ورىس بارونى، ءارى شەكتەن شىققان شوۆينيست پ.ك. ۋسلاردىڭ قازاق دالاسىنا جاساعان ساياحاتى بارىسىندا جازعان ەستەلىك-اڭگىمەسىنىڭ جالعاسىن بەرە وتىرىپ، ونىڭ ايگىلى «قوزى-كورپەش - بايانسۇلۋ» جىرىن بۇرمالاپ، «جابايى پوەما» دەپ اتاعان جانە حان كەنە جىبەرگەن شولعىنشىلاردى تۇتقىنعا العان جەرىنەن ءۇزىندى جاريالايمىز. ۋسلار بۇل تاراۋدا قازاقتىڭ جاۋىرىنعا قاراپ سويلەيتىندىگىن، تۇسكە سەنىپ، ءتۇس جوريتىندىعىن دا بايان ەتەدى.  

ۇلىتاۋ تاۋلارى بىرنەشە ءجۇز شاقىرىم جازىق دالامەن ءجۇرىپ ونىڭ بىركەلكى كورىنىستەرىنە شارشاعان ادامدارعا عانا جاقسى اسەر قالدىرۋى مۇمكىن. مىسالى، ەڭ جابىرقاۋ ءتۇستى ۇنامسىز جاعانىڭ ءوزى جەردى ساعىنعان، اشىق تەڭىزدە ۇزاق جۇزۋدەن ورالىپ كەلە جاتقان تەڭىزشىنى ەرەكشە قۋانىشقا بولەيدى. بۇل تاۋلاردىڭ الىپ جاتقان شەڭبەرىنىڭ كولەمى 70 شاقىرىمداي بولادى دا، تولقىنعا ۇقساعان جەرلەرىمەن تەرىستىكتە ارعاناتاۋمەن، وڭتۇستىكتە كىشىتاۋمەن قوسىلادى. ارعاناتاۋدان بىرنەشە قىرات جالعاسىپ قارقارالى وكرۋگىنە سوزىلادى، ءارى قاراي بىرنەشە باعىتقا تاراپ ەرتىسكە بارادى. مىنە وسى جەردەن باستاپ قىرعىز-قايساق دالاسىنىڭ شىعىس جاعى تاۋلى ايماق، ول جاقتىڭ كوركەم كورىنىستەرى اياق باسقان سايىن كەزدەسەدى. ۇلىتاۋدان باتىسقا قاراي، كىشىتاۋدان وڭتۇستىككە قاراي بىركەلكى قاسىرەتتى دە، تۇك وسپەيتىن جازىقتىق باستالىپ  سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتىڭ ۇزاق جەرىنە سوزىلىپ ورال جۇيەسىن التايدىڭ جۇيەسىنەن بولەدى.  التاي جۇيەسىنىڭ باتىستاعى ەڭ شەتكى اياعى بولىپ ۇلىتاۋ تاۋلارى سانالادى.

قازبەك پەن كوبيدىڭ اراسىنداعى اسكەري-گرۋزين جولىن كورگەن ادام ۇلىتاۋ تاۋلارى جونىندە وڭاي تۇسىنىك العان بولار ەدى، تانىس كورىنىستەرگە شامالى وزگەرىستەر ەنگىزسە جەتىپ جاتىر. وندا دا، مۇندا دا مۇڭايعان ءتۇستى بىركەلكى سۇر ءتۇس باسىمدىق الادى، بىراق ۇلىتاۋ ءۇشىن كاۆكازدىڭ الىپ تاۋلارىن جوق قىلىپ، اساۋ تەرەكتىڭ جاعاسىن قالىڭ ءارى بيىك وسكەن شوپتەرمەن اۋىستىرۋ قاجەت. مۇنداعى قالىڭ ءارى بيىك شوپتەر ءجاي اعاتىن جىڭىشكە وزەندەردى جاۋىپ كورسەتپەيدى. مۇندا تاۋلى كەڭىستىكتەرگە تاماشا كوركەم كورىنىستەرىمەن ادەمىلىك بەرەتىن ورمان دا، كول دە جوق. كەيبىر جەرلەردە ارشانىڭ ەرەكشە ءتۇرى وسەدى. سىبىردە ارشانى ءۇي جيھازىنا جاپسىرۋ ءۇشىن وتە باعالايدى. سونىمەن بىرگە، ەرەكشە ادىسپەن مىقتى  جىڭىشكە تاياقشا جاسايتىن جارعاي دەگەن بۇتا وسەدى.  وسى ءبىر جالاڭاش تۇرعان، كونۋس ءپىشىندى تاۋلاردى – جەر قازۋ جۇمىستارى ءۇشىن ءبىر الپاۋىتتىڭ قولىمەن رەتسىز لاقتىرا سالعان ءۇيىندى توپىراقتار ما دەپ ويلاۋعا بولادى.

قازاقتار، تابيعاتتىڭ ادەمى كورىنىستەرىنە ەش ءمان بەرمەيتىندەردىڭ ساناتىندا بولعانىمەن، ۇلىتاۋدى ەرەكشە قىمبات باعالايدى ەكەن. بۇل جەردى دالانىڭ ىشىندەگى ەڭ قاسيەتتى، اۋليەلى، قادىرلەيتىن جەرى سانايدى. شىندىعىندا، جازدا جەرىنىڭ ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول ۇلىتاۋ جەرى كوشپەلى حالىق ءۇشىن باعاسى جوق جەر دەۋگە بولادى. قىستا تاۋلار بورانعا ىق،  اڭعارلاردا قار قالىڭ تۇسپەيتىندىكتەن مال ءۇشىن قار استىنان  ءشوپ تابۋ قيىن بولمايدى. سونىمەن بىرگە ۇلىتاۋدا ۇزىندىعى بىرنەشە شاقىرىم بولاتىن شاتقالدار كوپ، ولاردىڭ  اۋزى تار، شىعاتىن جولى جوق، سايدىڭ اۋزىن بوگەپ قويۋعا بولادى. بۇل شاتقالداردى تابيعات جاساپ بەرگەن اتقورالار دەۋگە بولادى. مۇنداي «اتقورالاردا» جىلقى مەن باسقا مال جىرتقىشتاردىڭ شابۋىلىنان  امان، ءارتۇرلى قاۋىپتەن جاپا شەگىپ وتىرعان قازاق دالاسى ءۇشىن پايداسى قاي جاعىنان بولسا دا كوپ.   مۇنداي جاقسى جاقتارىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان ءبىز بولعان كەزدە ۇلىتاۋ تاۋلارىنا ەشكىم كوشىپ كەلگەن جوق. بەيبىت قازاقتار سودىرلاردىڭ  كورشىلىگىنەن قورقادى، ال سودىرلار بولسا، ورىس وتريادىنىڭ كەلە جاتقانىن ەستىپ ۇلىتاۋدان كوكتەمدە قاشىپ كەتىپتى.

ءبىزدىڭ وترياد «جەتى قىز» دەپ اتالاتىن بۇلاقتىڭ جاعاسىنا ورنالاستى. بۇل اتاۋدىڭ قالاي شىققانى جايلى مىناداي اڭىزدى ەستىدىم. وتكەن زاماندا ۇلىتاۋدا وتە باي سۇلتان كوشىپ-قونىپ جۇرەدى ەكەن. سۇلتاننىڭ بىرىنەن ءبىرى وتكەن جەتى سۇلۋ قىزى بولىپتى. ولاردىڭ سۇلۋلىعى جايلى بۇكىل دالاعا تاراپ قىز كورەمىن دەگەن جىگىتتەر ۇلىتاۋعا بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ، بىراق ەشقايسىسى قىزدىڭ اكەسىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپاپتى. قىزدارىن ماقتانىش تۇتقان اكەسى قىزدارىنىڭ قالىڭ مالىنا جىلقى دا، تۇيە دە ەمەس، ولار وزىندە جەتكىلىكتى بولاتىن، بىرنەشە شارىق ءىنجۋ، گاۋھار مەن اسىل تاستار سۇراپتى. قىزدارعا قۇمارتقان جىگىتتەر اسىل تاستاردى ىزدەپ نەشە ءتۇرلى قاۋىپتەر مەن ەرلىكتەرگە بارىپ ىزدەگەنىمەن قاجەتتى قالىڭ مالدىڭ جۇزدەن ءبىرىن دە تابا الماي مەرت بولىپتى. سوندا، قۇداي دۇنيەقۇمار سۇلتاندى جىگىتتەردىڭ ولىمدەرى ءۇشىن جازالاپتى. ىستىق كۇندەردىڭ بىرىندە جەتى قىز بۇلاققا سۋعا تۇسۋگە بارادى. ەڭ كىشى قىز سۋعا كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەن اپالارى ءبىرىن ءبىرى قۇتقارامىن دەپ ءبارى دە سۋعا كەتىپ ءولىپتى.  اڭگىمەنى تىڭداپ وتىرىپ ءوز كۇدىگىمدى ايتپاي وتىرا المادىم. بۇلاقتا سۋدىڭ تايىزدىعى سونشا، ول جەردە بالاپاننىڭ ءوزى باتا قويماس; اڭگىمە ايتىپ وتىرعان كارى قازاق: قۇداي ءوزى ۇستا، قالاسا ءبىر وجاۋ سۋمەن تۇيەنى دە سۋعا باتىرا الادى دەدى. مۇنداي ۋاجگە، ارينە نە ايتاسىڭ.

ۇلىتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭدارىندا كەرەمەت ەسكەرتكىش تۇر، حالىقتا ونى ەدىگەنىڭ زيراتى دەپ اتايدى. قازاقتاردىڭ اڭىزى بويىنشا ەدىگە ۇلى باتىر بولعان، اسكەري ەرلىكتەرىن جايىقتىڭ ارعى جاعىندا جاساعان ادام. كەيبىر ءسىبىر انتيكۆارلارى «بۇل ەدىگە ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى ماسكەۋدى قورشاعان، ليتۆالىق ۆيتوۆتىمەن سوعىسقان تۇلعا» دەپ مەنى سەندىرمەك بولدى. بىراق، مەنىمشە ونىڭ جەرلەنگەن جەرىنىڭ الىستاعى شىعىستا بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىن. ۇلىتاۋدان الىس ەمەس، كەڭگىردىڭ اعىسىنىڭ بويىندا اتتارى كەڭ دالاعا تاراعان بىرنەشە زيراتتىق ەسكەرتكىشتەر بار. ولار شىڭعىس حان مەن تەمىرلاننىڭ تۇقىمدارىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. ەدىگەنىڭ ەسكەرتكىشى بيىك قۇز جارتاستى جەرگە قويىلعان، ونى جاساۋ مەن سول بيىككە اپارىپ قويۋ ەرەكشە قيىندىقتارمەن جانە شىعىنمەن قويىلعانىنا كۇمان جوق. سوندىقتان دا دەيدى قازاقتار، ۇلى باتىردىڭ قابىرىن ادام دا، اڭ دا باسپاي قادىرلەيدى. ەدىگەنىڭ ەرلىكتەرى جايلى قازاقتىڭ جىرلارى مەن اڭىزدارىندا ايتىلادى، بىراق ولاردا ەدىگە ءبىزدىڭ ۆلاديمر كراسنوە سولنىشكومىز سياقتى ويدان شىعارىلعان اتپەن ءجۇر.

قازاقتىڭ اندەرى جايلى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ەكى ماحابباتتىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ باستان كەشكەن اڭگىمەسى سياقتى. ەكەۋىنىڭ قابىرى اياگوزدەن الىس ەمەس جەردە ورنالاسقان. بۇل ولەڭدەردىڭ تارتىپكە كەلتىرىلگەن جيىنى تۇتاس ءبىر پوەما بولىپ تابىلادى، بۇل جىرلار تۇرىكتىڭ اتاقتى قاراقشىسى كورعۇلىنىڭ ءارتۇرلى باستان كەشكەن وقيعالارىن كاۆكازدىڭ ارجاعىنداعى دارۋىشتەر ايتاتىن جىرلارعا ۇقسايدى. ەندى وسى قازاقتىڭ پوەماسىن ەسىمدە قالعانى بويىنشا مازمۇنىن ايتىپ بەرەيىن. «قاراباي جانە سارىباي دەگەن ەكى باي سۇلتان بولىپتى. ءبىرىنشىسىنىڭ قوزىكورپەش دەگەن ۇلى، ەكىنشىسىنىڭ  بايان سۇلۋ دەگەن قىزى بولادى. اكەلەرى ولاردى تۋعان كەزىندە اتاستىرىپ قويادى. ەكەۋى بىرگە ءوسىپ، باياننىڭ سۇلۋلىعى مەن قوزىكورپەشتىڭ باتىرلىعى دا، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ماحابباتتارى دا تەز ءوسىپ، بىرگە جەتىلەدى. ەكى جاستىڭ باستارى قوسىلىپ ۇيلەنەتىن كەزى جاقىنداپ قالعاندا، كەنەتتەن قاراباي ءولىپ جاس قوزىكورپەش جەتىم قالىپ وتباسى كەدەيلەنىپ كۇيزەلىسكە ۇشىرايدى. بىراق، وعان قاراماي بايان سۇلۋ ماحابباتىن جاقسى كورە بەرەدى. تەك سارىباي عانا اينىپ قودار دەگەن قالماق قۇلىنىڭ ايتقانىنا ەرىپ جارلى جىگىتكە قىزىن بەرگىسى كەلمەيدى. قودار قوجايىنىنىڭ قىزىن ءوزى جاقسى كورەدى، ءسۇيتىپ پوەمادا ەكى عاشىقتىڭ ورتاسىنا تۇسكەن زۇلىمنىڭ رولىندە بولادى. وسىدان كەيىن قوزىكورپەشتىڭ باسىنا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ساتسىزدىكتەر ءتۇسىپ، قودار نەشە ءتۇرلى جاماندىقتاردى ۇيىمداستىرىپ، قاۋىپتى باسەكەلەسىنەن قۇتىلاتىن ارەكەتتەر جاسايدى. اقىر سوڭىندا قوزىكورپەش قوداردىڭ قولىنان ءولىم تابادى. مۇنىمەن زۇلىم قالماقتىڭ جاماندىقتارى بىتپەيدى. ول تۇندە سارىبايدى پىشاقتاپ ءولتىرىپ بايان سۇلۋدى الىپ قاشادى. قۋعىننان قاشىپ ءشول دالادا ۇزاق جۇرەدى; بايان سۇلۋ  شولدەگەنىن ايتىپ ءبىر جەرگە توقتايدى. جاقىن جەردەن قۇدىق كەزدەستىرەدى، بىراق سۋ الاتىن ىدىسى بولماعان سوڭ قوداردان قۇدىققا ءتۇسۋدى سۇرايدى. سۇلۋدىڭ ايتقانىن ىستەگەن قوداردى قىز يتەرىپ قۇدىققا قۇلاتىپ تۇبىندە قالدىرادى. زۇلىمنان قۇتىلعان بايان سۇلۋ قوزىكورپەشتىڭ مولاسىنا بارىپ كوز جاسىن توگىپ، سوسىن باقىتسىز ومىرىمەن قوشتاسپاقشى بولادى. ومىرمەن قوشتاسپاقشى بولىپ پىشاقتى وزىنە سالايىن دەپ جاتقان ساتىندە ەل كەزىپ جۇرگەن قىرىق سيقىرشى كەلىپ قالادى. ولار بايان سۇلۋدى وزىنە قول سالماۋعا كوندىرەدى جانە قىزدىڭ عاجاپ سۇلۋلىعىن كورىپ ارامىزدان بىرەۋمىزدى تاڭداپ كۇيەۋگە شىق دەپ ۇگىتتەيدى. وتىنىشتەرىڭدى ورىندايىن، بىراق سەندەر ءبىر شارتىمدى ورىنداڭدار. سيقىرلىق كۇشتەرىڭمەن قوزىكورپەشتى ءۇش كۇنگە ءتىرىلتىپ بەرىڭدەر، مەن عاشىعىممەن جەكە ءۇش كۇن بولايىن دەيدى. بايانعا عاشىق بولعان سيقىرشىلار كونەدى. قوزىكورپەش ەشتەڭە بولماعانداي مولادان ءتىرىلىپ شىعادى، بايان سۇلۋ عاشىعىن قۇشاعىنا الادى. ءۇش كۇننەن كەيىن قوزىكورپەش  قايتادان ولىك قالپىنا ءتۇسىپ بايان سۇلۋ قايعىدان سول جەردە ولەدى. كەلگەن سيقىرشىلار ەكى عاشىقتىڭ ولىگىنىڭ ۇستىنەن شىعىپ ەكەۋىن ءبىر مولاعا جەرلەيدى». بۇل جابايى پوەما وسىلاي اياقتالادى. سيقىرشىلار نە سەبەپتەن بايان سۇلۋدى ءتىرىلتىپ ۋادەسىن نەگە ورىنداتپاعان، ماعان ول جاعىن ەشكىم ءتۇسىندىرىپ بەرە المادى.

ەندى ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيا جايلى اڭگىمەمىزگە ورالايىق. ۇلىتاۋعا جينالعان وترياد ەكى اتاتىن قارۋى بار 250 كازاكتان جانە 150 قازاقتان قۇرالعان. قازاقتاردىڭ كوبىسى  ۇلكەن جول اربانى جىلجىتۋعا بار كۇشىن سالماق بولىپ تىراشتانىپ جاتقان  شىبىندار سياقتى. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ابىگەرگە ءتۇسىپ جۇرگەن اڭگىمەلەرى عانا ەستىلەدى، بىراق ءىستىڭ كولەڭكەسى عانا بار، ءوزى جوق، تەك توپىرلاپ جۇرەدى. اتقا وتىرعىڭ كەلسە ولارعا بايقاتپاي اتقا ءمىنىپ، اتتان ءتۇسۋ كەرەك. ايتپەسە وسى ءبىر قاراپايىم ءىستىڭ وزىنە قينالاسىڭ، سەبەبى اتقا ون قازاق جۇگىرىپ كەلىپ ۇزەڭگىنى ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى جۇلىپ، تىزگىندى تارتىپ الىپ، اقىر سوڭىندا اتتى ۇركىتىپ ول تۋلاپ تىنادى. بۇل جاتىپىشەرلەر – بارىپ تۇرعان ماقتانشاقتار، ەرلىكتەرى جايلى ماقتانۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى. سونداي اڭگىمەلەردى ايتقان كەزدەگى وتىرىك قاراپايىم بولىپ كورىنگىسى كەلگەن تۇرىنەن وتكەن قىزىق جوق. «ارينە، - دەيدى ول، - ماقتانۋ قۇدايدىڭ الدىندا كۇنا، جۇرت الدىندا ۇيات، بىراق ءوز تاجىريبەمە سەنگەندىكتەن باتىل ايتا الامىن: مىسالى ون اداممەن شايقاسۋ ماعان تۇككە دە تۇرمايدى، تەك جارامدى اتىم مەن مىلتىعىم بولسا بولدى» ت. س.س. ارقايسىسى وسى ەرلىكتى جاساۋعا دايىن، بىراق ولارمەن شايقاسۋعا دايىن ون بيشارانى ەش جەردەن كەزدەستىرە المادىم.

قازاقتاردىڭ ءوز باتىرلىعىن، قىزمەتكە دەگەن ىجداعاتتىلىعىن كورسەتۋگە تىرىسۋى ارينە، ولاردىڭ ءوز اراسىندا مىقتى باسەكەلەستىكتى تۋدىراتىنى انىق. سونىڭ ناتيجەسىندە ارالارىندا تاۋسىلمايتىن ۇرىس-كەرىس كوپ، ولار ءبىر بىرلەرىنە شاعىم ايتۋ ارقىلى شەشىلەدى. كەيبىر ءسوز كەرىستەرىن بىرنەشە كۇن قاتارىنان تىڭداعان كەزدەرىم بولدى، بارلىق نازارىمدى سالىپ اۋدارسام دا ەشتەڭە تۇسىنە المادىم. بىلمەيمىن نەگە ەكەنىن، قازاقتار بىزدە قىزمەت ىستەيتىن، ءتىلماش بولىپ جۇرگەن كازاكقا ونشا سەنبەيدى، ونىڭ ورنىنا جيىرما شاقتى عانا ورىس سوزدەرىن بىلەتىن ءوزى ءتىل ۇيرەنگەن لينگۆيستەرىن ۇناتادى. جەرلەستەرىنە ءوزىنىڭ ورىسشا ەركىن سويلەيتىندىگى سونشا، شەكارادا ونى قاشىپ جۇرگەن كازاك دەپ بايلاپ قويا جازداپتى دەپ سەندىرىپتى. مۇنداي ءتىلماش ارقىلى سوزدەرىمىزدىڭ قالاي وتەتىندىگىن وزدەرىڭىز كوز الدارىڭىزعا ەلەستەتەرسىز، ارىز تۇسكەن ءىستىڭ اق قاراسىن انىقتاۋ اقىلگوي سوتتى دا تۇيىققا تىرەگەن بولار ەدى. ارازدىققا سەبەپ بولاتىن جاعدايلارعا، مىسالى دالادا تاۋىپ العان، ەگەسى جوق كارى جامان ات جەلەۋ بولادى. مۇمكىن ونى قوجايىنى قاجەتسىز بولعان سوڭ تاستاپ كەتكەن بولار. ەندى وعان كىم قوجايىن؟  ءبىرىنشى كورگەن ادام با، ءالدى ءبىرىنشى بولىپ جالىنان ۇستاعان ادام با، ونى كورگەن دە، ۇستاعان دا جوق، بىراق كەلە جاتقان توپ ادامنىڭ ىشىندەگى رۋدىڭ ۇلكەنى نەمەسە جاسى ۇلكەنى مە؟ قازاقتاردىڭ اراسىندا جەرلەستىك قاتاڭ ساقتالادى، بىراق نەگىزگە الىناتىن ەرەجەلەر وتە شاتاسىپ كەتكەن. بىلمەيتىن قاراڭعى ادەت-عۇرىپتارعا نەگىزدەلگەن تارتىستاردى شەشۋ، دوڭگەلەكتىڭ كۆادراتىن تابۋ سياقتى. اقىر سوڭىندا كەيبىر داۋقۇمارلار ايتادى، ورىستىڭ وتريادىندا جۇرگەن كەزدە قازاقتىڭ دالالىق ادەتتەرىنە تۇرىپ قاجەتى جوق، ورىستىڭ مايورىنىڭ (قازاقتار وتريادتىڭ باستىعىن  شەنىنە قاراماي ءبارىن وسىلاي اتايدى) ادىلەتتىلىگىنە تۇرۋ كەرەك دەيدى. ال مايورعا كەلەر بولساق، ولاردىڭ ايقايلارىنان قۇلاعى تۇنىپ، ءىستىڭ ءمانىن ۇعىنا المايدى.

بالاعات سوزدەر مەن ۇرىس-كەرىستەردەن باسقا، ءبىزدىڭ سەرىكتەرىمىزدىڭ باسقا دا ءارتۇرلى ورتاق ىسىمىزگە ۇنامدى جانە پايدالى ەرمەكتەرى تابىلدى. قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى سونىمەن بىرگە سىرى قۇپيا عىلىمداردان تەرەڭ بىلىمدەرى بار; مىسالى بال اشۋعا، ءتۇس جورۋعا شەبەر، وسىعان ۇقساس باسقا دا  ىلىمدەرگە جاقىن. ىرىم مەن جورالعىعا سەنۋ جونىنەن قازاقتان اساتىن حالىقتى ەش جەردە كورمەدىم.  ىرىمشىلدىعى باسقا حالىقتاردان اسىپ تۇر دەگەنىم ەمەس، ءبىز دە بۇل جاعىنان ولاردان كەم ەمەسپىز; بىراق ءبىزدىڭ ىرىمشىلدىعىمىز ويلاعان، جوسپارلاعان ىستەرىمىز بەن ويىمىزعا اسەرى ونشا ەمەس قوي. بىزدە جاقسى ءتۇس كوردىم دەپ ەشكىم ءبىر ماڭىزدى ءىستى باستامايتىن بولسا، قازاقتار تىپتەن باسقاشا.  اناداي نەمەسە مىناداي اسكەري جارلىق جاساۋ جايلى ۇسىنىسىمەن كەلەدى، ايتاتىن باستى دالەلى – تۇندە ءتۇس كورىپ ەدىم نەمەسە بال اشقان ەدىم دەيدى. ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن بال اشۋ ءادىسىن قويدىڭ سۇيەگىمەن جاسايدى، سۇيەكتى از ۋاقىتقا وتقا تاستاپ ونىڭ شىتىناعان جەرلەرىنە قاراپ، حيرومانتىلار سيقتى سول الاقانىنا قاراپ الداعى ۋاقىتتى بولجايدى. بۇل ادىسپەن بال اشۋ كەز كەلگەن ەكى  قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەدى، كەيبىر بالگەرلەر قويدىڭ سۇيەگىن كۇيدىرمەي-اق بال اشا بەرەدى. (بۇل جەردە اۆتور قازاقتىڭ جاۋىرىنمەن بال اشۋىن ايتىپ وتىرسا كەرەك. - س.ج.) مۇنداي دارىندار وتە سيرەك كەزدەسەدى، ولاردىڭ داڭقى دالادا ۇزاققا تارايدى.

كۇن سايىن وپىق جەپ جۇرگەن بۇل بيشارا ىرىمشىلداردىڭ اقىر سوڭىندا كوزدەرى اشىلۋى ءتيىس قوي، بىراق، مەنىڭ وقۋشىلارىم مەيلى، وزدەرىن قانداي قوعامنىڭ مۇشەلىگىنە جاتقىزسىن،  بىلگەنى دۇرىس بولار، كۇندە وزدەرى كۋا بولىپ ءجۇر عوي، ماعان سەنەتىن بولار، اۆگيدىڭ اتقوراسىن تازالاۋعا كىرىسكەندە، ول بىرەۋدىڭ ىرىمدىق ساندىراعى بويىنشا ونى تازالاعان جوق قوي. سوندىقتان، تاڭداناتىن ەشتەڭە جوق، ادامدا جىل وسكەن سايىن وسىنداي ساندىراقتارعا سەنىم وسە بەرەدى، كارىلەر جاستارعا قاراعاندا ىرىمشىل بولادى. قازاقتاردىڭ بيشارالىق سوقىرلىعىنىڭ نەگە الىپ باراتىندىعىن تۇسىندىرەتىن ءبىر انەكدوت ايتىپ بەرەيىن. سۋى مەن جەم ءشوبى مول جەردە بىرنەشە بولىستار كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپتى. بيلەر بۇل جەردە ۇزاق ۋاقىت جۇرە بەرمەكشى ەكەن، بىراق قىرسىعىنا وراي بولىستىڭ اتاعى جۇرتقا جايىلعان، حالىق ابدەن سەنىپ قالعان داڭق سۇيگىش ءبىر بالگەرى بولىپتى. ءبىر كۇنى بالگەر جۇرتتى دۇرلىكتىرىپتى: كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرىمىزدە ەرتەڭ قان توگىلەدى دەيدى. بالگەردىڭ سوزىنە جۇرت تاڭقالىپتى، ەشكىمنەن شابۋىل كۇتەتىندەي جاعدايدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس، بىراق پايعامبار بالگەرىنە سەنىپ قالعان حالىق ءتيىمدى قونىستان، قاۋىپتەن الىسقا كەتۋى ءۇشىن جولعا دايىندالادى. كەلەسى كۇنى بولىستىڭ حالقى ورنىنان كوشىپ ءبىراز جەرگە الىستاپ بارىپ تۇنەۋگە قونادى. بىرنەشە باتىل جىگىتتەر، قاستارىندا بالگەر دە بار، قالدىرعان ورنىمىزدى كورەيىك، بالگەردىڭ ايتقانى بولدى ما ەكەن، قانداي توگىلەتىن قاندى ايتتى ەكەن دەپ كوشكەن ورنىنا كەلەدى. ارينە، ولار قاۋىپ تۋا قالسا دەگەن ويمەن،  ەڭ جاقسى اتقا ءمىنىپ، قارۋ-جاراقتارىن اسىنىپ قۇپيا قاۋىپتەن ساقتانىپ شىعادى.  تاعدىرلى جەرگە كەلەدى، بىراق جاڭا ەشتەڭە كورىنبەيدى. جان-جاقتىڭ ءبارى تىنىش، بۇلار كوشىپ كەتكەننەن كەيىن بۇل جەرگە ەشكىم كەلمەگەن. جۇرەكتى جىگىتتەر بالگەرمەن بىرگە اينالانى تۇگەل قاراپ شىعادى، بالگەرگە ءبىر-ەكى ءازىل سوزدەردى دە تاستايدى. سول كەزدە جاقىن جەردەن ءبىر كيىكتى كورىپتى، بىرەۋى اتىنان ءتۇسىپ كيىككە جاقىن كەلىپ اتىپ كيىكتى قۇلاتىپ تۇسىرەدى. ءبارى جۇگىرىپ كەلىپ ولتىرگەن كيىككە قارايدى، ال بالگەر بولسا كيىكتەن اققان قاندى كورسەتىپ، مەنىڭ  اشقان قۇمالاعىمنىڭ قاتەلەسۋى مۇمكىن ەمەس، مەن ايتقان قان توگىلدى، ەندى قورىقپاي بۇرىنعى قونىسىمىزعا قايتىپ كەلۋگە بولادى دەيدى. نە ويلايسىزدار؟ ەشكىم بالگەردىڭ ايتقانى بۇرىس دەي الماعان، بولىس مەكەنىنە قايتىپ كەلىپ بالگەرىنىڭ اشقان قۇمالاعى قاتەلەسپەيدى دەگەن پىكىرىنە بۇرىنعىدان دا سەنىمدى بولادى.

بىراق تسيتسەرون ايتقان ەمەس پە، كىم كۇنى بويى پىشاق لاقتىرا بەرسە، ايتەۋىر ءبىر ۋاقىتتا تيگىزەدى دەپ.  كەيدە كەزدەيسوقتىق بولجامدى ءدال تابادى، سول زاماتتا بولجامشى جايلى ءسوز ەن دالاعا تاراپ، وعان سەنۋشىلەردىڭ سەنىمىن ۇيالاتادى، كۇماندانعانداردى ۇياتقا قالدىرادى. مىنا ءبىر اڭگىمەنى پەتروپاۆلدا ەستىدىم،  ونىڭ تۋرالىعىنا كەپىل بولا الامىن. وتكەن جىلدىڭ قىسىندا، ۇلىتاۋدان الىس ەمەس جەردە كەنەسارىنىڭ تۋىسى، تەنتەك سۇلتانداردىڭ ءبىرىنىڭ اۋىلدارى كوشىپ جۇرەدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سۇلتان ءبىر كۇنى اۋلىنان الىسقا جول ءجۇرىپ كەتەدى، كەتەرىندە بايبىشەسىنە ءوزى ورالعانشا ەشقايدا كوشپەۋدى تاپسىرادى. بىرنەشە اپتا وتەدى. ءبىر كۇنى  بايبىشەسى تاڭەرتەڭ  مازاسى بولماي ويانىپ، ءتۇستى جاقسى جوريتىن مولدانى شاقىرىپ الىپ كەل دەپ بۇيىرادى. مولداعا ايتادى: تۇندە ءتۇس كوردىم، ءبىر ءداۋ تۇيە كەلىپ ءۇيدى جاپىرا باستادى دەيدى. مولدا ءتۇستى تىڭداپ بوزارىپ كەتەدى دە بايبىشەگە «سىزگە وتە جامان باقىتسىزدىق ءتونىپ تۇر، ول قاراڭعى تۇسكەنشە بولادى، ودان قۇتىلۋ ءۇشىن ۋاقىت سوزدىرماي قاش» دەيدى. كۇيەۋىنىڭ ايتقانىن ورىنداماۋدان قورىققان بايبىشەگە مولدانىڭ سوزدەرى  اسەر ەتپەي، اۋىلىمەن بىرگە كوشپەي ورنىندا وتىرا بەرەدى. مولدانىڭ ءوز جورامالىنا ءوزى سەنگەنى سونشالىقتى، قولىنا ءبىرىنشى تۇسكەن اتقا ءمىنىپ، ادامداردى تاعدىرعا تاپسىرىپ قاشىپ كەتە بەرەدى. مولدا قاشىپ كەتىپ، بايبىشە ءوز جاقىندارىنا ءتۇسىن ايتىپ سويلەسىپ بولعانى سول ەكەن، ويدا جوقتان كەلگەن كازاكتىڭ وتريادى سودىرلاردىڭ اۋىلىنا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، سودىرلار جەڭىلىس تاۋىپ، ادامدارىن ۇستاپ، بايبىشەنى تۇتقىنداپ سىبىرگە ايداپ جىبەرەدى. شابۋىلدان ءبىر ساعات بۇرىن قاشىپ كەتكەن ءبىز ايتقان مولدا عانا امان قالىپتى.

ءبىزدىڭ ۇلىتاۋدا تۇرعانىمىزعا بىرنەشە كۇن بولدى، بىراق ءالى  كۇنگە دەيىن سودىرلاردىڭ اۋىلدارىنىڭ قايدا كەتىپ قالعاندىعى جايلى ەش حابار العان جوقپىز. قاسىمىزدا، بىرنەشە ءجۇز شاقىرىم جەردە بىزگە قانداي دا ءبىر بولماسىن حابار جەتكىزەتىن ءتىرى جان جوق، كەنەسارىنى قولداۋشىلار ۇلىتاۋدان ەكى اي بۇرىن قاشىپ كەتكەن. ارينە سونشا ۋاقىتتان بەرى ولار ءبىر جەردە تۇرعان جوق قوي; ولاردىڭ باعىتىن كورسەتەتىن العاشقى ىزدەرىنەن بىزگە ەش پايدا جوق، ولار بىزگە قاجەت دەرەكتەردى ەندى بەرە المايدى. سودىرلاردىڭ ەكى اي بۇرىنعى ىزدەرىنە ءتۇسىپ، ولاردىڭ ەكى ايلىق جولىنا ءتۇسىپ ىزدەۋ مۇمكىن ەمەس. ەۆروپادا ءجۇرىپ جاتقان سوعىستاردىڭ وزىندە، ءجۇرىپ قونۋلار جولدىڭ  باعىتتارىنا، ستراتەگيالىق پۋنكتتەردىڭ ورنالاسۋىنا، باسقا سوزبەن ايتقاندا، جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى جانە وزگەرمەيتىن دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن، ول سوعىستاردىڭ وزىندە دۇشپاننىڭ قيمىلدارىن ءبىلىپ وتىرۋ شپيونداردىڭ، ساتىلىپ كەتكەندەردىڭ كومەگىنسىز مۇمكىن ەمەس بولسا، اسپان مەن تاقىر دالانىڭ ورتاسىنداعى ءشول دالاداعى دوڭگەلەكتىڭ ورتاسىندا تۇرعان بىزدەر ولاردى قالاي تابا الامىز. مۇمكىن قازاقتاردىڭ قوي سۇيەگىمەن بال اشۋى نەمەسە ماگنەتيكالىق كورىپكەلدىگى بۇل جاعدايدان شىعۋعا كومەكتەسەر؟ ءبىزدىڭ ۇكىمەتكە ادال بولىپ جۇرگەن بولىستار، سودىرلاردىڭ توناۋىنان قاۋىپسىز بولۋ ءۇشىن، سول جەردەگى اسكەري وتريادتىڭ كۇزەتىندە، شەكارا مەن پريكازداردىڭ توڭىرەگىندە كوشىپ ءجۇر. ءبىز ءوز شەكارامىزدان مىڭ شاقىرىم شىعىپ كەتتىك، سول سەبەپتەن دە ول جاقتان بىزگە حابار تەز جەتپەيدى. ۇلىتاۋعا وتريادىمىزدى ورنالاستىرۋ ارقىلى ءبىز ءسىبىر ۆەدومستۆوسىنا قارايتىن بۇكىل دالانى قورعاپ وتىرمىز، سەبەبى جەلكەسىندە ءبىزدىڭ وترياد تۇرعان كەزدە كەنەسارى بۇل ايماققا كىرە المايدى. بۇل جەردە ءبىز ىستەيتىن اقىلعا قونارلىق ءىس -   سودىرلاردىڭ قاي جەردە ەكەنىن ايتاتىن بىرەۋدى ۇستاعانشا نەمەسە حابار العانشا ۇلىتاۋدا تۇرا بەرۋ. بارلىق باعىتقا  جاڭا ءىز كەزدەسەر مە ەكەن دەپ شولعىنشىلاردىڭ  (éclaireurs) شاعىن پارتيالارىن جۇمسادىق.  كازاكتار اسكەري ءومىردىڭ كوپتەگەن جاقتارىنا قابىلەتى جەتكىلىكتى بولعانىمەن، ءىز كەسۋ جونىندە قازاققا جەتە المايدى. بۇل جونىندە قازاقتاردىڭ ەشكىمدە جوق عاجاپ زەرەكتىگى بار. ولار ءىزدى كورەدى دە توقتاپ ءجىتى قاراي باستايدى، سوسىن ادامداردىڭ قاشان جۇرگەنىن، نەشەۋ بولعانىن، دوس پا، دۇشپان با، قانداي ىسپەن جۇرگەنىن ت.س.س. ايتىپ بەرەدى.  ويىن جيناقتاپ دالەلدەپ ايتقاندارىنا قالاي تاڭ قالساڭ،  تاس بوپ قالعان سۇيەككە قاراپ ەجەلگى جانۋاردى سۋرەتتەپ بەرگەن كيۋۆە سياقتى اڭعارعىشتىعىنا سونشا ريزا بولاسىڭ. ارينە، مۇنداي قازاقتار بولاشاقتى ايتىپ بەرەتىن  كورىپكەل قازاقتارمەن سالىستىرعاندا كوپ ەمەس، بىرىنشىلەرى كوپ. كورىپكەلدىك ونەرىن اڭعارىمپازدىقپەن سالىستىرعاندا مەڭگەرۋ وڭاي.

ءبىزدىڭ جول باستاۋشىلارىمىز – تولەش پەن اتىعاي، مەن ولارمەن سىزدەردى تانىستىرعانمىن، اڭعارىمپازدىق ونەرىن كەرەمەت مەڭگەرگەندەر.  ولاردىڭ بۇل ونەرى تەك قيىنشىلىقتارمەن عانا ەمەس، قاۋىپ قاتەرمەن بايلانىستى. كەز كەلگەن قازاق مۇنداي شولعىنشىلاردى كورىپ ولارعا جەككورىنىشتى كوزبەن قارايدى. ەگەر شولعىنشىلاردىڭ سانى وعان كەزدەسكەندەردىڭ سانىنان كوپ بولسا، بىرىنشىلەرى ولاردى باس سالىپ قۋىپ ۇستاپ وتريادقا ءتىل اكەلۋگە تىرىسادى. ەگەر شولعىنشىلار  كەزدەسكەندەردەن سان جاعىنان از بولسا، شولعىنشىلاردى ءجاي جىبەرمەيدى، سوڭىنان قۋا جونەلەدى، ۇستاسا ايامايدى. ەشقانداي ءتۇسىندىرۋدى تىڭدامايدى، ولگەنشە شىبىقپەن ساباپ، اتتارىن تارتىپ الىپ شەشىندىرىپ شالاجانسار كۇيىندە ايدالاعا تاستاپ كەتەدى. مۇنداي كەزدەردە ونداي بيشارانى اشتىق ولىمنەن كەزدەيسوقتىق قانا قۇتقارادى. ءبىر قىزىعى، دۇشپانمەن اشىق سوعىسقا بارۋدان گورى، قازاقتار  قاۋىپ-قاتەرى كوپ شولعىنشىلىققا قورىقپاي ۇمتىلادى.  وقتىڭ استىنا تۇسكەن كەزدە ولار رۋحىن جوعالتىپ الادى، مۇنداي كەزدە وق قۇشىپ ءولۋ مۇمكىندىگى، قاسىنداعى بىرنەشە اداممەن بىرنەشە ءجۇز شاقىرىم ءجۇرىپ ۇستالۋعا قاراعاندا كوپ ەكەنى بەلگىلى عوي.

شولعىنشىنىڭ تاعدىرى استىنا مىنگەن اتىنا بايلانىستى; جامان اتپەن مۇنداي ساپارعا ەشكىم شىقپايدى. شولعىنشىلىققا ەكى اتپەن شىعادى. اراسىندا اتىن اۋىستىرىپ تۇرسا، اتتىڭ ەكەۋى دە شارشامايدى. ەگەر اتى اۋىرىپ نەمەسە جارامسىز بولىپ قالسا، وندا شولعىنىشىنىڭ ءومىرى قىل ۇستىندە قالادى. ايدالادا جاياۋ قالعان ادامنىڭ جاعدايى اشىق تەڭىزدە كەمەسى قيراپ، بورەنەدە ءجۇزىپ كەلە جاتقان تەڭىزشىدەن ارتىق ەمەس. اتاقتى «مەدۋزانىڭ» بيشارا  جولاۋشىلارى باسىنان كەشكەن ازاپتى وقيعالارعا ۇقساس اڭگىمەلەردى بىرنەشە رەت ەستىگەن ەدىم. سول اڭگىمەلەردىڭ ءبىرىن ەستىگەن كۇيىمدە ايتىپ بەرەيىن.

امان-قاراعاي وكرۋگىندە يازى يانوۆ ء(سىرا، جازى جانوۆ بولار. - س.ج.) دەگەن باي قازاق بولعان ەكەن. بىردە وعان 200 شاقىرىم جەردە كوشىپ جۇرگەن تانىسىنا بارۋعا وي كەلەدى. بۇل وڭىردە ەشقانداي سۋ جوق، ەشتەڭە وسپەيدى، بىراق ەكى اتپەن ءبىر تاۋلىكتە جەتۋگە بولادى. ەكى اتپەن، بىراق قاسىنا سەرىك الماي جولعا شىعادى. بىرنەشە كۇن وتەدى، جازى جانوۆ ورالمايدى.  ايەلى بىرنەشە ادامدى كۇيەۋى كەتكەن اۋىلعا جۇمسايدى، بىراق ولار ونى كورمەپتى. جازى جانوۆتى جان-جاقتان ىزدەي باستايدى. كوپ ۇزاماي سەلدىر ءشوپتى قورەك ەتىپ جۇرگەن اتتارىن تابادى. بىرەۋى ەرتتەلگەن، ۇستىندە ىلىنگەن دورباسىندا جازى جانوۆتىڭ جولعا الىپ شىققان ازىعى سالىنعان، ونىڭ باسى بۇزىلماپتى.. اتتىڭ ەگەسىن ۇزاق ىزدەپ،  اقىرىندا ادامنىڭ قاڭقاسىن تابادى، قاسىندا جاتقان كيىمىنىڭ قالدىقتارىنا قاراپ بيشارا جازى جانوۆتى تانيدى. قاسقىرلار مەن جىرتقىش قۇستار دەگەنىن ىستەپ سۇيەگىن عانا قالدىرىپتى. بيشارا بەيقام جولاۋشىنىڭ قانداي ولىممەن ولگەنىن كوزگە ەلەستەتۋ قيىن ەمەس: اتتارى قولىنان جۇلقىنىپ قاشىپ ۇستاتپاعان بولسا كەرەك، ۇستايمىن دەپ ۇزاق قۋعان، ۇستاي الماي شارشاپ اتتىڭ قورجىنىندا قالعان تاماقسىز، سۋسىز ولگەن بولسا كەرەك.

جىبەرىلگەن شولعىنشىلاردان باسقا، ۇلىتاۋدىڭ بارلىق قىراتتارىنا قازاقتاردان تۇراتىن باقىلاۋ بەكەتتەرىن قويدىق. قازاقتار بۇل جونىنەن دە كازاكتاردان اسىپ تۇسەدى. بىرىنشىدەن، قازاقتاردىڭ ارەڭ بايقالاتىن قىسىق كوزدەرى قيىرداعى ءبىز كورمەيتىن زاتتاردى ايقىن بايقايدى، بۇل جونىنەن ءبىز ولارمەن تەڭەسە المايمىز. ەكىنشىدەن، قازاقتاردىڭ ىڭعايلى ورنالاسۋ شەبەرلىگى سونشالىقتى، وتىرعان جەرىنەن جان-جاعىن كورە الادى، سۇيتە تۇرا ونى ەشكىم كورمەيدى. ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ تىرشىلىگى ولارعا وسىنداي قاسيەتتەردى دارىتقان. بۇل قاسيەت اۆانپوستىق قىزمەت ءۇشىن تاپتىرمايتىن دارىندىق بولىپ سانالادى.

ءبىز ويلاعانبىز، سودىرلار ءبىزدىڭ ۇلىتاۋعا كەلە جاتقانىمىزدى بايقاپ ءبىزدى باقىلاۋعا وزدەرىنىڭ ادامدارىن جىبەرەر، سولاردىڭ ءبىرىن ۇستاپ قالارمىز دەگەن ءۇمىت تە بولعان ەدى. بۇل ءۇمىتىمىز كوپكە دەيىن ورىندالمادى. بىرنەشە رەت دابىل قاعىلعان كەزدەر كۇن سايىن بولىپ تۇردى: ءبىر جولى قاراۋىلشىمىز قايتىپ كەلە جاتقان شولعىنشىلارىمىزدى دۇشپان دەپ قابىلداعان جاعداي ورىن الدى، شۇبىرعان كيىكتەر شاۋىپ كەلە جاتقان سالت اتتىلار سياقتى بولىپ كورىنگەن ەلەس ءبارىمىزدى دۇرلىكتىردى:  مۇنداي كەزدە ەڭ تاجىريبەلى كوزدىڭ ءوزى الدانۋعا ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن. وسىنداي دابىل قاعىلعان كەزدەگى وتريادتاعى قۋانىشتى، دابىلدىڭ بەكەر قاعىلعاندىعىن بىلگەن كەزدەگى رەنىشتى كورسەڭ ەتتى.  وتريادىمىز تاۋدىڭ ەڭ تۇكپىرىنە تىعىلىپ ورنالاستى; قازاقتاردان قۇرىلعان بەكەتتەردىڭ تىزبەگى ولاردىڭ قاراما-قارسى بەتىندەگى جازىق دالانىڭ ىلديىندا ورنالاسىپ  كۇزەتتە تۇردى. ۇلىتاۋ سىرتتان قاراعان كوزگە ءوزىن قورشاعان دالاداي بولىپ، ادامى جوق ءشول دالا سياقتى بولىپ تۇردى.

ن.ن. كارازين.ت قابانمەن جەكپە-جەك

تالاي رەت بولعان تۇڭىلگەن كەزىمىزدى، اقىر سوڭىندا شىدامدىلىعىمىز ءۇشىن ءبىزدى تابىسپەن ماراپاتتادى. تاڭەرتەڭگى تاماشا كۇندەردىڭ بىرىندە قاراۋىلشىلارىمىزدىڭ ءبىرى اتپەن دەمىگىپ شاۋىپ كەلىپ، الىستان ءبىر توپ سالت اتتىلاردىڭ كەلە جاتقانىن حابارلادى. شولعىنشىلارىمىزدىڭ بارلىعى ۇيدە، سوندىقتان كەلە جاتقانداردىڭ ءبىزدىڭ وتريادتىڭ ادامدارى ەمەس ەكەندىگىنە كۇمان جوق ەدى.  مەن باسقا وفيتسەرلەرمەن بىرگە بەكەتكە شاۋىپ باردىم. بەكەتتەن بىرنەشە قادام جەردە اتتان ءتۇسىپ ەڭبەكتەپ قىراتتىڭ جوتاسىنا، قاراۋىلشىلار جاتقان جەرگە باردىق. قازاقتار كورسەتكەن جاققا دۇربىمەن قاراپ، ءبىر ۋاقىتتا قوزعالىپ كەلە جاتقان ءتورت نۇكتەنى كوردىم. ءار نۇكتەنىڭ قاسىندا ودان كىشىلەۋ تاعى ءبىر نۇكتە كورىنەدى. ءبىر ۋاقىتتاردا نۇكتەلەر قوسىلىپ، كەلەسى مينۋتتاردا تاعى بولىنەدى. ولاردىڭ ادام با، الدە ات پا ەكەنىن دۇربىمەن دە اجىراتا المادىم. قازاقتار ءتورت اتتىنىڭ كەلە جاتقانىن، جەتەگىندە ءبىر اتتارى بار ەكەنىن ءتۇسىندىردى. ولاردىڭ وتە ساقتىقپەن كەلە جاتقاندىعى بايقالادى،  جان-جاعىن ءجىتى قاراپ توسقاۋىلعا تۇسپەۋدى ويلاپ كەلە جاتقانى انىق بايقالدى. ءبىر كەزدە سالت اتتىلار ءبىر جەرگە جينالىپ بىرنەشە مينۋت قوزعالماي تۇردى دا كەرى بۇرىلىپ ۇلىتاۋدان تەز الىستاي باستادى. سالت اتتىلاردىڭ ءاربىر قيمىلىن جۇرەك دىرىلىمەن قىزىقتاپ باقىلاپ وتىرعان بىزدەرگە بۇل ەڭ اۋىر مينۋتتار ەدى. ۇلىتاۋدا وتريادتىڭ بار ەكەنىن بىلدىرەتىن بىرنارسەنى بايقاعان بولسا كەرەك دەپ ويلايمىن. كوپشىلىگىمىز سول زاماتتا ارتتارىنان قۋ كەرەك دەسەك تە، جاسى ۇلكەندەر مەن تاجىريبەلى ادامدار الگىندەي ۇسىنىسپەن كەلىسپەدى; سالت اتتىلاردى الىستان قۋىپ جەتۋ، اڭشىنى كورگەن كيىكتى قۋىپ جەتۋمەن بىردەي، سوندىقتان دا ارتى نە بولار ەكەن دەپ اسىقپاي كۇتۋگە كەڭەس بەردى. شيرەك ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى، سالت اتتىلار الىستاپ بارا جاتىر، ءبىر كەزدە كوكجيەكتىڭ ەڭ شەتىندە توقتادى. تاعى دا ءبىرشاما ۋاقىت بىرگە تۇردى، ءسىرا ءوزارا سويلەسىپ، ءارى قاراي نە ىستەيمىز دەپ اقىلداسىپ تۇرسا كەرەك: سوسىن اتتارىن قايتا بۇرىپ ۇلىتاۋعا قاراي تىكە جەلىپ ءجۇرىپ كەتتى. العاشقى جولى ولاردىڭ اتتارىن نەگە كەيىن بۇرعانىنىڭ سەبەبىن ءبارىمىز تۇسىنگەندەي بولدىق. ۇلىتاۋدا  وتريادتىڭ بولۋ مۇمكىندىگىنە كۇدىكتەنگەن ولار جاقىنداپ كەلىپ ءبىزدى وزدەرىنە شىعارىپ قۋعىنعا تۇسۋگە شاقىردى. قۋعىننان قورقاتىن ولار ەمەس، قاشىپ قۇتىلادى، ەڭ باستىسى، وتريادتىڭ بار ەكەنىنە كوزدەرى جەتەدى. ەشكىم كورىنبەگەن سوڭ باتىلدانىپ جاقىنداي باستادى. دالادا تاۋدىڭ ەتەگىنەن باستالاتىن ءيىرىلىپ جاتقان ەنى تار تەرەڭ جىرما ساي بار ەدى: سول جىرماعا التى كازاكتى الدىن الا جىبەرگەن بولاتىنبىز. كازاكتار بىلدىرمەي سول سايدان اتتىلار ءوتۋى ءتيىس جەرگە كەلىپ تىعىلىپ جاتقان ەدى. سالت اتتىلار  قۇرىلعان تۇزاقتى سەزگەن اڭدار قۇساپ نە ىستەرىن بىلمەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدى، شەگىنىپ كەتەرىن دە بىلمەيدى. ءبىر كەزدە سالت اتتىلاردىڭ ءبىرى، باتىلداۋى ما، مۇمكىن ەسالاڭداۋى ما، سەرىكتەرىنەن ءبولىنىپ بىزگە قاراي شابا جونەلدى دە سايعا كىرىپ جوق بولدى. ۇزاققا دەيىن جەردىڭ بەتىنە ەشكىمنىڭ باسى شىقپادى; ءبىر كەزدە ءبىزدى تاڭ قالدىرىپ جاڭاعى سالت اتتى، ونى ءبىزدىڭ كازاكتار ۇستاپ الۋعا ءتيىس ەدى،  جايباراقات شىقتى دا ءبىزدىڭ جاققا بەت الدى. ءسىرا، ونى ءبىزدىڭ كازاكتار،  بايقاماي قالعان بولسا كەرەك. سالت اتتى ءبىزدىڭ جاققا قاراي شىعىپ، اتىن توقتاتتى دا، الىستان قاراپ تۇرعان دوستارىنا  بۇرىلىپ بىرنەشە رەت قولىن بۇلعادى، ولاردىڭ وزىنە قاراي جۇرگەنىن كورگەن سوڭ بارىپ، ءبىز جاققا شابا جونەلدى. سوسىن عانا، ول بىزگە بىرنەشە قادام جاقىنداعان كەزدە عانا، ونىڭ ءبىزدىڭ توسقاۋىلعا جىبەرگەن، ۇستىنە  سالت اتتىنىڭ شاپانى مەن قالپاعىن كيىپ العان كازاك ەكەنىن اڭعاردىق. تاۋعا كىرگەن سوڭ كازاك ءبىر-ەكى سوزبەن ايتىپ بەردى: كازاكتار ەكىگە ءبولىنىپ سايعا تۇسەتىن جولدىڭ ەكى جاعىنا تىعىلادى. ساقتىقتى ۇمىتقان سالت اتتى سايعا تۇسە بەرگەندە ەكى جاقتان ۇمتىلىپ اتتان ءتۇسىرىپ قۇلاتىپ قولىن  بايلاپ اۋزىنا شۇبەرەك تىعادى.تۇتقىننىڭ شاپانى مەن قالپاعىن كيىپ الۋدى جانە ونىڭ اتىنا ءمىنىپ شاقىرىلماعان، بىراق كوپتەن كۇتكەن قوناقتاردى تۇزاققا ءتۇسىرۋدى اڭگىمە ايتۋشى ويلاپ تاۋىپتى. ونىڭ اڭگىمەسىن اياعىنا دەيىن تىڭداپ ۇلگەرگەن جوقپىز، «ۋرا!» دەگەن ايقاي مەن ۋ-شۋ ويلاپ تاپقان قۋلىقتىڭ تابىستى وتكەنىن بىزگە حابارلادى. جاڭا عانا ءۇش قازاق جىرما سايدان وتەمىن دەگەن كەزدە ولارعا جان-جاعىنان كازاكتار جابىلىپ اتتارىنان ءتۇسىرىپ تەز بايلاپ ۇلگەرىپتى. قازاقتار بۇل جاعدايعا قالاي تۇسكەنىن وزدەرى دە اڭعارماي قالدى.

تۇتقىنداردى دەرەۋ بولەك-بولەك الىپ كەتتى، ءبىز تەرگەۋگە كىرىسىپ كەتتىك. ءبىرىنشى قولعا تۇسكەنىنەن باستادىق.  جاسى ون جەتىگە تولماعان بوزبالا ەكەن، قاسىنداعى ساق سەرىكتەرىنەن بۇرىن ەسسىز باتىرلىقپەن العا ۇمتىلۋى، جاستىق البىرتتىعى مەن تاجىريبەسىزدىگىنەن ەكەندىگى كورىنىپ تۇر.  تۇتقىنعا تۇسكەنىن كورگەن كەزدە جەلوكپە باتىرلىعى جوق بولىپ كەتتى. ولىكتەي بولىپ بوپ-بوز بولىپ كەتكەن، جان-جاعىنا ءۇنسىز قارايدى، قورىققاندىعى سونشا، ويلاۋ قابىلەتىنەن دە ايرىلىپ قالعان سياقتى. جان-جاعىنداعى زاتتاردىڭ بارلىعى وزىنە ءوزى جاۋاپ بەرە المايتىنداي ەتىپ،  ءزىل بوپ يىعىن ازاپتى سۇمدىق بولىپ باسىپ تۇرعانداي. مەن وعان جىلى سوزدەر ايتىپ قۋات بەرۋگە تىرىستىم; بىرازعا دەيىن سوزدەرىم وعان تۇسىنىكسىز بولىپ جەتپەدى، سوسىن بارىپ جەرگە ەتبەتىنەن ءتۇسىپ، كوز جاسىن توگىپ، تورىققان كەزدە ايتىلاتىن بارلىق شەشەندىك قىزىل سوزدەرىن ايتىپ جانىن ءتىرى قالدىرۋىن سۇراپ جالىنا باستادى. كەنەسارى مەن قاتىناسى بار ەكەندىگىن مويىندامادى قايداعى ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسپەيتىن قيسىنسىز وقيعانى ايتا باستادى، ءسىرا الدىن الا دايىنداپ قويۋعا ۇلگەرمەگەن بولسا كەرەك. ەشقانداي قورقىتۋسىز،  راقىمشىلىق جاسايمىز دەگەن ۋادەمىز ەش اسەر ەتپەگەن سوڭ، ەكىنشى تۇتقىنمەن سويلەسكەن كەزدە وعان بىردەن: ءبىز سەندەردىڭ كەنەسارىنىڭ ادامدارى ەكەندەرىڭىزدى بىلەمىز، ول جايلى ءبىرىنشى تۇتقىن ءبارىن ايتىپ بەردى، ەشتەڭە ايتپايمىن دەيتىن بولساڭدار، باستارىڭا بالە تىلەپ الاسىڭدار دەدىك. بۇل قۋلىعىمىز كۇتكەن تابىسقا جەتكىزدى. از-كەمدەپ ءبىراز نارسەنى بىلە باستادىق، ولاردى كەنەسارى جىبەرىپتى، وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن ولاردى  ورىس وتريادى جايلى ءبىلىپ كەلۋ ءۇشىن جىبەرىپتى. سودىرلاردىڭ  اۋىلدارى ۇلكەن تورعايدا ەكەن. ولارعا قۋىپ جەتۋ ءۇشىن سول كۇننىڭ كەشىندە جولعا شىعاتىن بولدىق.

(جالعاسى بار. ەستەلىك-جازبانىڭ باسى مىنا سىلتەمەلەردە تۇر: http://abai.kz/post/49234;http://abai.kz/post/50361; http://abai.kz/post/51010; http://abai.kz/post/51171)

ورىس تىلىنەن اۋدارعان ساعات ءجۇسىپ

Abai.kz