جەردىڭ جاساندى سەرىگى (ججس ) — جەر توڭىرەگىندەگى وربيتاعا شىعارىلىپ، ءار ءتۇرلى عىلىمي جانە قولدانبالى ماسەلەلەردى شەشۋگە ارنالعان عارىشتىق اپپارات.

دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ تۇڭعىش ججس كسرو-دا 1957 جىلى 4 قازاندا ۇشىرىلدى. 1958 جىلى 1 اقپاندا وربيتاعا تۇڭعىش امەريكالىق ججس — “ەكسپلورەر-1” شىعارىلدى. كەيىنىرەك ءوز ججس-تەرىن باسقا ەلدەر: 26.11.1965 — فرانتسيا (“ا-1” سەرىگى), 11.2.1970 — جاپونيا (“وسۋمي”), 24.4. 1970 — قىتاي (“4 اينا-1”), 28.10.1971 — ۇلىبريتانيا (“پروسپەرو”), 18.7.1980 — ءۇندىستان (“روحيني”) ۇشىرا باستادى. كانادا، فرانتسيا، يتاليا، ۇلىبريتانيا، ت.ب. ەلدەردە جاسالعان كەيبىر سەرىكتەر 1962 جىلدان باستاپ امەريكالىق تاسىعىش راكەتالاردىڭ كومەگىمەن ۇشىرىلدى. كەڭەستىك تاسىعىش راكەتالاردىڭ كومەگىمەن ءۇندىستان، فرانتسيا، چەحوسلوۆاكيا، ت.ب. ەلدەردىڭ ججس-تەرى وربيتاعا شىعارىلدى.

ججس-ءتى تاسىعىش راكەتانىڭ كومەگىمەن وربيتاعا شىعارۋ ءۇشىن وعان ءبىرىنشى عارىشتىق جىلدامدىققا تەڭ (ق. [عارىشتىق جىلدامدىقتار|عارىشتىق جىلدامدىقتار) نەمەسە ودان ارتىق (بىراق 1,4 ەسەدەن اسىپ كەتپەيتىن) جىلدامدىق بەرىلۋى ءتيىس. ججس-ءتىڭ ۇشۋىنىڭ تومەنگى بيىكتىگى (وربيتانىڭ پەريگەيىندە) 140 — 150 كم (اتموسفەرادا جىلدام تەجەلۋدەن ساقتانۋ ءۇشىن), جوعارعى بيىكتىگى (وربيتانىڭ اپوگەيىندە) بىرنەشە جۇزدەگەن مىڭ كم-گە دەيىن. ججس-ءتىڭ جەردى ءبىر اينالىپ شىعۋ ۋاقىتى ونىڭ ۇشۋ وربيتاسىنىڭ ورتاشا بيىكتىگىنە بايلانىستى جانە 1,5 ساعاتتان بىرنەشە تاۋلىككە سوزىلادى.

ەكۆاتور جازىقتىعىنا جاقىن جاتقان ەكۆاتورلىق وربيتاعا شىعارىلعان ججس ەكۆاتوريالدىق ججس، ال جەردىڭ پوليۋستەرى ماڭىنان وتەتىن پوليارلىق (نەمەسە پوليار ماڭىنداعى) وربيتاداعى ججس پوليارلىق ججس دەپ اتالادى. جەر بەتىنەن 35800 كم قاشىقتىقتاعى ەكۆاتوريالدىق وربيتاعا شىعارىلىپ، جەردىڭ اينالۋ باعىتىمەن قوزعالاتىن ججس جەر بەتىنىڭ ءبىر نۇكتەسىنىڭ ۇستىندە “قالقىپ” تۇرادى (گەوستاتسيونارلىق وربيتا). مۇنداي ججس-تەر ستاتسيونارلىق دەپ اتالادى. ججس-تەردىڭ ەرەكشە تيپىنە عارىشتىق كەمەلەر جانە گەرمەتيكالىق كابيناسىندا ادام ءومىر سۇرەتىن وربيتالىق ستانسالار جاتادى. حالىقارالىق كەلىسىمگە سايكەس، ەگەر عارىشتىق اپپارات جەردى كەم دەگەندە ءبىر رەت اينالىپ ۇشسا، ول ججس دەپ اتالادى. بۇل شارت ساقتالماعان جاعدايدا عارىشتىق اپپارات بالليستيكالىق تراەكتوريا بويىمەن ولشەۋلەر جۇرگىزگەن زوندىلاۋ راكەتاسى بولىپ سانالادى جانە ججس رەتىندە تىركەلمەيدى. وربيتاعا شىعار كەزىندە ججس-تەن ءبولىنىپ قالاتىن تاسىعىش راكەتانىڭ سوڭعى ساتىلارى، باس بولىگىندەگى اۋا اقتىرعىش، ت.ب. قوسالقى وربيتالىق نىساندار بولىپ ەسەپتەلەدى; بۇل نىساندار جەر توڭىرەگىندەگى وربيتامەن قوزعالادى; ولار بىرقاتار جاعدايلاردا عىل. ماقسات ءۇشىن باقىلاناتىن نىسان قىزمەتىن اتقارعانىمەن، ادەتتە، ولاردى ججس دەپ اتامايدى. ججس-تەر كومەگى ارقىلى شەشىلەتىن ماسەلەلەرگە بايلانىستى ولار عىل.-زەرت. ججس-تەرى جانە قولدانبالى ججس-تەر بولىپ بولىنەدى.

ەگەر ججس-تە راديوتاراتقىشتار، قانداي دا ءبىر ولشەۋىش اپپاراتۋرا، جارىق سيگنالدارىن بەرەتىن يمپۋلستىق شامدار, ت.ب. ورناتىلسا ونى اكتيۆتى ججس دەپ اتايدى. اتالعان جابدىقتاردىڭ ەشقايسىسى جوق، تەك كەيبىر عىل. ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جەردەن باقىلاناتىندارى (مۇنداي ججس-تەر قاتارىنا ديامەترى بىرنەشە ونداعان م-گە جەتەتىن ججس-باللوندار جاتادى) ءپاسسيۆتى دەپ اتالادى. عىلىمي-زەرتتەۋ ججس-تەرى جەردى، باسقا اسپان دەنەلەرىن، عارىشتىق كەڭىستىكتى زەرتتەۋگە، عارىشتىق كەڭىستىكتە بيولوگيالىق, ت.ب. زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ءۇشىن قىزمەت اتقارادى. ججس-ءتىڭ بورتىندا ورنالاستىرىلعان اپپاراتۋرا، سونداي-اق، ججس-ءتى جەر بەتىندەگى ستانتسيالاردان باقىلاۋ استرونوميالىق، گەودەزيالىق، بيولوگيالىق، گەوفيزيكالىق جانە ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. عىل.-زەرت. ججس-تەرىنە العاشقى كەڭەستىك “ەلەكترون”، “پروتون”، “كوسموس” سەريالى ججس-تەر، امەريكالىق “اۆانگارد”، “ەكسپلورەر”، “وگو”، “وسو”، “واو” (گەوفيزيكالىق، كۇندىك، استرونوميالىق وبسەرۆاتوريالار) سەريالى ججس-تەر; اعىلشىن ججس-ءى — “اريەل”، فرانتسۋز ججس-ءى — “ديادەم”، ت.ب. جاتادى. بايلانىس ورناتۋعا ارنالعان ججس-تەر (كەڭەستىك — “ەكران”، امەريكالىق — “سينكوم”، “ينتەلسات” ججس-ءى), مەتەورولوگيالىق ججس-تەر (كەڭەستىك “كوسموس”، “مەتەف” سەريالى ججس-تەر، امەريكالىق “تيروس”، “ەسسا”، “نيمبۋس”), جەر رەسۋرستارىن زەرتتەۋگە ارنالعان ججس-تەر (امەريكالىق “لەندسات جانە “اەم”), ناۆيگاتسيالىق ججس-تەر، (كەڭەستىك “كوسموس — 1000”، امەريكالىق “ترانزيت”), تەحنيكالىق ماقساتتارعا ارنالعان ججس-تەر (عارىشتىق جاعدايدىڭ ماتەريالدارعا اسەرىن زەرتتەۋگە، بورتتىق جۇيەلەردى سىناۋعا ارنالعان), اسكەري ججس-تەر، ت.ب. قولدانبالى ججس-تەر بولىپ سانالادى. كەيبىر ججس-تەرگە عىل. زەرتتەۋلەردى دە جانە قولدانبالى ماسەلەلەردى دە شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن اپپاراتۋرا ورناتىلادى. ججس كومەگىمەن شەشىلەتىن عىلىمي جانە قولدانبالى ماسەلەلەردىڭ ءار ءتۇرلى بولۋىنا بايلانىستى ولاردىڭ پىشىندەرى، ماسسالارى، قۇرىلىمدىق سۇلبالارى، بورتتىق قۇرال-جابدىقتارىنىڭ قۇرامى ءار ءتۇرلى بولىپ جاسالادى. مىس.، كىشىگىرىم ججس-ءتىڭ ماسساسى (“ەرس” سەريالى) — بار جوعى 0,7 كگ; كەڭەستىك “پروتون — 4” ججس-ءىنىڭ ماسساسى 17 ت.

اbai.kz