سونىمەن جاڭا وقۋ باعدارلاماسىنا نەگىزدەلگەن العاشقى وقۋ جىلىن دا اياقتاپ قالدىق. بيىل قىزىم ءبىرىنشى سىنىپقا بارعاندىقتان بۇل رەفورماعا تىكەلەي باعىنىشتى جانداردىڭ ءبىرى بولدىم. 1913 جىلدان باستاپ ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت «الىپپە» اتاۋىمەن جۇرەككە جىلى وقۋلىققا ءبىلىم مەن عىلىمعا باسشىلىق ەتەتىن باستى مەكەمە سالاۋات ايتقان سوڭ، مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان 380 مىڭنان استام ءبۇلدىرشىن، ولاردىڭ اتا-انالارى، ۇستازدار قاۋىمى «ساۋات اشىپ شىقتىق».

2016-2017 وقۋ جىلىندا ءبىرىنشى سىنىپقا بارعان وقۋشىلارعا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ساۋات اشۋ، ماتەماتيكا، جاراتىلىستانۋ، ءوزىن-ءوزى تانۋ، دۇنيەتانۋ، كوركەم ەڭبەك،  مۋزىكا، ورىس ءتىلى، اعىلشىن ءتىلى، دەنە شىنىقتىرۋ، جالپى – 10 ءپان، بەس كۇندىك وقۋ كەستەسىن بەكىتتى. بارلىق پانگە ارنالعان وقۋلىق «نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىنىڭ» باعدارلاماسى نەگىزىندە جارىق كورگەندىگىن سىنىپ جەتەكشىمىز العاشقى جينالىستا-اق حاباردار ەتتى.

تاعى ءبىر ماسەلە وقۋلىقتىڭ ارقايسىسىنىڭ سالماعى وقۋلىقپەن پاراپار جۇمىس داپتەرلەرى بار. ياعني، 5 ساباقتان دا وقۋلىق اپاراتىن كۇندەرى بالالاردىڭ ارقالايتىن سۋمكاسىنىڭ سالماعى 7-8 كگ-عا جەتىپ جىعىلادى. ال نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىندە بالالار تاڭەرتەڭ كەلىپ، كەشكە ءبىر-اق قايتىپ، ءۇي تاپسىرماسىن دا مەكتەپتە ورىندايتىن جۇيە نەگىزىندە ءبىلىم الاتىنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. كۇندە ءوز جاسىنا اۋىر سالماقتى ارقالاعان بالانىڭ ومىرتقاسى قيسايىپ، بەلى بۇگىلمەسىنە، دەنساۋلىعىنا زيانى تيمەسىنە كىم كەپىل؟ اتا-انالار قاۋىمى اتىنان كەلەسى وقۋ جىلىندا كىتاپ-داپتەرلەر سالماعىنىڭ جەڭىل بولۋى دا باستى نازاردا بولسا دەگەن ۇسىنىس بىلدىرەمىز.

جاراتىلىستانۋ، ءوزىن-ءوزى تانۋ، دۇنيەتانۋ دەگەن ءۇشتانۋ ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن، ۇقساس پاندەر. وسىنداي قايتالاما پاندەردى قايتا قاراپ، بىرىكتىرۋ جاعى دا قولعا الىنۋى كەرەك-اق.

نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىندە ماتەريالدىق جاعدايى جاسالعان، بالالارىن ءتۇرلى كۋرستارعا اپارىپ، دايىندىقتان وتكىزگەن اتا-انالاردىڭ بالالارى وقيتىنى جاسىرىن ەمەس. ال قاراپايىم حالىقتىڭ بالاباقشاعا كەزەگى جەتپەي بىردەن مەكتەپكە كەلەتىن بالالارىمەن ولاردى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سونداي-اق، نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىنىڭ تەحنيكالىق جابدىقتالۋى دا، مۇعالىمدەردىڭ دە كاسىپتىك دەڭگەيى وتە جوعارى. وسى سياقتى كوپتەگەن سەبەپتەردەن قاتارداعى قاراپايىم مەكتەپتەردىڭ بۇل باعدارلامانى يگەرىپ اكەتۋى بارىسىندا كوپتەگەن قيىندىق كەزدەسىپ جاتىر.

جىل باسىندا وقۋلىقتاردى تاراتىپ بەرگەننەن كەيىنگى باستى سۇراق «الىپپە نەگە جوق؟»، «الىپپەنى الىپ تاستاعان با؟» بولدى. وقۋ جىلى باسىندا «الىپپەنىڭ» نەلىكتەن «ساۋات اشۋ» بولىپ وزگەرگەنى تۋرالى قويىلعان تولاسسىز سۇراقتارعا مينيسترلىك تاراپىنان «ەكەۋى دە جازۋعا، وقۋعا ۇيرەتەدى، ايىرماشىلىعى جوق» دەگەن قىسقا جاۋاپ قايىرىلدى. ايىرماسىن بالا تۇگىلى ۇلكەندەردىڭ ءوزىن شاتاستىراتىن رەتسىز، قاتارسىز ءارىپ ۇيرەتەتىن وقۋلىقتى قولعا العاننان كەيىن ءبىر-اق تۇسىندىك.

باستاۋىش مەكتەپتىڭ نەگىزگى مىندەتى بالاعا ءارىپ تانىتىپ، ەستىگەنىن جازىپ، كورگەنىن وقىپ، ءوز ويىن جەتكىزۋدى، ماتەماتيكالىق 4 امالدىڭ نەگىزىن قالاپ، قورشاعان تابيعات تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ بولىپ قالىپتاسىپ كەلدى.

جاڭا باعدارلامادا دا بۇل ماسەلەلەر باستى نازارعا الىنعان، وزگەرىستەر ەنگەن. ءححى عاسىردا وتكەن عاسىردىڭ كەيبىر زامان كوشىنە ىلىنە المايتىن تۇستارىن ءبىلىم سالاسىنان دا الىپ تاستاۋ دۇرىس شىعار. دەگەنمەن، وزگەرتۋگە بولمايتىن، ەرەكشە قۇندى تۇسىنىكتەر دە بار. سونىڭ ءبىرى – الىپپە.

رەفورما ەكەن دەپ ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزعا اينالعان «الىپپەدەن» جاڭاشىلدىق، زامان تالابى دەگەن جەلەۋلەرمەن باس تارتۋ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان ۇلكەن قاتەلىك بولدى. ءبىرىنشى سىنىپ اياقتالار كەزدە «الىپپەمەن قوشتاسۋ» دەگەن تاماشا ءبىر ءداستۇر بولاتىن. بۇل بارلىق ءارىپتى تانىدىم، وقي الامىن، جازا الامىن دەپ، بالا بويىنا سەنىمدىلىك بەرىپ، كۇش قوساتىن موتيۆاتسيا ەدى.

«الىپپە – ءبىلىم باستاۋى» دەپ جىرلانىپ، ەرەكشە جىلى، بالا قابىلداۋىنا جەڭىل وقۋلىقتىڭ اتىن دا، ىشكى مازمۇنىن دا قايتارۋ تۋرالى جىل بويى ۇسىنىس توقتامادى. بۇل رەتتە ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا دەپۋتات بەكبولات تىلەۋحاننىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترىنە قويعان وتكىر ساۋالى مەن تالاپتارىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى.

ناتيجەدە تالاي بۋىندى تاربيەلەگەن الىپپە كەلەسى جىلى تولىقتىرىلىپ، قايتادان وقۋ باعدارلاماسىنا ەنبەك. مەكتەپكە دەيىنگى دايارلىق وقۋشىلارى «الىپپەنى» وقىماق، ال ءبىرىنشى سىنىپتاردىڭ وقۋلىعى «ساۋات اشۋدىڭ» ورنىنا، «انا ءتىلى» بولىپ وزگەرەتىن بولدى.  بىراق ايتپاعىمىز، «الىپپەنىڭ» ساپاسىن ارتتىرۋعا، ماتەريالداردى بالانىڭ ۇعىمىنا ساي، ءماندى ەتىپ بەرىلمەسە، ءبارى بەكەر. بيىلعى «ساۋات اشۋدىڭ» مۇقاباسىن عانا اۋىستىرا سالۋ «باياعى جارتاستى سول جارتاس» كۇيىندە قالاىراتىنى انىق.

1-ءشى سىنىپ وقۋشىلارىنا كۇندەلىكتى جاتتاۋ بەرىلەتىنى بارىمىزگە ايان. بالا كەيدە جاتتاۋدان مەزى دە بولىپ كەتەدى. ونىڭ ۇستىنە بيىلعى وقۋلىققا ەنگەن ولەڭ-جىر شۋماقتاردىڭ كوپشىلىگى سىن كوتەرمەيدى. ماتىندەردە دە اياقتالعان ءبىر ويدى ءبىلدىرىپ، تانىم-تۇسىنىككە جەتەلەۋ جاعى كەمشىن. تۇسىنىككە اۋىر، اياقتالماعان، شورت ۇزىلگەن وي، ۇيقاسى دا كەلىسپەگەن جاتتاۋ تاپسىرمالارىنان بالالار ابدەن ىعىر بولدى.

وقۋلىق جازاتىن ماماندارعا سوڭعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىلەردە كوپشىلىك ىقىلاسىنا بولەنگەن "سالت-ءداستۇر سويلەيدى", "الديدەن ەپوسقا دەيىن" اتتى ەتنوپەداگوگيكاعا نەگىزدەلگەن كىتاپتاردان دا ماتىندەر ەنگىزسە  دەگەن وي ايتقىمىز كەلەدى. س.كەرىمباي، ب.بوپايۇلى، م.تولەگەن، ءا.ءنابي، ا.تاسبولات  سىندى اۆتورلاردىڭ حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ىرىم-تىيىمدارىنىڭ شىعۋىنا سەبەپ بولعان اڭىزدار مەن قيسسا-داستاندارىن جيناقتاعان بۇل كىتاپتاردان ىقشامدالىپ الىنعان ماتىندەر بالانىڭ ۇلتتىق تانىمىن قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەر ەدى.

ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى «ءبىزدىڭ زامانىمىز جازۋ زامانى – جازۋمەن سويلەسۋ اۋىزبەن سويلەسۋدەن ارتىق دارەجەگە جەتكەن زامان…» دەپ جازۋدىڭ مانىنە ەرەكشە باعا بەرگەن.

قازاقتىڭ ءتول الىپپەسىن جاساۋعا 1910 جىلى كىرىسكەن احمەت بايتۇرسىنۇلى 1912 جىلى توتە جازۋعا نەگىزدەلگەن، تىلىمىزدەگى بارلىق دىبىستى قامتىعان ساۋاتتى جاڭا الىپپەنى قۇراستىردى. الاش ارىسى، ءتىل ءبىلىمىنىڭ ۇلكەن عالىمى  احمەت بايتۇرسىنوۆ ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىكپەن، قامقورلىقپەن نەگىزىن سالعان، «بايتۇرسىنوۆ جازۋى» اتانعان بۇل الىپپە 1929 جىلى لاتىن، 1940 جىلى ەنگەن كيريلل جازۋى نەگىزىندەگى الىپپەلەرگە ۇلگى بولدى.

ال،  1917 ج. جارىق كورگەن «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ رەداكتورى، «دالا ۋالاياتى» گازەتىنىڭ  قىزمەتكەرى بولعان قازاق زيالىسى –  راقىمجان دۇيسەنباەۆ «ءالىپبيسىز ەشبىر حالىق عىلىم، ءبىلىم بولمايدى. وسى كۇنگى ءبىلىمدى حالىقتاردىڭ ءبارى ءالىپبيى بولعانى ءۇشىن عىلىم، ءبىلىمدى بولدى» دەگەن وي ايتتى. بۇل تۇجىرىمدى ويلاردىڭ دۇرىستىعىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرە المايدى.

الىپپە – بارلىعىن بىلسەم دەگەن بالا تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىن، الىپبيدەگى دىبىس اۋەزدىلىگىنە قۇرالاتىن رەتكە، تارتىپكە، جۇيەگە ۇيرەتەتىن، ءبىلىم جۇيەسىنىڭ نەگىزى، التىن ارقاۋى. بۇل ۇعىمدى جويۋ، الىپبيدەگى ءارىپ قاتارىن وزگەرتۋ نەمەسە رەتسىز وقىتۋ، ت.ب. بۇل جاس بۋىننىڭ كەلەشەگىنە كەرى اسەرى بولارى انىق. ويتكەنى ءالىپبي قۇر ارىپتەر تىزبەگى ەمەس. قالىپتاسقان ءارىپ رەتىنىڭ اتقاراتىن ءوز فۋنكتسيالارى بار.

كوپ ۇزاماي جازۋىمىز تاعى وزگەرەتىنى انىق. بۇل ۋاقىت تالابى، تاۋەلسىز بولۋدىڭ العىشارتىنىڭ ءبىرى، دامۋدىڭ داڭعىل جولى، ءتىل دىبىستارىن تولىق، انىق بەرە الاتىن بولامىز دەگەن سياقتى عالىمداردىڭ، ءتىل سالاسىنداعى مامانداردىڭ، قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ پىكىرلەرىنەن حاباردارمىز. وعان قوسا كيريلل جازۋىن لاتىنعا وزگەرتۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماعا ەنگىزىلگەن، قانشا جىلدان بەرى ۇزدىكسىز قوزعاۋ سالىنىپ كەلە جاتقان ماسەلە. قوعام تالقىسىنا كوپ ىلىگىپ وتىرعان لاتىن جازۋىنا نەگىزدەلەتىن وقۋ، جازۋ وزگەرىسىنىڭ دە وزىندىك اۋىرتپالىعى بولاتىنى انىق.

قالاي بولعاندا دا بولاشاق ءالىپبي ساۋاتتى جاسالىپ، ءار ءارىپتىڭ ورنى ناقتىلانىپ، بالاعا ۇيرەتۋ بارىسىندا رەتى بۇزىلماۋىن باستى نازاردا ۇستاۋ  قاجەت.

بيىلعى جىلعى 1-ءشى سىنىپقا ارنالعان «ساۋات اشۋ» وقۋلىعىنىڭ ەكىنشى كىتابىنىڭ 36-شى بەتىندە «الىپبيدەگى ارىپتەردى دۇرىس وقى» دەگەن تاپسىرما بەرىلىپ، ءالىپبيدى كىشكەنە ءبىر كەستە تۇرىندە بەرىلگەن. وسىمەن ءتامام. 1-ءشى سىنىپقا ارنالعان الىپبيگە قاتىستى بارلىق ۇعىم-تۇسىنىك وسى كەستە عانا. جىل بويىنا ارىپتەردى تۋ-تالاقاي رەتسىز، دىبىستىق قايتالاۋسىز وتكەن، ءارىپ قاتارى دەگەن تۇسىنىك  قالىپتاسپاعان بالاعا ءالىپبي قاتارىن جاتتاۋ قيىنعا سوقتى.

اعىلشىن تىلىندە ءالىپبي جاتتاتۋدا ءتۇرلى امال قولداناتىنىن بىلەمىز. «اۆس» اتالاتىن قانشاما نۇسقاسى بار ءالىپبي ءانى ۇلكەن  قۇندىلىق سانالادى. اپتاسىنا 5 كۇن وقيتىن «ساۋات اشۋدان» انا ءتىلىنىڭ ءالىپبيىن ۇيرەنبەگەن بالالارىمىز اپتاسىنا 2 كۇن بولاتىن اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءالىپبيىن ءتۇرلى نۇسقادا اندەتىپ، جاتقا ايتاتىنىنان-اق بۇل ءتاسىلدىڭ تيىمدىلىگىن باعامداۋعا بولادى.

ادەمى ءان ارقىلى ءالىپبيدى بالا ساناسىنا ابدەن ورنىقتىرۋ ءتاسىلىن اعىلشىن ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى، ءار دىبىستىڭ ايتىلىمى ياعني، سپەللينگ بارىسىندا، ارىپتەردىڭ توپتاسۋى مۇلدە باسقا دىبىس بوپ وقىلاتىن جاعدايلاردا عانا ماڭىزدى دەپ قانا قول سىلتەي سالۋعا بولمايدى. بۇدان ۇيرەنەتىن نارسە كوپ. راس، بىزدە دە ءالىپبيدى انگە قوسىپ ايتقان جوبالار، بەينەروليكتەر جاسالدى. بىراق جالپىلانباعان، قىزۋ قولدانىسقا ەنبەگەن كۇيى قالىپ قويدى. از ۋاقىتتا تاڭبالاردى قوساقتايتىن لاتىن جازۋىنا كوشسەك، ءالىپبيدى جاتقا ءبىلۋ – باستى تالاپ بولماق. ودان بولەك، ءبىز ءالىپبي الەمىندە ءومىر سۇرەمىز. ءالىپبي – حالىقارالىق جاعدايدا ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ، ۇلتتاردىڭ مادەني قارىم-قاتىناسىن جۇزەگە اسىراتىن قۇرال.

كىتاپحاناعا بارا قالساڭىز قاجەت ادەبيەتتەر ءتىزىمى ءالىپبي قاتارىمەن رەتتەلىپ، جينالادى. بۇل كەلۋشىلەر مەن كىتاپحانا قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن دە وتە ىڭعايلى.

ءالىپبي تىزبەگىمەن مەديتسينالىق كارتالار جيناقتالادى. ناۋقاستىڭ اۋرۋ تاريحى جايلى حابار ونىڭ فاميلياسىنىڭ العاشقى ءارپى بويىنشا تىزىمگە ىلىنەدى.

تەلەفون كىتاپشالارى، كۇندەلىك، قالا، ايماق اتتارى تۇگەلدەي الىپپە تىزبەگىنە باعىنادى. ءتىپتى ۇيالى تەلەفونىمىزداعى كونتاكتىلەرگە دەيىن الىپپە قاتارىمەن تىزىلەدى.

الەمنىڭ بارلىق ەلىندە، سونداي-اق ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە ءتيىستى بازالارداعى اقپارات وسى زاڭدىلىق نەگىزىندە ساقتالادى، انىقتالادى.

ءارىپتى ءالىپبي قاتارىمەن تانىماعان سىڭبەگەن بالاعا بۇنىڭ ءبارى قيىندىق تۋعىزباي ما؟ وسىنداي ماڭىزدى، ومىرلىك قاجەتتى  جۇيەنى بالالاردىڭ تانىمىنان الىپ تاستاۋ ۇلكەن قيانات بولدى. الىپپەسىز ساۋات اشقان ناۋقانعا تۋرا كەپ قالعانىمىزعا  قىنجىلدىق. دەگەنمەن، بۇل سىناق-تاجىريبە بيىلعى وقۋ جىلىمەن شەكتەلەدى دەپ سەنەمىز.

جاننا يمانقۇل

Abai.kz