راحاتتانىپ كۇلگەن قانداي كەرەمەت!  كۇلگەن جاقسى، كۇلكىنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى كوپ ەكەنىن بىلگەن جاقسى... بىراق قىتىقتاپ كۇلدىرگەننەن گورى رياسىز، شىن پەيىلىڭىزبەن، شىن نيەتىڭىزبەن، اق جارقىن كۇلگەنگە نە جەتسىن! بىرەۋ ءسىزدى كۇلدىرىپ جاتسا، اۋىزدى اشىپ كۇلەسىز بە، جوق الدە اۋىزدى الاقانمەن باسىپ كۇلەسىز بە، بۇل ءسىزدىڭ ىقتيارىڭىزدا. كۇلكىدە كەدەن بەكەتى بولمايدى. امەريكانسىز با، اعىلشىنسىز با، جوق الدە قىتايسىز با، تۇرىكسىز بە، ءبارىبىر، كۇلدىرۋشىنىڭ قيمىل ارەكەتىن تۇسىنە قالساڭىز، اۋەلى جىميىپ سالىپ، سوسىن وي ءبىر راحاتتانىپ كۇلەسىز. سولاي عوي؟

بىراق كۇلكىنىڭ ءبارى ادامدارعا وي سالا بەرمەيدى. بوس قىلجاق، جەڭىل كۇلكى، انايى، جابايى ازىلدەر ادام جانىن جابىرقاتىپ، كوڭىلدى كولەڭكەگە سۇيرەيدى. سوندىقتان عوي، بۇگىندە كۇلكى ارزانداپ، ونىڭ بيلەتى قىمباتتاپ كەتتى... تەلەديداردىڭ تۇيمەسىن باسىپ قالساڭ كۇلكى، بىراق كوڭىلگە ءتۇرپى...  كيەلى تۇركىستاندا وتەتىن  حالىقارالىق «كۇلكى جارمەڭكەسىنىڭ» ءدۇبىرى ەستىلگەننەن، وسىنداي ويلار مازالاي باستاعان ەدى. قاتەلەسىپپىن.  مەنىڭ مازاسىز­دانا­تىنىمداي بار.  «كۇلكى جارمەڭكەسى» دەگەن ءسوز مەن ءۇشىن وتە ىستىق، مەن ءۇشىن قاسيەتتى.  سىزدەرگە  «ءشاي ءىشىپ وتىرىپ»، شىنىمدى ايتايىن، 1986 جىلى  كوكتەمدە  كۇلكىنىڭ كوجەسىن ىشكىم كەلىپ،  «اپيتەتىم» اشىلىپ كەتتى. وبلىستا تۇڭعىش ءازىل-وسپاق تەاترىن اشپاق بولدىم. بىراق قالاي؟ ءبىر ءيىس كەلدى. كۇلكىنىڭ ءيىسى... يىسكەدىم دە، اتىن «كۇلكى جارمەڭكەسى» دەپ اتادىم.  كۇلكىنىڭ بازارىندا، جارمەڭكەسىندە جۇرگەندەي كۇي كەشتىم. ول كەزدە وبلىستىق «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ «قاقپان» سىن–سىقاق ءبولىمىن جۇرگىزەمىن. قۇستاي ۇشىپ، وبلىستىق پاريا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن بايدۋللا قونىسبەكوۆ اعاما جەتەيىن. «وسىلاي دا وسىلاي، ءبىر كۇلىپ الىڭىز شوشىماي. «كۇلكى جارمەڭكەسىنە» كومەكتەسىڭىز!» دەدىم. بايدۋللا اعامىز اڭقىلداپ كۇلىپ الدى دا، وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا جۇمسادى. سول كۇننەن باستاپ، مادەنيەت باسقارماسى باسشىلارىنىڭ پارمەنىمەن كۇلكى كۇنىنە دايىندىق باستالىپ كەتتى. عاجاپ! كۇلكىنىڭ قۇدىرەتى ءۇشىن، ساتيراعا عاشىق بولعانىم ءۇشىن وسىلاي تەگىن جۇمىستار اتقارا باستادىم. مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى ءتالىپ ءالجاناۆ تا ادەمى كۇلەدى ەكەن. كۇلكىنى جاقسى كورەتىن بولىپ شىقتى. ال، حالىق شىعارماشىلىعى ورتالىعىنىڭ بۇرىنعى باستىعى،  مارقۇم قۇرەكەڭ، قۇربان مامەكوۆ تە كۇلكىنىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن، كۇلكىدەن ىستىق كۇلشە پىسىرەتىن بولىپ شىقتى. «كۇلكى جارمەڭكەسى» اتتى كىتاپشالار شىعاردىق. قۋانىشىمدا شەك جوق، ەزۋىم قۇلاعىمنىڭ تۇبىنە بايلانىپ قالعان...  1 ءساۋىر – كۇلكى كۇنى شىمكەنتتەگى بۇرىنعى  «ماشينا جاساۋشىلار» مادەنيەت سارايىندا (قازىر وپەرا جانە بالەت تەاترى)  «كۇلكى جارمەڭكەسىنىڭ»  تۇساۋى كەسىلدى! كورەرمەن كۇلكىنىڭ قىمىزىن راحاتتانا ءىشىپ، وي ءبىر سەرپىلىپ قالدى! اقيىق ايتىس اقىنى اسەلحان قالىبەكوۆا جىردان شاشۋ شاشىپ، ءسات ساپار تىلەدى.  كۇلكى سىڭعىرى كەلەر جىلى ج. شانين اتىنداعى قازاق دراما تەاترىندا جالعاسىن تاپتى. قازىعۇرت اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى، «بالكون» فيلمىندە پوشتاشى  ءرولىن سومداۋشى، تالانتتى اكتەر، مارقۇم تىلەۋ احانباەۆ باستاعان ازىلكەشتەر «كۇلكى جارمەڭكەسىنىڭ» كورىگىن قىزدىرعان ەدى. تاريحسىز، وتكەنسىز بۇگىن جوق.  «تۇركسوي» حالىقارالىق ۇيىمى، قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمدىگى، وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا قاراستى ساتيرا جانە ءازىل-سىقاق تەاترىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 7 ءساۋىر كۇنى تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى –تۇكىستان قالاسىندا حالىقارالىق «كۇلكى جارمەڭكەسى» دۇركىرەپ ءوتىپ، كۇلكىنىڭ «بومباسى» جارىلعاندا، وڭتۇستىك كۇلكىسىنىڭ وتكەن تاريحى ەرىكسىز ەسكە ورالعان ەدى...

ءداستۇرلى ءوتىپ كەلە جاتقان «كۇلكى جارمەڭكەسىنىڭ»  بيىلعى كۇلكىسى قانداي دەگەن سۇراق سانامىزدى سىعالاعانى راس. كىشكەنتايلار تىلىمەن: «نانعا جاققان مايداي!» دەپ قۇرعاق ايتا سالعىم كەلمەي تۇر. بيىلعى كۇلكىنىڭ كۇبىرى قاسىمىزدان، ءدۇبىرى الىستان ەستىلدى. قاسىمىزدان– دەيتىنىمىز، وبلىسىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن بىرەگەي ساتيرا جانە ءازىل-سىقاق تەاترىنىڭ ديرەكتورى قايرات قارعاباەۆ، ورىنباسارى مارات ورازىمبەتوۆ،  رەجيسسەر ماقسات ايتجانوۆ، حالىق شىعارماشىلىعى ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى نۇرلان ءادىلحانوۆ پەن ورىنباسارى بەرىك جورابەكوۆ، «شانشار» تەاترىنىڭ ديرەكتورى ۋاليبەك ءابدىرايىموۆتار  اۋەلى كۇبىر-كۇبىر، سىبىر-سىبىر سويلەسىپ، اقىلداسىپ الدى دا، ويلارىن وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى نۇربولات احمەتجانوۆقا سالدى. ءدۇبىرى الىستان ەستىلىپ جاتتى دەگەنىم –تۇركيا، ازەربايجان، وزبەكستان، قاراقالپاقستان، قىرعىزستان، قىتاي جاقتان «قىتىق، قىتىق، قىتىق»» دەگەن داۋىستار شىعىپ، الەم ازىلدەرى ەستىلىپ جاتتى. وسى ەلدەردىڭ ازىلكەشتەرى  «كۇلكى جارمەڭكەسىنە» قاتىسىپ، كورەرمەنگە كۇلكى شاشۋىن سىيلادى. باسىندا ويلاعان ەدىم، تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ ازىلكەشتەرى ساحنالىق قويىلىمداردى قاي تىلدە ورىندايدى؟ ولاردىڭ ءتىلىن تۇسىنە الامىز با؟ كۇلكى كەشىنە رەجيسسەرلىك ەتكەن سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى جىگىت اعاسى، بەلگىلى ازىلكەش ءارتىس ۋاليبەك ءابدىرايىموۆ قوناقتاردى  قازاقشا سايراتتى. ولار قازاق ءتىلىن ءبىر كىسىدەي، قازاق ءلۇپىلىن مىڭ كىسىدەي بىلەتىن بولىپ شىقتى. تىلدەرىنىڭ ۇشىندا ءسال–پال «اكتسەنت» بار دەمەسەڭىز، «ويپىرماي، قازىر قايتەر ەكەن؟» دەپ ۋايىم جەمەسەڭىز، ءبارى ء–بارى زاماناۋي،  اعىلشىن تىلىمەن ايتساق: «وكەي» بولدى. ساحنا شىمىلدىعى اشىلعاننان، تۇركى تىلدەس حالىقتار دوستىعىنىڭ، ولاردىن ىنتىماق، بىرلىگىنىڭ، ءبىزدىڭ پوليكونفەسسيالىق ساساتىمىزدىڭ لەبى ەسىپ تۇردى. تۇركيا ازىلكەشى، رەجيسسەر، ءارتىس ايدەمير گۋلتەكين ءوزىمىزدىڭ قارا دومالاق بالامىز ىسپەتتى.  «ءوزىمىزدىڭ» دەپ ورىك پەن مەيىز جەپ جاتقانىمىز: ول تۇركىستانداعى ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، ءتىپتى وسىندا ەڭبەك ەتكەن ەكەن. ساحنادان تىس سويلەسكەنىمىزدە: «قازاقستان جەرى، ونىڭ ىشىندە تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ رۋحاني استاناسى مارتەبەسىنە يە بولعان تۇركىستان قالاسى مەن ءۇشىن ەرەكشە، وقۋدى ءتامامداپ، ەلىمە كەتەردە كوز جاسىمدى ءبىر سىعىپ الدىم، وسىندا جۇمىس ساپارمەن كەلگەن سايىن كوڭىل شىركىننىڭ «گايكىلەرى» بوساپ كەتىپ، تاعى دا جىلاپ الامىن!» دەيدى. قۋانىشتان، ساعىنعاننان جىلايدى دا... ايتپەسە ادام دەگەن بەكەدەن– بەكەر «تەگىن» جىلامايدى عوي؟  ايدەمير  ازىلدەرى شىمىر، ايتار ويى سالماقتى. تۇرىك ساتيراسىنىڭ، الەمنىڭ كلاسسيگى ءازيز نەسين  ازىلدەرىنىڭ ءيسى اڭقيدى. كوز الدىمىزعا ءازيزدى ەلەستەتتىك. ال، وزبەكستان اتىنان كەلگەن، سول ەلگە ءجيى قاتىناپ،  ءوز ونەرىن پاش ەتىپ جۇرەتىن، بۇگىندە سايرامداعى وزبەك تەاترىنىڭ ترۋپپا جەتەكشسى ۋلىگبەك ناسىروۆ مىرزا  ءازىلدىڭ ءارىن، ساتيرانىڭ ءسانىن كەلتىرەدى ەكەن. «وزبەكستاندا «نەگە اجىراستىق؟» دەگەن مۇڭلى ءان بار، تويلاردا سول انگە بىلاي بيلەپ جاتادى: «جانىم، نەگە اجىراستىق؟ اجىراسپايىقشى، جانىىىم؟» . ءان مۇڭلى، بيلەرى كوڭىلدى، ال تويلاردا بيلەگەن ەرلى– زايىپتى قۇدالار «نەگە اجىراستىق؟ «دەپ ءبىر– بىرىنەن سۇراپ جاتقانداي!» دەپ ءازىل قۇمالاقتارىن شاشىپ جىبەرگەندە، كورەرمەن كۇلكىنىڭ تيەگىن اعىتتى.  وزبەكستەن مەن قازاقستانداعى ماي ينسپەكتورلارى تۋرالى ساتيراسى ىشەك-سىلەمىزدى قاتىردى. ايتا كەتكەن ءجون، سايرام اۋدانىنداعى وزبەك تەاترىنىڭ ءبىر توپ ارتىستەرى ورىنداعان  «سايرامدا بازار بار، سوندا بارايىق!» دەپ كەلەتىن ءازىل اندەرى دە تىمىرايىپ وتىرعانداردىڭ وزىنە شاتتىق سىيلادى. (كۇلمەيتىن باستىقتار دا بار عوي...) وي، ايتپاقشى، ازەربايجان ەلى اتىنان ءازىل ورىنداعان ماحامەد اليەۆتى ۇمىتىپ كەتپەيىن! ماحامەدتى بۇرىننان تانيمىن، كەرەمەت ءانشى. كەزىندە ءوزىم ۇيىمداستىرعان «كۇلەيىكشى مۇحتار!» ازىل–وسپاق تەاترىمەن تالاي ەلدى–مەكەندەردى بىرگە ارالاعان ەدىك.  ءانشى رەتىندە بىلەتىنمىن. سويتسەم، مەنىڭ ماحامەدىم دە ازىلكەش ەكەن. ازىلدەرى تاستاي، تەگەۋرىندى، نىساناسىن «ءتىلىپ» ءتۇسىپ وتىردى. ءومىردىڭ ءوزى انەكدوت دەمەكشى، وسى جولى مىناداي قىزىق وقيعا بولىپتى. تۇركىستان اۋدانىنىڭ اكىمى ازىلكەشتەرمەن تانىسىپ، راحمەتىن ايتىپ جاتپايدى ما؟ كەزەك مەنىڭ ماحامەدىمە كەلگەندە، اكىم قۇلاعىنا سىبىرلاپ: «ازەربايجان ەلىنەن قوش كەلدىڭىز! مەن باكۋدە  «سلۋجيت» ەتكەن ەدىم!» دەپتى. ال، مەنىڭ ماحامەدىم شىمكەنت توڭىرەگىندەگى «قايتپاس» ەلدى مەكەنىندە تۇرادى، جۇمعان اۋزىن اشپاعان عوي. تەك ىشىنەن: «كەشىرىڭىز، مەن... مەن قايتپاستا تۇرامىن!» دەپتى.  مىنە، ءومىردىڭ ءوزى تۇنعان  كۇلكى!   ءازىربايجان ەلىنەن ارنايى ازىلكەشتەر كەلمەسە دە، ولاردىڭ ورنىن جوقتاتپاعان مەنىڭ ماحامەدىمە قول سوعىپ قويىڭىزدارشى! ال، قاراقالپاقستاننان كەلگەن ازىلكەشتەردىڭ ورنى ءبىر توبە.  بەرداق اتىنداعى مەملەكەتتىك مۋزىكالى اكەدەميالىق تەاترىنىڭ ارتىستەرى  قۇربانباي كالەنداروۆ، مارقاباي ۇسەنوۆ، ساعىنباي ايىمبەتوۆتەر ساحناعا شىعا كەلگەندە، كۇلكى كەپتەرلەرى پىر–پىرلاپ ۇشا جونەلگەندەي بولدى. تۇرلەرىنىڭ ءوزى قىزىق،  ازىلگە «اپشە!»، كۇلكىگە «كوكە!» دەپ تۇرعانداي... سومداعان كەيىپكەرلەرىن قۇداي قوس قولداپ ۇرعانداي... قازاققا ۇقساعان قاراقالپاق باۋىرلارىمىز! ساحنادا  وبرازدارىنىڭ ىشىنە كىرىپ، قايتىپ شىقپاي قالادى ەكەن!  ويىندارى «ويپىرماي!» دەگىزەتىندەي! ازىلدەرى «كۇلكى سالاتىنان» جەگىزەتىندەي... «ۋاليگە راحمەت، ءبىزدى ەلەپ شاقىرعاندا، قۋانعانىمىزدان قۇلاپ قالدىق!» دەپ ازىلدەپ قويادى وزدەرى. ايىر قالپاق قىرعىز باۋىرلارىمىز ءابدۋ كاديرماتوۆ پەن جيدە مۇراتقىزى دا بىشكەك ازىلدەرىن الدىمىزعا تارتتى. قىرعىزستاننان ارنايى كەلگەن ازىلكەشتەر ءازىلدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى ەكەن. بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىنا ارنالعان ازىلدەرىن كورەرمەن قاۋىم جىلى قابىلداپ، رياسىز شاپالاق ۇرىپ وتىردى. جاسا، قىرعىز ازىلكەشتەرى!

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان ازىلدەرىن ازىرلەپ، ساتيرالارىن سايلاي كەلگەن جەڭىسحان جايدار، مانات جانات، سماعۇل دولەباي، وركەن نۇرعازى، ىلەسبەك سەرىك كۇلكىنىڭ كۇبىسىن قانشا پىسكەنىمەن، قويىلىمدارى ءسال-ءپال سولعىنداۋ شىقتى. الايدا، كۇلكى شاشۋلارىنىڭ اراسىندا  «سال–پالدەرى» بىلىنبەي دە قالدى. سونداي–اق، ، «شانشار»، «شىمكەنت شوۋ»، «نىسانا»، «الداراسپان»، وقو ساتيرا جانە ازىل–سىقاق تەاترىنىڭ مايتالمان ارتىستەرى ساحناعا شىققاننان كورەرمەن قوشەمەتىنە بولەندى.  «الداراسپاننىڭ» « كۇلكى سنايپەرى «تۋكا»– نۇرجان تولەنديەۆ كورەرمەندەرىن كۇلدىرىپ، ارتىنان جىلاتتى. ىشكىشتىڭ ءرولىن بەرىلە ورىندادى، ءار سوزىنە دۋ كۇلىپ وتىرعان كورەرمەن وعان دۋ قول شاپالاق سالەمدەرىن جولداپ جاتتى. «شىمكەنت شوۋدىڭ» بەرىگى دە «ءبىرتۇرلى» ازىلدەرىمەن كۇلكىگە قارىق قىلدى. «شانشاردىڭ» ۋاليبەگى مەن جۇسىبىنە ءسوز جوق ەندى. «نىسانانىڭ» جىگىتتەرى دە ءبىر دوربا كۇلكى الا كەلىپتى. و، ايتپاقشى، «كۇلكى جارمەڭكەسى» باستالار الدىندا تۇركىستان قالاسىنىڭ اكىمى  الىپبەك وسەرباەۆ مىرزا  مەن وقو مادەنيەت باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى عاليا شارافيەۆا حانىم ءسوز سويلەپ، كۇلكى شىمىلدىعىن اشىپ بەرگەنىن ەسكەرە كەتەيىن. عاليا شارافيەۆانىڭ كۇلكى تۋرالى ۇستانىمدارى كىسى قىزىعارلىقتاي ەكەن، كۇلكى قايدا بولسا، عاليا سوندا ەكەنىن، ايتپاي-اق تۇسىنە قويدىم... ولاردىڭ سوڭىن الا ۋاليبەك مەنى دە ساحنا تورىنە شاقىرىپ،  مادەنيەت باسقارماسى اتىنان وقالى شاپان جاۋىپ، قالا اكىمى باعالى سىيلىق تاپسىرعاندا، توبەم مادەنيەت سارايىنىڭ توبەسىنە تاق ەتە قالا جازدادى!  بارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، وسى جولى شىنىندا كۇلكى تەرمومەترىنىڭ گرادۋسى، كۇلكى قىزۋى قىرىقتان اسىپ جاتتى. وسىنىڭ ءبارى رەجيسسەرلەر مەن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ەرەن ەڭبەگى دەر ەدىم. وقو ساتيرا جانە ازىل–سىقاق تەاترىنىڭ ديرەكتورى قايرات قارعاباەۆ ءبىر قاراعاندا سالماقتى، سابىرلى جىگىت اعاسى. بىراق كۇلكى دەگەندە كوجەسىن توگىپ الاتىنداردىڭ قاتارىندا. ەرتەرەكتە، مادەنيەت باسقارماسىندا، حالىق شىعارماشىلىعى ورتالىعىندا قاراپايىم قىزمەتكەر بولىپ جۇرگەن كەزىنەن بىلەمىن، «كۇلكى جارمەڭكەسىنىڭ» ىستىعى مەن سۋىعىن بىرگە كوردىك، بىرگە تەرلەدىك، بىرگە ورلەدىك. مارقۇم قۇرەكەڭنىڭ جانىنان تابىلىپ، تاپسىرمالارىن تاپ-تۇيناقتاي ورىندايتىن. سول جىلدارى قازىعۇرت اۋدانىنا ءجيى باراتىن ەدىك. جىل سايىن. كۇلكى كۇنى قارساڭىندا اۋدان ازىلكەشتەرى سوندا جينالاتىن. ءسويتىپ ازىلكەشتەردىڭ قويىلىمدارىن سارالاۋشى ەدىك. وبلىس ورتالىعىندا وتەتىن كۇلكى كەشىنە تەك مىقتىلارىن عانا سانامالاپ جىبەرەتىنبىز.  بۇگىندە ەلىمىزگە تانىمال ازىلكەش ارتىستەر ۋاليبەك ءابدىرايىموۆ پەن ءجۇسىپ اقشوراەۆتار وسى «كۇلكى جارمەڭكەسى» ارقىلى تانىلدى. لاۋرەاتى اتاندى. ءتىپتى، ەكەۋىن الماتىعا «تاماشا» تەلەتەاترىنا ەرتىپ اپارىپ، رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە كورىنۋلەرىنە، «شانشاردىڭ» دۇنيەگە كەلۋىنە مۇرىندىق بولعانىمدى ماقتان ەتەمىن. جىگىتتەر سۇحباتتارىندا ەسكە الىپ، كوڭىلىمدى كوتەرىپ-اق تاستايدى. بەلگىلى ساتيريك الپىسباي بورانباەۆ، مارقۇم بولىپ كەتكەن ارتىستەر  نۇرلى احمەتوۆا، تىلەۋ احانباەۆ، ەلىكباي تولەپوۆ، شاكيرا، شاياندىق رەجيسسەر اساندار كۇلكى كەشتەرىنىڭ «كوزىرلەرى» ەدى عوي!

اتالمىش فەستيۆالدىڭ باستى ماقساتى – تۇركى تىلدەس ۇلتتار اراسىنداعى باۋىرلاستىق بايلانىستار مەن دوستىقتى، تۇركىلىك مادەنيەت پەن ونەردى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋ، ناسيحاتتاۋ، ساتيرا سالاسىنداعى ونەر شەبەرلەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسىن نىعايتۋ، ءىس-تاجىريبە الماسۋ بولىپ تابىلادى. ولاي بولسا، كۇلكىمىز تيىلماسىن، ەزۋىلەرىمىز جيىلماسىن! لايىم، ەلىمىز تىنىش بولىپ، كۇلكى تۋى جەلبىرەي بەرسىن!

  مۇحتار شەرىم، جازۋشى-سىقاقشى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ لاۋرەاتى

Abai.kz