سوڭعى كەزدەردە ءدىن ءوزىنىڭ قوعامدا الاتىن ورنىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، جىل ساناپ اياعىنا نىق تۇرىپ كەلەدى. ارينە بۇل جاقسى نىشان. ادامزات  تاريحىندا ءدىننىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە، سالىستىرمالى تۇردە ادامنىڭ دىنگە مويىنسۇنۋى - وتتى يگەرۋ، دوڭگەلەك ويلاپ تابۋىمەن تەڭ ۇلكەن جەتىستىگى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. ءدىن ادامداردى بىرىكتىرەتىن كۇردەلى قوعامدىق ينستيتۋت. الايدا دىندەردىڭ كوپتىگى بۇل «بىرىكتىرۋگە» كەدەرگى ەكەنى انىق.

ءدىن.

سوڭعى كەزدەردە ءدىن ءوزىنىڭ قوعامدا الاتىن ورنىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، جىل ساناپ اياعىنا نىق تۇرىپ كەلەدى. ارينە بۇل جاقسى نىشان. ادامزات  تاريحىندا ءدىننىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە، سالىستىرمالى تۇردە ادامنىڭ دىنگە مويىنسۇنۋى - وتتى يگەرۋ، دوڭگەلەك ويلاپ تابۋىمەن تەڭ ۇلكەن جەتىستىگى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. ءدىن ادامداردى بىرىكتىرەتىن كۇردەلى قوعامدىق ينستيتۋت. الايدا دىندەردىڭ كوپتىگى بۇل «بىرىكتىرۋگە» كەدەرگى ەكەنى انىق.

ءدىن.

سونىمەن جالپى ءدىن دەگەنىمىز نە؟ بۇل تۋراسىندا وجەگوۆ ءوز سوزدىگىندە: «قۇدرەتتتى كۇشكە (ارۋاققا، قۇدايعا) يلاناتىن قوعامدىق تۇسىنىك فورماسىنىڭ ءبىر ءتۇرى» دەپ تۇسىندىرگەن. ءدىن ادامزات تاريحىنىڭ اينىماس ءبىر بولىگى، سەنىم فورمالارى وزگەرگەنىمەن ءمانى ءبىر - يلانۋ، سەنۋ. ءدىننىڭ كونە فورمالارى ياعني وتقا، پۇتقا تابىنۋ قازىر سالت-ءداستۇر سىندى وزگە مانگە يە بولدى. مىسالعا ايتالىق پۇتقا تابىنۋ. قازىر بۇرىنعى پۇتتار قاراپايىم مۇسىنگە (ستاتۋەتكا) اينالىپ كەتتى، ونى ءبىز ءبىر بىرىمىزگە سىيلىق رەتىندە رەتى كەلگەن كەزدەردە بەرىپ جاتامىز. وتقا تابىنۋعا كەلسەك، جاس كەلىن تابالدىرىق اتتاماستان بۇرىن وتقا ماي قۇيۋ سالتىن ەسكە تۇسىرسەڭىزدەر-اق جەتكىلىكتى. ال وسى پۇتقا تابىنۋ مەن بۇگىنگى تاڭداعى دىندەردىڭ ايىرماشىلىعى يا ۇقساستىعى بار ما؟ بىرىنشىدەن پۇتقا تابىنۋ كونە دىندەر قاتارىنا جاتادى. ءدىننىڭ بۇل ءتۇرى الەمنىڭ ءار تۇپكىرىندە كەڭ تاراعان. مىسالعا بۇگىنگى ءدىن يسلامنىڭ شىققان وتانى اراب تۇبەگىنىڭ حالقى يسلام كەلمەستەن بۇرىن وسى پۇتتارعا سەنگەن، بۇل تۋراسىندا حاليف ومار ءال-حاتتاب بىلاي دەپ ەسكە العان: «ناداندىق كەزەڭىندەگى ەكى ءىسىمىز ەسىمە تۇسسە، بىرەۋىنە - قايعىرىپ جىلايمىن، ەكىنشىسىنە - كۇلەمىن. جىلايتىنىم - سول كەزدە اقىماقتىعىمىز سونداي، ايەلدەرىمىز قىز تۋسا تىجىرىنىپ، قىز بالادان قۇتىلعانشا اسىعىپ، بەيكۇنا، مەيىرىمگە مۇقتاج شارانالاردى تىرىدەي كومەتىندىگىمىز. وسى قىلىعىمىز ەسىمە تۇسسە، جۇرەگىم قان جىلايدى. كۇلەتىنىم - پۇتقا تابىناتىن ەدىك. ارقايسىسىمىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ تورىندە قولدان جاساعان پۇتتارىمىز تۇراتىن. سولارعا تابىنىپ، قۇرمەتتەيتىنبىز. ساپارعا شىعا قالساق پۇتتارىمىزدىڭ بەينەسىن ۇننان نەمەسە حالۋادان جاساپ، وزىمىزبەن بىرگە الا شىعاتىنبىز. جول ۇزاپ قارنىمىز اشسا، تابىنىپ، الدىندا قۇرداي جورعالاعان جانسىز حالۋا - پۇتتاردان كەسىپ الىپ جەيتىنبىز. وسىدان اسقان كۇلكىلى وقيعا بار ما ەندى؟». ارينە پۇتتارعا دەگەن ارابتاردىڭ كوزقاراسى بۇكىل الەمنىڭ ولارعا دەگەن كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى. دەگەنىمەن اراب حالقىنىڭ تاريحي ورنى بارىمىزگە ءمالىم سوندىقتاندا وسى ءسوزدى دايەككە الدىم. دىندەردىڭ تۇرلەرى مەن ساتىسىنا قاراماستان ءدىن - ءدىن بولىپ قالا بەرمەك.

ءدىنتانۋ

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىنىڭ 3-بابىنا ياعني دiني سەنiم بوستاندىعى حۇقىعىنا سايكەس: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ، باسقا مەملەكەتتەردiڭ ازاماتتارى جانە ازاماتتىعى جوق ادامدار جەكە ءوزi, سونداي-اق باسقالارمەن بiرگە كەز كەلگەن دiندi ەركiن ۇستانۋعا نەمەسە ەشقايسىسىن ۇستانباۋعا حۇقىلى، دiنگە دەگەن، قۇدايعا قۇلشىلىق جاساۋعا، دiني جورالار مەن راسiمدەرگە، دiندi وقىپ-ۇيرەنۋگە قاتىسۋعا نەمەسە قاتىسپاۋعا كوزقاراستى ايقىنداۋ كەزiندە قانداي دا بiر كۇشتەپ ءماجبۇر ەتۋگە جول بەرiلمەيدi.» وسىلايشا كەز كەلگەن ازامات قاي ءدىندى ۇستانعىسى كەلسە، ءوز ەركى جانە وعان ەشكىم شەكتەۋ قويا المايدى. كەيبىر «اعالارىمىز» بۇل زاڭدى شيكى دەپ تە جاتادى. قالاي دەسە دە، زاڭنىڭ اتى زاڭ. ەلىمىزدىڭ ليبەرالدى زاڭناماسىنىڭ ارقاسىندا بۇگىندە ءتورت مىڭنان اسا ءدىني بىرلەستىكتەر تىركەلگەن. ونىڭ ىشىندە 2337 - يسلامدىق بىرلەستىكتەر; 281 - پراۆوسلاۆتىق; 82 - كاتوليكتىك; مىڭنان اسا پروتەستانتتىق جانە ت.ت.

اۆستريا نەمەسە چەحيادا ءدىني بىرلەستىكتەردى تىركەۋ ءۇشىن ونىڭ قاتارىندا بىرنەشە مىڭداعان ادام بولۋى ءتيىس، ال بىزدە ءدىني ۇيىمدى تىركەۋ ءۇشىن قاتارىندا ون ادام بولسا دا جەتكىلىكتى. وسىعان سايكەس ەلىمىزدە تەك الەمدىك دىندەر عانا ەمەس، ءتۇرلى ۇلتتىق دىندەر، سەكتالار مەن اعىمدار نىق ورنىعىپ الدى. دىندەردى سۇرىپتاۋ - ءدىندى عىلىم دەپ قاراستىرىپ، ونى جۇيەلەۋ.  حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىنىڭ اشىلۋى جاقسى-اق. دەگەنىمەن  دىننىڭ قىر-سىرىن ءبىلىپ بارىپ سەنۋ ابزال. ەلىمىزدە كەڭ تاراعان يسلام مەن حريستيان دىندەرى الەمدىك دىندەر قاتارىنا جاتادى. بۋدديزم قازاقستاندا كەڭ ەتەك جايماعىنىمەن ول دا الەمدىك دىندەر قاتارىندا بار. ودان ءبىر ساتى تومەن ۇلتتىق دىندەر ورنالاسقان ولاردىڭ قاتارىندا يندۋيزم، كونفۋتسيلىك، داوسيزم، يۋدايزم، سينتويزم ت.ت. سىندى تەك ءبىر ۇلتقا عانا ءتان دىندەر جاتادى. سوڭعى كەزدەردە كەي «اعالارىمىز» يسلام قازاقتىڭ تۋا بىتكەن ءدىنى ەمەس، قازاقتار كوك تاڭىرگە سەنگەن دەگەن پىكىر ايتىپ جاتىر، ال تاڭىرگە سەنۋ ول - كونە دىندەردىڭ ءبىر كورىنىسى. ەلىمىزدە نىق ورنىعىپ العان تاعى ءبىر ءدىني ۇيىمنىڭ ءتۇرى - سەكتالار. سەكتا - وزدەرىنىڭ كوزدەگەن تار مۇددەسىنە جەتۋگە تىرىسقان ازاماتتار توبى. وسىدان تۋىندايتىن ءبىر وي - سەكتانى ءدىن دەپ قابىلداۋ دۇرىس پا؟ دۇرىس تا بۇرىس تا. بۇگىندە قاراپايىم حالىقتىڭ سەكتا دەسە توبە شاشى تىك تۇرادى. ونىڭ دا ءار ءتۇرلى سەبەبى بار. مىسالعا  دەۆيد بەرگ قۇرعان «جانۇيا»(سەميا) سەكتاسى الەمدى وزدەرىنىڭ ءامورالدى قىلىقتارىمەن ءدۇر سىلكىندىردى. بالالاردى جىنىستىق قاتىناسقا تارتۋ، ءبىر سوزبەن العاندا پەدوفيليا، جەزوكشەلىكتى ۇندەگەن بۇل سەكتا رەسەيدە دە كورىنىس تاپتى. سونىمەن قاتار جۋىقتا ون جەتى جىل ەشبىر شەكتەۋسىز جاسىرىن ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن تاعى ءبىر سەكتا وسى رەسەيدىڭ ورىنبور قالاسىندا اشكەرەلەندى. «قالالىق ءوزىن ءوزى دامىتۋ قورى» (گورودسكوي فوند ساموسوۆەرشەنستۆوۆانيا) اتتى بۇل ۇيىمدى ۆياچەسلاۆا ۆەسنين اتتى ازامات باسقارىپ كەلگەن. حالىق ءدۇر سىلكىندى، جۋرناليستتەر قاۋىمى جان جاقتى قازبالاپ اقىرى، سەكتانىڭ باسشىسى اباقتىعا قامالدى، سوت ءىسى ءالى دە ءجۇرىپ جاتىر.

ءدىنتانۋدى دامىتۋ حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋعا زور ىقپال ەتەدى. بىلگەندەر مەن بىلمەگەندەر تەڭ بە؟ دىننەن حاباردار جانە اتالمىش سەكتالاردىڭ ۇسىنىپ وتىرعان جۇيەسىندە دىنگە قاتىستى ەشبىر ەلەمەنت جوقتىعىن اڭعارىپ، شىناي مۇددەسى مەن ماقساتىن بىلگەن ازاماتتار سانالى تۇردە وسىعان بارا ما؟ ارينە جوق. وسى ورايدا ەلىمىزدە ەكىنشى جىل قاتارىنان مەكتەپ كۋرسىنا ەنگەن «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانىنىڭ وڭ ىقپالىن اتاپ وتپەۋ دۇرىس ەمەس بولار. الايدا بۇل جەردە دە بىرقاتار سۇراقتار بار. اتالعان ءپان تەك 3-ءشى توقساندا عانا باستالىپ، ەكى توقسان جۇرگىزىلەدى. ال وسى ءپاندى وقىتاتىن ماماندار بار ما؟ بار بولسا، جەتكىلىكتى مە؟ ەلىمىزدە قانشا جوو ءدىنتانۋشى مامانداردى وقىتادى؟ تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرىنە ارنالعان ءدىنتانۋ كۋرستارىنىڭ تيىمدىلىگى قانشالىقتى؟

ءدىنتانۋشى.

الدىمەن  مىنا سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. ءدىنتانۋشى دەگەن كىم؟ جاۋاپ بىردەن ءدىن زەرتتەۋشى مامان بولار... ال وسى ءدىندى زەرتتەيتىن، ساراپتايتىن ماماندار ەلىمىزدە بار ما؟ بۇگىنگى قايرات جولدىبايۇلى، مۋحيتدين يسا، مۇرتازا بۇلۇتاي، ت.ت. سىندى اعالارىمىز ءدىنتانۋشىلار ما، الدە تەولوگتار ما؟ قايرات جولدىبايۇلى - قمدب-نىڭ  ۋاعىز-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، دەمەك يسلام ءدىنىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن ادام، مۋحيتدين يسا - «نۋر مۋباراك» يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى (عىلىمي دارەجەسىنەن-اق بەلگىلى), مۇرتازا بۇلۇتاي - فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. دەمەك اتالعان ءۇش اعامىزدىڭ ۇشەۋىدە ءدىنتانۋشى ەمەس، ەكەۋى تەولوگ، ءۇشىنشىسى فيلوسوف. ءدىنتانۋشى قايدا؟ جوق. ەلىمىزدە تەك ساناۋلى عانا جوو ء(ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، شەت تىلدەر جانە ىسكەرلىك كارەرا ۋنيۆەرسيتەتى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيالىق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، «نۇر-مۇباراك» ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى. ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى، قازاق-اراب ۋنيۆەرسيتەتى ) ءدىنتانۋ ماماندىعى بويىنشا وقىتادى. ونداعى جىل سايىنعى تۇلەكتەر سانى بىزگە بەيمالىم، دەسەك تە از. جوعارىدا اتاپ كەتكەندەي مەكتەپتەگى ءدىنتانۋ پانىنەن كىم ساباق بەرەدى تەولوگ پا، فيلوسوف پا، الدە ەكى ايلىق كۋرس وقىعان تاريحشى ما؟ مەكتەپ كۋرسىنا ارنالعان وقۋلىق جايىندا بىلتىر ءبىراز اڭگىمە بولعانى ءالى ەسىمىزدە. كىتاپتىڭ اۆتورى -  عاريفوللا ەسىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى. سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن 1970 جىلى ۇزدىك بىتىرگەن. 1974-1977 جىلدارى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازمۋ-ءدىڭ فيلوسوفيا جانە ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە اسپيرانتۋرادا وقىدى. 1987 جىلدىڭ اقپانىندا  وسى فاكۋلتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىندە "09.00.01 - ديالەكتيكالىق جانە تاريحي ماتەرياليزم" ماماندىعى بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. 1994 جىلى شىلدەدە "اباي دۇنيەتانىمىنداعى اللا مەن ادام بولمىسى" دەگەن تاقىرىپتا "09.00.06 - ءدىنتانۋ، تەولوگيا" ماماندىعى بويىنشا فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاعىن الۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسيا قورعاعان. 1995 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى بولىپ سايلانعان بەدەلدى اعالارىمىزدىڭ ءبىرى. وسى كىتاپتىڭ سىن ساپاسى تۇرعىسىندا «ءۇش قيان» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ رەسمي سايتىنداعى (http://ushkiyan.kz/p2298) ««ءدىندى» وسىلاي «تانۋ» كەرەك پە؟!» اتتى ماقالادا اۆتور  زىكىريا جانداربەك (تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءدىنتانۋشى /?!/) قاتتى سىنعا الادى. ماقالا سوڭىندا ادەتتەگىدەي پىكىرلەر جازىلعان. ءبىرى داتتايدى، ءبىرى قولدايدى. مەنى قىزىقتىرعانى تەك ءبىر پىكىر عانا، انونيم اۆتور بىلاي دەگەن ەكەن: «شىندىعىنا كەلگەندە كۇرمەتتى پىكىر بىلدىرۋشىلەر، سىزدەر كوپتەگەن كۇپيانى بىلمەيسىزدەر. پىكىر بىلدىرگەندە كوپتەگەن سۇراك قويىپسىزدار، بۇعان مەن جاۋاپ بەرەيىن، وسىنىن باسى قاسىندا ءجۇرمىز عوي،

1 - ءدىنتانۋ وقۋلىعىن جازۋعا  عاريفوللا ەسىم ابۋوۆاعا تاپسىرعان، ال ابۋوۆا ءبىز سيااقتى ستۋدەنتتەرگە تاپسىردى، ەندى ويلاپ كورىڭىز ءبىز قايبىر جارىتىپ جازامىز.

2 - يسلام ءدىنى بويىنشا قايرات جولدىبايدىڭ توبىنا جازدىرعان، ال ولاردىڭ توبى بارلىعى دەرلىك سالافيتتيك باعىتتاعى ادامدار.

3 - بۇكىل گازەتتەرگە (بارلىعى ەل مۇددەسىن ويلايتىن ازاماتپىز دەيدى) مەنىڭ كىتابىم تۋرالى سىن پىكىرلەردى جاريالاماندار دەپ تاپسىرما بەرىپ كويعان («ۇشقيان» گازەتىنەن باسقا گازەتتەر جاريالاماعان.)».

اقپاراتتىڭ راس يا جالعاندىعىن تەك قۇداي بىلەدى، دەسەكتە قورىتىندى وزدەرىڭىزدەن.