап қамданғанымыз жөн.
Мысалы, Украинадағы соғыста Ресейдің сепаратистерге астыртын қолдау көрсетуі, халықаралық талаптарды аяққа таптап, өзіне жақын бауырлас елдегі Қырым түбегін тартып алғаны қатты алаңдатады. Украинаның оңтүстік-шығысындағы арандатушылық әрекеттері салдарынан қазір Ресейге қарсы халықаралық қысым күшеюде, санкциялар үдеп барады. Әрине, бұл санкциялар Қазақстанға да кері әсерін тигізетіні сөзсіз. Себебі, Ресей - қалай болғанда Қазақстанның ең ірі саяси, сауда, экономикалық, инвестициялық әріптесі. Сондықтан Ресейдің басындағы бүгінгі келеңсіздіктер Қазақстанды айналып өтпек емес. Оның үстіне Кедендік одақтың «арқасында» біздің тәуелділігіміз де соңғы жылдары біршама ұлғайып кетті. Айталық, Ресейде тұтыну тауарларының бағасы көтерілсе, бізде де сол сценарий қайталанады. Ресейде валютасы құнсызданса, бізде де теңгенің девальвациясы болады деген сияқты жағдайлар. Енді, міне, Еуразиялық экономикалық одақ арқылы күшейтілген интеграция жағдайында алаңдаушылықтар артып отыр. Осының барлығын екшей келе, еліміз үшін табыстар мен жетістіктерден гөрі ұтылар тұстарымыз артып отырғандығын аңғаруға болады.
– Демек, бұл одақтың болашағы бұлыңғырланып тұрғаны ғой...
– Одақтың болашағы бұлыңғыр болатын шығар. Себебі, жоғарыда атап өткеніміздей, одаққа мүше мемлекеттердің мүдделері әрқалай болды. Беларусь үшін экономикалық әлеуетін сақтап қалу әрекеті, Қазақстан үшін, бәлкім, экономикалық жағы, қауіпсіздік жағы, Ресейдің ашу-ызасына тимеу реті болатын шығар. Ал Мәскеу үшін бұл - "орыс жерлерін" жинау, үстемдігін орнату, Ресейдің тізеден тік тұруының бір жолы. Тіпті Ресей империясын қалпына келтірудің әрекеті дер едім. Себебі, жекелеген ресейлік саясаткерлердің көршілес мемлекеттерге қатысты «бұлар толыққанды мемлекет болмаған немесе бұларды Ресейдің губерниясы ретінде қосып алуымыз керек» деген пікірлері осыған саяды. Сонымен қатар, осыдан бір ай бұрын Путиннің айтқанын еске түсірсек. «Ресейдің өз аумағынан тыс екі ғана әскери базасы бар (біреуі Қырғызстанда, екіншісі Арменияда). Одан басқа өз аумағынан тыс әскери базасы жоқ» деді. Алайда Қазақстанның жерінде алты әскери базасы бар. Алып жатқан аумағы Польшамен пара-пар. Оларды Путиннің сырттағы әскери база деп санамауының өзінен нені меңзегендігін аңғаруға болады. Яғни, Ресей саясаткерлерінің ойында Еуразиялық экономикалық одақ белгілі бір дәрежеде сол Ресей империясының синонимі іспеттес.
– Бүгінгі таңда Қазақстанға бағытталған ақпараттық экспансия күшейген үстіне күшеюде. Осы қоғамға түрліше әсер ететін ықпалды күш жаңа қауіп-қатерлер туындатпай ма? Айтыңызшы, Қазақстан өзінің ақпараттық кеңістігін жат пиғылды идеялардан қорғауға қауқарлы ма?
– Қауқары, менің ойымша, шамалы. Қазіргі XXI ғасырды ақпарат пен ақпараттық технологиялардың заманы деп атаймыз ғой. Ал өткен ХІХ, ХХ ғасырдың басында халықаралық қатынастарда қысым көрсету негізінен әскери соғыс арқылы болса, соңғы онжылдықтарда біздің байқайтынымыз осындай қысым көрсетулер көбіне экономикалық, қаржылық және ақпараттық көздер арқылы іске асырылуда. Сондықтан өзінің егемендігін, тәуелсіздігін ойлайтын ел қауіпсіздік дегенде тек қана әскери қорғанысты ғана ойламай, экономикалық, сауда, азық-түлік және ақпараттық қауіпсіздікке үлкен мән беруі керек. Бұл – халықаралық қатынастардың аксиомасы. Мұнымен әлемнің барлық мемлекеттері айналысады. Мәселен, АҚШ болсын, Еуропа болсын қанша жерден сөз бостандығы дегенмен, олар өзінің ақпараттық кеңістігін қырағылықпен бақылап отырады.
Мәселен, Ресейдің Астрахан, Омбы, Саратов секілді шекаралас аймақтарында бірталай қандастарымыз тұрып жатыр. Кезінде біздің солтүстік өңірлерде, батыс өңірлерінде шығатын жекелеген газеттерімізді Ресейдің өзіне емес, тіпті сол шекаралас аймақтарға жеткізейік, Қазақстанда болып жатқан оқиғалардан хабардар болсын деген мақсатпен мәселе көтерілген еді. Алайда соның өзіне түрлі «желеулермен» рұқсат берілмеді. Сондағы Ресей елшілігінің айтқаны «таралымы өте шектеулі, біріншіден, орысшаға аударасыздар, нотариалдық куәландырудан өткізесіздер, сосын бізге әкелесіздер, біз Ақпарат министрлігіне жібереміз және мақұлдайтын болса, сонда ғана оқырманға таралады» деді. Бұл енді тек Ресейдің ғана әрекеті емес, бүкіл мемлекеттер осымен айналысады. Ал біз түрлі себептермен ақпараттық кеңістігіміздің «есігін» айқара ашып қойдық. Әсіресе ресейлік БАҚ-тар алдында. Салдарынан – тәуелділігіміз өте зор. Әлемде болып жатқан оқиғаларға өз «тереземізден» емес, басым жағдайда ресейлік ақпарат құралдарының көзімен қарайтын болдық. Себебі, өзіміздің БАҚ-тардың мүмкіндіктері өте шектеулі. Шет елдердегі «ақпараттық бекеттер» жоқтың қасы. Болса да санаулы ғана. Тиісінше, отандық ақпарат кеңістігіндегі телеарнаның болсын, газеттердің болсын басым үлесін Ресейден шығатын ақпарат көздері құрап отыр. Бұл – іс жүзінде ақпараттық экспансия. Тіпті өзіміздің Қазақстанда шығатын, қазақстандық салық төлеушілердің есебінен шығатын газеттердің өзінде сол ресейлік сарынды байқаймыз. Мысалы ОРТ-Еуразия арнасының ақпараттық саясатын алып қарайық. Украинадағы сепаратизмді ақтау, ресейшіл арандатушыларды мадақтау. осының барлығы - ақпараттық шабуылдың бір түрі. Айналып келгенде бұл қазақстандық азаматтарға кері әсерін тигізіп отыр. Есіңізде болса, бұған дейін біздің бірталай азаматтарымыз Украинадағы сепаратистер жағында соғысуға кетіп қалды. Мүмкін бұл бір жағынан өздерінің жіберген қателіктері шығар. Алайда бұл жерде мемлекеттің де жауапкершілігі болуы тиісті. Буыны қатпаған жап-жас жігіттер ертеңнен қара кешке дейін ресейлік арналарды қарайды, біржақты ақпаратқа сенеді және соның жетегінде кетіп жатыр. Мұндай келеңсіздіктер ішкі қауіпсіздігімізді сетінетуге жетелейді. Жалпы өзінің ақпараттық кеңістігін бөтен мемлекетке беріп алған елдің қауіпсіз жағдайдамыз деп жайбарақат отыруы қисынсыз. Ерте ме, кеш пе, осындай ақпараттық қару Қазақстанның билігіне, мүдделеріне, азаматтарын біріне-бірін қарсы айдап салуға қолданылуы мүмкін. Мәселен, бүгінгі таңда Ресейге ең жақын мемлекет - Беларусь. Сол Беларусьқа Ресей осыдан 3-4 жыл бұрын ақпараттық соғыс жариялаған болатын. Лукашенконың билігіне қарсы, президентіне халқын қарсы қоюға негізделген мақалалар жазылды. Сондықтан еліміздегі отандық ақпарат құралдарын барынша дамыту үшін осы саланың мамандарына мүмкіндіктер жасау керек. Ал ақпараттық экспансия тәуелділікке ұрындырады.
– Енді осы Қазақстанның ақпарат нарығының басым бөлігін жаулап алған ресейлік телеарна, интернет-сайт, газет пен радио тұтынушыларын қазақтілді БАҚ-тарға «қайтару» үшін не істеу керек?
– Алдымен ресейлік ақпарат құралдарының санын шектеу керек. Мысалы біздер Ресейдің жекелеген қалаларында не болып жатқанынан хабардар болып отырамыз да, көрші Өзбекстанда не болып жатқанын білмейміз. Ата заңымызда «Қазақстан өзін демократиялық мемлекет ретінде орнықтырады» деп көрсетілген, ал азаматтарының таңдау құқы неге бұзылады? Олар Қазақстаның да, Өзбекстанның да, Түркияның да, Әзербайжанның да арналарын көрсін.
Яғни, ақпараттық нарықтың үлкен бөлігін алып жатқан Ресей ақпарат құралдарының үлесін азайтып, орнына басқа елдердің арналары енгізілгені дұрыс. Мысалы, Қытайда қазақтілді төрт арна бар, солардың бір-екеуін неге көрсетпеске? Cонымен қатар, әрине, өзіміздің төл қазақ баспасөзін дамыту алдыңғы орында болуы қажет. Осыны жүзеге асыруға тәжірибеміз де, білікті мамандар да жеткілікті, тек қана оларға мүмкіндіктер берілсе болғаны. Мәселен, біздегі ақпарат құралдарына жыл сайын қыруар қаржы бөлінеді. Алайда олардың үлестірілуі көңіл көншітпейді. Көбіне сол мемлекеттік тапсырыс ретінде орындалады. Одан қалды, ресейшіл кейбір ақпарат құралдарына жіберіледі. Ал шын мәнісінде халықтың көңілінен шығатын, әржақты ақпаратты беретін тараптарға ол ақша онша тие бермейді. Екінші жағынан, цензура мәселесі бар, үшінші жағынан, Ресейдің қысым жасауы бар. Мысалы, елдегі бірен-саран ақпарат құралы ғана Украинаға қатысты халыққа шынайы ақпарат беруге тырысты. Алайда олардың өздеріне қаншама қысым жасалды. Бір ғана «Таң» телеарнасы Украинаға барып, шынайы ақпаратқа негізделген бағдарлама түсіріп келді. Алайда эфирден алынып тасталды. Немесе «Адам бол», «Аңыз адам» журналдарына қатысты мәселелер сол Ресей елшілігінен басталған болатын. Олар «Қазақстанда мұндай ақпарат құралдары болмауы» керек деп тікесінен айтқан еді. Бұл өзге елдің ішкі ісіне араласу, халықаралық заңдарды бұзу ғой. Сот, әкімшілік жағынан қысым жасау дәл осы мәлімдемеден кейін басталды.
– Кейбір саясаткерлер «еліміз латын әліпбиіне көшсе, ақпараттық тәуелсіздікке қол жеткізуге оң ықпал етер еді» деген пікірлер айтады. Сіздің бұған көзқарасыңыз қандай?
– Біздің төл жазуымыз сонау Орхон-Енисей жазбаларынан бастау алатыны белгілі. Бірақ олар кейіннен ұмыт болды. Тілдік қолданыс тарихымызда төте, латын және кіріл алфавиттері болды. Жалпы бұл - жақсы бастама. Бүгінгі таңда соған көшкен Әзербайжан, Түркия секілді бірнеше бауырлас түркітілдес мемлекеттер бар. Түркімендер өтуге талпынып жатыр. Бәлкім, осы жағынан бұл дұрыс та шығар. Өз басым қолдаймын. Дегенмен, дәл қазіргі жағдайда бұл мәселені төтесінен қоюға әлі ертерек секілді. Өйткені, қазақтардың 30–40 пайызы, өзге этностардың 90-95 пайызы қазақ тілін білмеген жағдайда бірден латынға көшу дүрбелең туғызатын әрекеттерге әкеліп соқтыруы ықтимал. Сондықтан арбаны аттың алдына қоюдың қисынын көріп отырғаным жоқ. Яғни, қазақ тілінің мәселесі өз деңгейінде шешілген жағдайда екінші қадам ретінде латынға көшуге болар.
– Қазақстанды әлемнің озық елдеріне кеңінен таныстыру үшін отандық ақпарат құралдарымыздың әлемдік аудиторияға кірігуі қажет екені даусыз. Мұның тетіктерін қалай жүзеге асыруға болады?
– Қай салада болсын (мейлі ол саясат, экономика, сауда, т.б) алға жылжудың бірден-бір жолы – шынайы бәсекелестік. Яғни қайсы креативті, тәжірибелі, кәсіби деңгейі жоғары сол суырылып алға шығады. Жоғарыда айтып өткенімдей, отандық мамандарға ашық әрі әділ бәсекелестікке түсуге мүмкіндік беру өзімізді әлемге таныту тұрғысынан да, насихаттық жағынан да ауадай қажет. Бүгінде біздің бір ғана арнамыз спутниктік желі арқылы шетелдерге шығып отырған жайы бар. Ол жазылуы да қате Kazakh TV арнасы. Арнаның мазмұндық және ақпараттық танымдық жағын жоғары дәрежеде деп айту қиын. Себебі, мықты мамандар ол жерге жинақталмаған, жақсы әрекеттер жүргізіліп отырған жоқ. Біздер «Қазақстанды бәрі біледі, бәрі сыйлайды, әлем қауымдастығы мойындайды» деп соғамыз. Ал енді шетелге шықсаңыз, Қазақстанды білетін болса, сол ТМД елдері біледі. Бәлкім, Түркия, Қытайдың сол Шыңжаң өлкесі білер. Одан басқа біліп жатқан елдер шамалы. Мысалы, өз басым АҚШ-та, Араб мемлекеттерінде, Еуропада болдым. Сонда өз жерің туралы сұрай қалсаң, Қазақстанның қай жерде орналасқанынан да бейхабар. Мұның барлығы біздің ақпараттық саясатымыздың осал тұстарын көрсетеді. Бірақ ондай жағымсыз үрдістерді өзгертуге болады. Әлемдік тәжірибелер жеткілікті. Мысалы, кішігірім Қатар деген мемлекет бар. Сол елден осыдан 15 жылдай бұрын "Әл-Жазира" жерсеріктік телеарнасы іске қосылды. Бірталай қаржы бөлді. Ашық әрі шынайы бәсекелестік нәтижесінде маман-кадрларды жинады, мықты штатты жасақтады. Соның нәтижесінде Қатардың мүддесін жүргізетін ғана емес, жақын жатқан Араб мемлекеттерімен қатар бүкіл әлемге танылған қуатты ықпалға ие арнаға айналды. "Әл-Жазираны" бүгінгі әлемдік нарқасқа БАҚ-тар қатарындағы ВВС, СNN-дердің деңгейіндегі ірі ақпарат құралы деуге болады. Алғашында олардың алдына қойған мақсаты Қатардың мүддесін ғана жүргізу, көзқарасын таныту болды. Кейіннен бұл мақсаттарын басып озды да, қазіргі кезде үлкен бір стратегиялық саяси ықпалға ие күшке айналды. Яғни, мұның ақпараттық-насихаттық жағы ғана емес, қауіпсіздікте, басқа елдерге ықпал етуде үлкен рөл ойнайтындығына көз жеткіземіз. Өкінішке қарай, өткен 23 жылдың ішінде біз отандық ақпараттың әлеуетін асырумен сындарлы, мардымды түрде айналысқан жоқпыз. Дегенмен, кішігірім Қатар мемлекетінің қолынан келген шаруаға біздің де әлеуетіміз жетеді, тек осымен кешенді түрде айналыссақ болғаны.
– Расында да, еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бермен қарай «алдымен экономика, сосын саясат» ұстанымында болды. Ендігі кезекте билік ақпараттық кеңістіктің техникалық және психикалық тұрғыдан қорғалуын жіті қолға алатын кез келді дейсіз ғой.
– Әрине, ақпарат деген тек қана болып жатқан оқиғалар ғана емес қой. Ол азаматтық ұстанымды, тарихи, мәдени, саяcи тұрғыдан көзқарасты қалыптастырады. Мұның барлығын азаматтар, студенттер, оқушылар қай жерден алады? Әрине, кітаптан, теледидардан, газет беттерінен алады. Ал кітапханада 80–90 пайыз ресейлік кітаптар болатын болса, телеарнаны қосып қалса, бөтен елдердің бағдарламалары сайрап тұрса, қалайша қазақи негіздегі азамат қалыптасады?! Бұл да үлкен мәселе. Кезінде Мұстафа Шоқайдың «Бала қай тілде білім алатын болса, түбінде сол халыққа қызмет етеді» деп айтқаны бар. Ана тілінің уызына жарымаудың салдарынан өз билігінен өзге елдің билігіне жалтақтау, бүйрегі бұру секілді үрдістер тоқталмақ емес. Ал тарихты дәріптеу, оны зерттеу, насихаттау ақпаратқа келіп тіреледі. Осы арқылы сапалы ұлт қалыптасады. Ал ұлтты ұлт ететін – ортақ тіл, ортақ мәдениет, ортақ ұстаным секілді құндылықтар. Мұның көпшілігін жасайтын осы ақпарат құралдары.
– Өкінішке қарай, бүгінде телеарналарда сауатты қазақи ток-шоулар, сараптамалық хабарлар саусақпен санарлық қана. Қалғаны - арзан ойын-күлкілік бағдарламалар мен ішкен-жегенін айтатын әншілер туралы хабарлар. Бұл түптеп келгенде көрерменді мезі етеді ғой. Жағдайды оңалтудың жолдары қандай?
– Біздің қоғамда елдің ішкі-сыртындағы оқиғаларға қатысты ақпараттық-тұтынушылық сұраныс бар. Алайда осы сұранысты отандық ақпарат құралдары жеткілікті дәрежеде өтеп отырған жоқ. Телеарналар тек қана әзіл-сықақпен ғана шектеліп қалмайды ғой. Сондықтан телеарналардағы бұл құбылыс қоғамдық ойды, сананы басқа бір арнаға аудару, өмір шындығынан аластату әрекеті іспеттес. Өз тілін, дінін, мәдениетін ұмыттыру әрекеті де болуы мүмкін. Ал өркениетті елдерде, керісінше, өздерінің азаматтарының санасын қалыптастыруға баса назар аударылады. Түрлі ток-шоулар арқылы, зерттеу мақалалары ақылы мемлекеттің саясатын түсіндіріп отырады. Тіпті Ресейдің арналарында да әзіл-қалжыңға негізделген шоулар көп болса да, жақсы сараптамалық бағдарламалары жоқ емес. Ал Араб мемлекеттері, Еуропа елдерінде тұщымды ток-шоулар, сараптамалық бағдарламалар өте көп. Азаматтарымыздың ой-түйсігін қалыптастыратын, мәдени, тарихи иммунитетін арттыратын дүниелер бізде, өкінішке қарай, жоқ. Тіпті болған дүниелердің өзін түрлі себептермен жауып тастап отырмыз. Қаржы бөлмесе де, ең құрығанда мүмкіндік берсе тұщымды дүниелерді өздері-ақ жасар еді. Әрине, Қазақстанның ақпарат кеңістігінде осындай олқылықтарға жол берілуі өзге мемлекеттерге өте тиімді екені анық. Ертеңін ойлайтын мемлекет мұндай кемшіліктерге көз жұмып қарауына болмайды. Сондықтан саяси ерік-жігермен кем-кетіктерімізді түзейік, әйтпесе кеш болады.
Сұхбаттасқан Ерлан БАПАНОВ.
Абай.kz
Дереккөз: «Президент және Халық» газеті