قازاق قىزدارىنىڭ وزگە ەل جىگىتتەرىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، ءۇي بولماققا تالپىنا باستاعاندارى سوناۋ 1990 جىلداردىڭ باسىندا-اق بايقالا باستاعان ەدى. بۇل ءۇردىس قازىر دە «ماڭىزدىلىعىن» جوعالتا قويماعانعا ۇقسايدى. سەبەبى قولدا بار مالىمەتتەرگە كوز سالساق، مۇنداي نەكە سانىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقاندىعىن كورەمىز. قاراكوز قىزدارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى بولاشاق جارى قاي ەلدەن بولسا، سوندا كەتكەندى ءجون سانايتىن كورىنەدى.

مامانداردىڭ پىكىرىنشە، مۇنىڭ ءبىر­نە­شە سەبەبى بار ەكەن. بىرىنشىدەن، قازىر بوي­جە­تىپ، تۇرمىس قۇرۋعا دايىن قىزداردىڭ سا­نى جiگiتتەرگە قاراعاندا بiرنەشە ەسە كوپ. ەكiنشiدەن، قازاقستانعا كەلىپ، ناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەن شەتەلدiك جۇمىسشىلاردىڭ سانى دا ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. جانە شەتەلگە بارىپ، وقىعان قازاق قىزدا­رىنىڭ سول ەلدە قالىپ، تۇرمىسقا شىعىپ جاتقاندارى دا جيi كەزدەسەدi. الەمدىك ستا­تيس­تيكاعا كوز سالساق، وزگە ەل ازاماتىمەن كوتەرگەن شاڭىراقتىڭ باقىتى از دەگەندە ەكى-ءۇش جىل، سيرەك جاعدايلاردا عانا ۇزاعى­راق ۋاقىتقا سوزىلاتىن كورىنەدى.

روزا قامزاعاليەۆا، اتىراۋ قالالىق ادىلەت باسقارماسىنىڭ باستىعى:

قازاق قىزدارىنىڭ وزگە ەل جىگىتتەرىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، ءۇي بولماققا تالپىنا باستاعاندارى سوناۋ 1990 جىلداردىڭ باسىندا-اق بايقالا باستاعان ەدى. بۇل ءۇردىس قازىر دە «ماڭىزدىلىعىن» جوعالتا قويماعانعا ۇقسايدى. سەبەبى قولدا بار مالىمەتتەرگە كوز سالساق، مۇنداي نەكە سانىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقاندىعىن كورەمىز. قاراكوز قىزدارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى بولاشاق جارى قاي ەلدەن بولسا، سوندا كەتكەندى ءجون سانايتىن كورىنەدى.

مامانداردىڭ پىكىرىنشە، مۇنىڭ ءبىر­نە­شە سەبەبى بار ەكەن. بىرىنشىدەن، قازىر بوي­جە­تىپ، تۇرمىس قۇرۋعا دايىن قىزداردىڭ سا­نى جiگiتتەرگە قاراعاندا بiرنەشە ەسە كوپ. ەكiنشiدەن، قازاقستانعا كەلىپ، ناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەن شەتەلدiك جۇمىسشىلاردىڭ سانى دا ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. جانە شەتەلگە بارىپ، وقىعان قازاق قىزدا­رىنىڭ سول ەلدە قالىپ، تۇرمىسقا شىعىپ جاتقاندارى دا جيi كەزدەسەدi. الەمدىك ستا­تيس­تيكاعا كوز سالساق، وزگە ەل ازاماتىمەن كوتەرگەن شاڭىراقتىڭ باقىتى از دەگەندە ەكى-ءۇش جىل، سيرەك جاعدايلاردا عانا ۇزاعى­راق ۋاقىتقا سوزىلاتىن كورىنەدى.

روزا قامزاعاليەۆا، اتىراۋ قالالىق ادىلەت باسقارماسىنىڭ باستىعى:

- ءوزىڭىز دە كورىپ ءجۇرسىز، اتىراۋدان ءتۇرلى ۇلتتى تابۋعا بولادى. ءبارى دە - جۇ­مىس ىستەپ، اقشا تابۋ ءۇشىن وسىندا كەل­گەن­دەر. ءبىزدىڭ قىزدارىمىز دا ولاردى قالتالى، ءمارت جىگىتتەر سانايتىن سەكىلدى. 2009 جىلى 118 (2009 جىلدىڭ I جار­تى­جىلدىعىندا - 49) قىزىمىز شەتەلگە كەلىن بولىپ اتتانسا، بيىلعى جىلدىڭ I جارتىجىلدىعىندا 46 قىزدى جىبەرىپپىز. جىل سوڭىنا دەيىن بۇل كور­سەت­كىش وتكەن جىلدان ارتىق بولماسا، كەم تۇسپەس دەپ وتىرمىز. مەنىڭشە، قىزدارى­مىز، ءبىرىن­شىدەن، اقشاعا قىزىعادى، ەكىنشىدەن، شەتەلدەگى ايەل مەن ەركەكتىڭ تەڭ قۇقى­لىعىنا قىزىعاتىن بولسا كەرەك. جانە جاس ايىرماشىلىقتارى دا ايتار­لىق­تاي: كەيدە ءتىپتى 20-30 جاسقا دەيىن بارادى. ءبىزدىڭ قىزدارىمىز ءۇشىن كوبىنە ءبىرىنشى نەكە بولىپ جاتسا، شەتەلدىك ءجى­گىت­تەر ءۇشىن ءۇشىنشى-ءتورتىنشى نەكە سانالا­دى. قىزداردىڭ كوپشىلىگى - شەتەلدىك كومپانيادا جۇمىس ىستەيتىندەر. ءبىر مىسال، جاقىندا ءالى 30-عا تولا قويماعان قىزىمىزدى الپىستان اسىپ كەتكەن اراب شالعا «ۇزاتتىق». ال مىنا تاياۋ شىعىس ەلدەرىنەن، تاجىكستان، وزبەكستاننان كەل­گەن جىگىتتەر قىزدارىمىزعا ازاماتتىق الۋ ءۇشىن ۇيلەنەدى دەپ ايتۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە زاڭدا دا «باسقا ۇلتقا تۇر­مىسقا شىقپا، ۇيلەنبە» دەپ شەكتەۋ قو­يىل­ماعان.

ارالاس نەكەگە تىلەك بىلدىرۋشىلەردىڭ جىل وتكەن سايىن ارتىپ بارا جاتقاندىعىن مە­شىت­تەگى ءدىن وكىلدەرى دە جوققا شىعار­ماي­دى.

مۇرات عازيزوۆ، «يمانعالي» مەشىتىنىڭ نايب-يمامى:

- بۇل جاعداي الاڭداتارلىقتاي بولعانىمەن، يسلام دىنىندە ناسىلىنە، ۇلتىنا، تۇرىنە قاراپ بولمەيدى ەمەس پە؟ دىنىمىزدە وزگە ۇلتتىڭ جىگىتىنە تۇر­مىسقا شىعىپ، وزگە ەلدىڭ قىزىنا ءۇي­لەنۋگە بولمايدى دەپ شەكتەۋ قويىل­ماعان. تەك پۇتقا تابىنۋشىلار بولماسا. كۋا بولىپ ءجۇرمىز عوي، شەتەل­دىكتەرمەن نەكەسىن قيدىرۋ ءۇشىن مەشىتكە باراتىن قارىن­داستارىمىز كوپ. مەشىت­كە كەلىپ ارابپەن، تۇرىكپەن، ۇندىستەرمەن، افرو- ا­مە­ري­­كا­لىق­تارمەن نەكەسىن قيدىرىپ كەتىپ جا­تىر. بۇرىن بايقال­ماي­تىن، ال قازىر كۇن­نەن-كۇنگە كوبەيىپ كەلە جا­تىر.

كىمگە كۇيەۋگە شىعامىن، كىمنەن ايەل الا­مىن دەسە، بۇل - اركىمنىڭ ءوز ەركى. دەگەنمەن ارالاس نەكەنىڭ از حالىقتى جۇتىپ جىبەرۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى ەكەندىگىن ەستەن شىعارماعان دۇرىس.

دەرەك پەن دايەك

قازىر جىل سايىن شامامەن 100 مىڭعا جۋىق نەكە قيىلادى. سونىڭ ىشىندە 20 پايىزى - ارالاس نەكە. قوعامدىق ۇيىمداردىڭ زەرتتەۋىنە نازار اۋدارساق، 18-20 جاس ارالىعىنداعى قازاقستاندىق قىزداردىڭ ۇشتەن ءبىرى (ونىڭ 50 پايىزى - قازاق قىزدارى) شەتەلدىكتەرگە تۇرمىسقا شىعۋعا اۋەس. جالپى، قازاقستاندا ەرلەرگە قاراعاندا ايەلدەردىڭ سانى كوپ. ناقتىراق ايتقاندا، 1000 ايەلگە 928 ەر ادامنان كەلەدى ەكەن. ولاردىڭ ىشىندە 30 جاس پەن 64 جاستاعىلار اراسىندا ەرلەرگە قاراعاندا ايەلدەردىڭ سانى باسىم تۇسكەنىن كورسەتەدى. ياعني بۇل جاس توبىنداعى 1000 ايەلگە 888 ازاماتتان كەلەدى ەكەن.

جانار نيزامي، اتىراۋ

«الاش ايناسى» گازەتى