سوعىس 22 ماۋسىم 1941 جىلى باستالعاندا، مەن ءۇش جارىم جاستا ەكەنمىن. 1937 جىلى 25 قاراشادا سەمەي وبلىسى اقسۋات اۋدانى ەگىندىبۇلاق مەكەنىندە دۇنيەگە كەلىپپىن. كەيىنىرەك ءومىربايانىمدا جازىلىپ جۇرگەن تۋعان جەرىم – قىزىلكەسىك ەگىندىبۇلاقتان 7-8 شاقىرىم جەردەگى ىرىلەنگەن كولحوزدىڭ ورتالىعى بولدى. ول زاماندا تۋ تۋرالى كۋالىك جازباعان بولار، تەك تولقۇجات الاردا اۋداندىق ىشكى ىستەر مەكەمەسىنىڭ تىزىمىنەن مەنىڭ اتى-ءجونىم تابىلىپ، تۋعان كۇنىمدى سول كەزدە ءبىر-اق ءبىلدىم. ودان بۇرىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم كۇزدە، قار ءبىرىنشى جاۋعان – مەرزىم بولاتىن.

ادەتتە ءومىرباياندى اكە-شەشەدەن باستاۋشى ەدى، مەن وزىمشىلدىككە جول بەرىپ قويىپپىن. مەنىڭ ەكى اكەم، ەكى شەشەم بولدى. مەنى ومىرگە اكەلگەن اكەم – احمەتجان (شالاباي), شەشەم – ءان ء(انۋار), ال باۋىرىندا بولعان اكەم ءابدىلدا، شەشەم تىلەجان. وسى كۇنگە دەيىن وسىلاردىڭ قايسىسىن اكەم، شەشەم دەپ ايتۋعا باتىلىم جەتپەي ءجۇر.

احمەتجان (جەتى ايلىعىندا تۋعاندىقتان، جەڭەشەلەرى شالاباي دەپ اتاپتى) سول زامانداعى اۋدان ازاماتتارىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا ساۋاتتى، كەڭەس جانە تۇتىنۋ ۇيىمدارىندا قىزمەت اتقارىپتى. ال ءابدىلدا اۋىلدا قول ونەر شەبەرلىگىمەن اعاشتان بۇيىم جاساۋ، ۇستالىق جانە پەش سالۋ سياقتى جۇمىستارمەن شۇعىلدانعان دەسەدى. ول كىسى قالجىڭباس، جولداستارىنا سىقاق ولەڭدەر شىعارادى ەكەن. ەل اۋزىنان ەستىگەنىم – پەش قالاۋعا شاقىرعان ءۇي ابەڭە جاقسى سىي-قۇرمەت كورسەتپەسە، ءتۇتىنى تارتپايتىنداي ءبىر جەرىن بىتەپ كەتىپ، ءۇي يەلەرى جالىنىپ-جالپايىپ، قايتا شاقىرۋىن كۇتەتىن دەسەدى. ال ءوزىنىڭ دوسكەلدى دەگەن قۇرداسى قىستا وگىز شانامەن بۇقتارمادان ەگىندىبۇلاققا بالىق تارتاتىن، وعان ابەڭ ءبىر جولى:

ءاي، دوسكەلدى، دوسكەلدى،

كىرەگە بارىپ بوس كەلدى.

بوس كەلگەنىن قايتەيىن،

قوڭىرمەنەن ءوش كەلدى، –

دەگەن ولەڭ شۋماعىن دوسكەلدىنىڭ جۇبايى قوڭىر اپامىزدىڭ ءوز اۋزىنان سوعىس جىلدارىندا ءجيى تىڭدادىم. قوڭىر ماعان دا ەپتەپ «سەنىڭ اكەڭ ولاي ەدى، بۇلاي ەدى» دەپ ماقتاپ، اڭگىمەلەپ قوياتىن.

وكىنىشكە قاراي، ەكى اكەمنىڭ دە ءوڭى-ءتۇسى ەسىمدە جوق، اكەلەرىمدى بىلمەدىم دەۋگە بولادى. ولارعا دەگەن ىقىلاسىمدى 2012 جىلى جارىق كورگەن «قازاقستان مەملەكەتتىلىگى ءۇشىن» دەگەن بەس تومدىق كىتابىما «اكەم احمەتجان (شالاباي) جانە اتام ءابدىلدا ءالىمجانوۆتار ۇلى وتان سوعىسىندا مەرت بولىپ، قابىرلەرى مايدان شەبىندە قالعان. وسى بەس تومدىق جيناقتى قوس اكەمە ەسكەرتكىشكە ارنادىم» دەگەن قولتاڭبا جازىپ، اكەلەرىمە وتەي الماعان پارىزىمدى جەڭىلدەتكەن بولدىم.

شەشەلەرىم تىلەجان («اپا» دەيتىنمىن), ءان («تاتە» دەيتىنمىن) ءۇي شارۋاسىمەن شۇعىلداندى. ال سوعىس جىلدارىندا كولحوزدا جۇمىس ىستەپ، قوي، ەشكى ساۋىپ، تاتەم مايدانعا جىبەرۋگە جايلاۋدا قوي سۇتىنەن ىرىمشىك دايارلاعانى ەسىمدە. شەشەلەرىم جاۋىنگەرلەرگە جىبەرىلەدى دەپ، جۇننەن ءجىپ ءيىرىپ، قولعاپ، شۇلىق توقيتىن. انالارىمنىڭ ىستەگەنىن كورىپ، مەن دە ۇرشىق ءيىرىپ، قولعاپ توقۋدى ۇيرەنگەن ەدىم. ەكى شەشەم دە مەن دەگەندە شىبىن جاندارىن قيۋعا ءازىر ەدى. تاتەم 1976 جىلى، ال اپام 1982 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. ولارعا توپىراق سالىپ، باستارىنا اتى-جوندەرى جازىلعان ءمارماردان تاقتايشا قويدىم...

مەن ءوز اكەلەرىم تۋرالى بىلەتىنىم شامالى بولعانىن ايتپاعاندا، مەنىڭ قىزىم مەن ۇلىم، نەمەرەلەرىم مەنى تەك ەس بىلگەننەن باستاپ، كورگەندەرى ارقىلى بىلەدى. ال ولار مەنىڭ بالالىق، جاستىق شاعىمنان مۇلدە حابارسىز دەۋگە بولادى. باسقالار وقىماسا دا، بالا-شاعا، ءۇرىم-بۇتاقتارىما جەتكىزەيىن دەگەن ماقساتپەن جانە «مەن تۋرالى مەنەن ارتىق ەشكىم بىلمەس» دەگەن ويمەن ءومىربايانىمدى جازۋعا كىرىستىم دە، ونى «مەن سوعىستىڭ تۇلەگىمىن» دەپ اتاۋدى ءجون كوردىم...

مەن وتان سوعىسى تۋرالى جازايىن دەپ ماقسات قويىپ وتىرعان جوقپىن جانە وقىرماندارعا اقىل ايتىپ، جاستارعا جول كورسەتۋ دە جوسپارىمدا جوق. مەن ومىرگە كەلگەندە، كەڭەس وكىمەتىنە تۋرا 20 جىل بولعان. ءدال بۇگىنگى 20 جاستاعى جاستار تاۋەلسىز قازاقستاندا ءوسىپ جاتىر. ولاردىڭ كەلەشەگى وتە بۇلىڭعىر. ۇسىنىلعان 40 جىل مويسەيدىڭ جولى (1990-2030) كۇرەسىپ جاتقان، «نۇرلى جول» جويقىن (2050) وزىندە وي جوق، باسىندا مي جوقتار ءۇشىن شىعارىلعان ساياسات. قازىر دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىندامىز دەپ داۋرىعامىز، ال شىندىققا كوز جۇگىرتىپ، ادام دامۋىنىڭ ءۇش كورسەتكىشىنە جۇگىنسەك (ورتا جاستىڭ ۇزاقتىعى، ءبىلىم دەڭگەيى جانە ىشكى ءونىمنىڭ جان باسىنا شاققانداعى كولەمى) قازاقستان دۇنيە ءجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا 72-ورىندا بولسا، ال كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا 33-ورىندا ەدى.

مەن سوتسياليزم زامانىندا ەڭبەك ەتىپ، كاپيتاليزم كەزەڭىندە ءومىرىمنىڭ سوڭعى جىلدارىن وتكىزۋدەمىن. مەنىڭ نەمەرەلەرىم تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تۋىپ، ەر جەتىپ كەلەدى. بىراق ولاردىڭ زامانى قۇبىلمالى، قورشاعان قوعامدىق ورتاسى قايشىلىققا تولى ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇر. بۇعان كىم كىنالى دەگەن سۇراق كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي وتىر. بالا ما، اتا-انا ما، مەكتەپ پە، قوعام با، جوق الدە ساياسات پا؟ وسىلاردىڭ بىرەۋى عانا «كىنالى» دەسەم، مەن قاتەلەسەر ەدىم. ايتكەنمەن، ساياساتتىڭ كىناسى باسىمىراق ەكەنىن ايتقانىم ءجون بولار. سەبەبى مەن دە «ساياساتتىڭ» ۇرپاعى ەكەنىمدى ايقىن تانىعان قارتپىن.

رەسمي تاريحتان بىلەتىنىمىز – سوۆەت وداعى 1937 جىلى دۇنيەجۇزىندەگى ءبىرىنشى سوتسياليستىك مەملەكەت بولىپ، ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ تولىق جەڭىسىن بۇكىل الەمگە جاريالادى. الايدا مەملەكەتتىڭ دە، حالىقتىڭ دا جاعدايى اۋىر بولعان. ونىڭ ۇستىنە 1937 جىلى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى جۇرگىزىلدى. وسى قىرعىن ساياسات جايىندا مەملەكەت قايراتكەرى ەرىك اسانباەۆ ماعان «1937 سەن تۋعان جىل – حالىققا پالە اكەلدى» دەيتىن. مەن ەرىك ماعزۇمۇلىنا «جوق، سەن 1936 جىلى ناۋرىزدا تۋىپ، پالەنى باستادىڭ، ال مەن 1937 جىلى قاراشا ايىندا دۇنيەگە كەلىپ، بارلىق پالەنى توقتاتتىم»، – دەپ قالجىڭداساتىن ەدىك.

مەنىڭ تۋىستارىمنىڭ اراسىندا سوتتالعان-قاتتالعان ادام بولعان جوق. الايدا وتىزىنشى جىلدارداعى زارداپ شەككەن بوزداقتاردىڭ تۋىسقان-تۋعاندارىمەن، بالالارىمەن كوپ ارالاسىپ، ءتىپتى قىزمەتتەس تە بولدىم. ءومىر ءوتىپ، ساياسات تۇزەلگەن كەزدە كورىپ-بىلگەنىم، وتىزىنشى جىلدارى اتىلىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ بالالارىنىڭ كوپشىلىگى تانىمال عالىم، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. الايدا بۇلاردىڭ اكەلەرىنە جاسالعان قيانات ءۇشىن ستالينگە نارازىلىق ءبىلدىرۋى – رەجيم قۇلاعان سوڭ، ونى اشكەرەلەۋى ورىندى. ال زيالىلاردىڭ كەڭەس زامانىندا تۋىپ-وسكەن، ءسوتسياليزمنىڭ جەمىسىن جەگەن توپتارىنا نە جوق؟ ءتىپتى ول عالىمداردىڭ اراسىندا سوتسياليستىك ءداۋىردىڭ ءتۇبىن ءتۇسىرىپ ماقتاپ، تاريحي، عىلىمي ەڭبەك جازىپ، اكادەميكتىك دارەجەسىنە جەتكەندەرى دە از ەمەس. ال بۇگىن سولاردىڭ ءبىرازى كەڭەس داۋىرىنە كۇيە جاعۋدى مانساپ قىلىپ ءجۇر.

مۇنداي ءىس-قيمىلداردىڭ كەم دەگەندە ەكى جاعىمسىز جاعدايى بار: بىرىنشىدەن، تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋ، ەكىنشىدەن، جاسوسپىرىمدەرگە تەرىس باعىت كورسەتىپ، ادىلەتسىز ىزدەنىسكە يتەرمەلەيدى.

سوندىقتان دا سەكسەن جىلعا تاياۋ وتكەن ءومىرىمدى كەڭەس زامانى جانە تاۋەلسىزدىك جاريالاعان وتانىمىزدىڭ العاشقى شيرەك عاسىرىمەن ۇشتاستىرا بايانداۋ ءتاسىلىن، جانە تاريحي وقيعالاردىڭ اقيقات جەمىسىن ادىلەتتى باعالاۋدى ءجون كوردىم.

مەن ەس بىلە باستاعاندا، ۇلى وتان سوعىسى ءجۇرىپ جاتتى. مايداندا قازا تاپقاندار جايىندا قارا قاعاز («يزۆەششەنيە و گيبەلي») كەلەتىن، شاعىن اۋىل بولسا دا، ەگىندىبۇلاق تۇرعىندارى قارالى وتباسىنا كوڭىل ايتىپ، جىلاسىپ-سىقتاسىپ، شۋلاپ، جوقتاۋ ايتاتىن. بىزدەر، بوكەش، قالدىعازى، بازاربەك، بازارباي، ءاليمۇحان، توكەنعازى – ءبىر توپ بالالار، ويناپ جۇرگەن اسىعىمىزدى تاستاي سالىپ، ۇلكەندەردىڭ ايتقانىن تىڭداۋ ءۇشىن، قارالى ءۇيدىڭ ماڭايىنا باراتىنبىز. وزىمىزشە اتتەگەن-اي، ءبىزدىڭ جاسىمىز جەتسە، نەمىستەردى قىرىپ-جويار ەدىك دەگەندەي قىنجىلاتىنبىز. سول جىلدارى ەگىندىبۇلاققا ەكى-ءۇش نەمىس وتباسىن اكەلگەن، قۇرامى – ايەلدەر مەن بالالار. سونىڭ اراسىندا بىزبەن جاسى شامالاس فريد (فريدريح بولار) اتتى ۇل بولدى. سونى قايعىلى كۇندەرى ساباعىمىز كەلىپ تۇراتىن. بىراق اتام «ونىڭ كىناسى جوق، وزدەرىڭ سياقتى ءبۇلدىرشىن بالا، قايتا ونى قاتارلارىڭا قوسىپ، بىرگە جۇرىڭدەر» دەپ، ءبىزدى توقتاتاتىن. ءبىز ءۇشىن اتالارىمىزدىڭ ايتقانى دالا زاڭى، بۇجىتپاي ورىنداۋ قانعا سىڭگەن.

سول جىلدارى ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا دا قارا قاعازدار جەتتى. فين سوعىسىنا قاتىسقان، سونان سوڭ «كادروۆىي وفيتسەر» رەتىندە اسكەردە جۇرگەن اكەمنىڭ ءىنىسى تولەۋبايدان «ەرلىكپەن قازا تاپتى» دەگەن حابار كەلىپتى، ول مەنىڭ ەسىمدە جوق. ال 1943 جىلى ءابدىلدا – مەرت بولدى جانە شالاباي – حابارسىز كەتتى دەپ ەستىرتتى. بۇل سۋىق حابارلارعا بارىمىزدەن دە، اسىرەسە اجەم كۇنجان قاتتى قينالدى، ءۇش ۇلىنان ايىرىلۋ وڭاي ما، زار قاعىپ جۇرەتىن.

بۋىنىمىز قاتپاعان بالا بولساق تا، ءبىز جەسىر قالعان انالارىمىزبەن بىرگە كۇن كورۋگە تىرىستىق. ءبارىن ءتىزىپ جازۋ مۇمكىن ەمەس، ايتكەنمەن بىرەر ءساتتى ايتايىن. اپام تىلەجان ەشكى فەرماسىندا تۇنگى كۇزەتشى بولدى، تۇندە مال قورانى قاسقىردان كۇزەتۋ قاۋىپتى ەدى. مەن دە اپاممەن بىرگە جۇرەتىنمىن. ال كوكتەمدە ەشكى لاقتاعان كەزدە جۇمىس كوبەيەدى، ءتول قابىلداپ، ونى ەنەسىنە جەرىتپەي ەمىزۋگە كوپ كۇش كەرەك. ەشكى كوبىنە ەگىز تابادى، ال ءبىزدىڭ فەرمادا انگور، اق ءتۇبىت ءجۇندى، ءبارى بىركەلكى اسىل تۇقىمدى ەشكى بولدى، ۇزىن سانى 500-600 باس بولار – ويىمدا ناعىز سانى ساقتالماپتى. بىراق ءاربىر ەشكىنىڭ لاعىن بۇلجىتپاي تانىپ، باۋىرىنا سالىپ ەمىزۋ – سول فەرمادا تەك مەنىڭ قولىمنان كەلەتىن «ونەر» بولاتىن. اپام دا جانە باسقا فەرمادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ايەلدەر دە «مىنا ەشكى، مىنا لاقتى ەمىزبەي جاتىر، وسىنىكى مە، الدە جەرىپ كەتتى مە، ەنەسىن تاۋىپ بەرشى» دەپ، لاقتى قۇشاقتاپ ماعان اكەلىپ بەرەتىن. مەن تۇستەرى بىردەي بولسا دا، كەشەلى-بۇگىندى لاقتاعان ەشكىنى تانىپ، لاعىن باۋىرىنا سالاتىنمىن. مەكتەپ جاسىنا جەتپەي جاسالعان شارۋا، كەيىن ويلاسام زەرەكتىككە تاربيەلەگەن ەكەن عوي.

ال تاتەم ءان جايلاۋدا قويدىڭ سۇتىنەن ىرىمشىك دايارلايتىن، ونى اۋداننان جيناۋشى (زاگوتوۆيتەل) كەلىپ، اسكەرگە جىبەرەتىن. مەن سول ىرىمشىك دايارلاۋ تاسىلدەرىنە قولقابىس ەتىپ، كوبىنە باستاۋدىڭ باسىنان تۇنىق سۋدى يىناعاشپەن شەلەكتەپ تاسيتىنمىن.

ايتپاقشى، ەشكى ءوسىرۋ تۋرالى «گوسپلاندا» قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە ەستىگەن ءبىر اڭگىمە ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. سوعىس بىتكەن سوڭ، قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ پەن قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ توراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆ ي.ۆ.ستالينگە بارىپتى-مىس. اڭگىمە بارىسىندا ولار «جولداس ستالين، قازاقستاندا ەشكى ءوسىرۋدىڭ مۇمكىندىگى زور. ءسىز وسىعان قالاي قارايسىز؟» – دەپ، كوسەمنەن پىكىر تارتقىسى كەلىپتى. سوندا ستالين ترۋبكاسىن سورىپ، ءارى-بەرى ءجۇرىپ «كوزا – ەتو بەدنوست» دەپتى.

سودان دا بولار، سوعىستان كەيىن اقسۋات وڭىرىندە ەشكى باسى جويىلدى، قوي مەن جىلقى كوبەيدى. بىراق جۇمەكەڭ مەن نۇرەكەڭ ءوزارا «كوسەمنىڭ كورگەنى گرۋزياداعى باۋ-باقشانىڭ جاپىراعىن جەيتىن ەشكى بولار» دەپ مىسقىلداپتى.

سوعىس جەڭىسپەن اياقتالدى دەگەن حاباردى مەن اتامنىڭ الدىندا، ات ۇستىندە ەستىدىم. سول كۇنى «جاڭاتالاپ» دەگەن شاعىن كولحوزدان ءبىرىنشى سىنىپ بىتىرگەن سوڭ، كوكجىرا مەكەنى ارقىلى بازار دەگەن ەگىس ەگەتىن كولحوزدىڭ دالاسىنا كەتىپ بارا جاتقاندا، كوكجىرادا كوشەگە ىلىنگەن راديو جەڭىس تۋرالى ساڭقىلداپ تۇر ەكەن. اتام ەكەۋمىز اۋىلدىڭ شەتىندە اتتان ءتۇسىپ، مەن قۋانا سەكىرىپ، ال اتام قۇدايعا سىيىنىپ، ماڭايداعى زيراتقا قۇران وقىپ، نيەت ءبىلدىردى. سونان سوڭ اتام ماعان: «بالام، سەن ءوسىپ كەتىپسىڭ، ەرتوقىم تار بولار» دەپ، شەكپەنىن اتتىڭ ارقاسىنا توسەپ، مەنى مىنگەستىرىپ الدى. ءمىنىپ جۇرگەن اتى «مۇلىك» دەپ اتالعان اسىل تۇقىمدى، كولحوزعا شەتتەن اكەلگەن ۇلكەن قاراتورى ايعىر ەدى. اتام ونى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە، كوبىنە قارلى بوران سوققان كۇندەرى ىعىپ كەتكەن تابىندى ىزدەۋگە مىنەتىن. مۇلىك كىسىنەگەندە، تاۋ اراسىندا ىعىپ جۇرگەن جىلقىلار دا دىبىس بەرەتىن. جانۋاردى اتام وتە جاقسى كوردى، كولحوزدان العان از-ماز سۇلىنى مۇلىككە بەرەتىن. بازار باسىنا كەلسەك، ادامدار تايلى-تاياعى قالماي، دالادا ءان شىرقاپ، ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ، ساماۋرىن قايناتىپ، تۇيە، قوي سويىپ، مارە-سارە بولىپ جاتىر ەكەن.

1944 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە اۋىلدىق سوۆەتتىڭ توراعاسى توكەن بەيىلعوجين جايلاۋدان كۇزەۋگە جىلجىعان كەزدە مەكتەپ جاسىنا تولعان بالالاردى ات ارباسىمەن ارالاپ، مەكتەپكە جينادى. مەنى دە دالادان ۇستاپ الىپ، ارباعا وتىر دەپ بۇيىردى. اپام: «بۇل ءالى جەتى جاسقا تولعان جوق» دەپ ەدى، ونى توراعا تىڭداماي: «قالاي تولمايدى، بالاڭ ەڭگەزەردەي بولىپ ءوسىپتى» دەپ، وزىنشە شەشەمدى جۇباتتى. كولحوز ورتالىعى ەگىندىبۇلاقتا باستاۋىش مەكتەپ بار ەدى، ونىڭ ەكى بولمەسىندە ءتورت كلاستىڭ وقۋشىلارى وقيتىن، بارلىق پاننەن ءبىر مۇعالىم ساباق بەرەتىن.

ۇستازىمىزدىڭ ەسىمى ءايتىش ەدى، جاسى ءبىزدىڭ اكەمىز قۇرالىپتاس. ال سوعىسقا نەگە بارماعانى ەسىمدە جوق. ول زاماندا مۇعالىمدەردىڭ ءبىرازى برونمەن قالدى دەپ ەستيتىنبىز، الدە دەنساۋلىعىنا بايلانىستى بولدى ما ەكەن؟

مەنى توراعا بايبازار اقساقالدىڭ ۇيىنە ورنالاستىرىپ: «مىنا بالانىڭ اتاسى كۇزەۋدەن كوشىپ كەلگەنشە سەن كۇتەسىڭ» دەپ، قاتتىراق سويلەپ، ءوزىنىڭ بيلىگىن سەزدىرگەندەي بولدى. بايبازار اقساقال: «وي، قام جەمە، بۇل كىرمەنىڭ نەمەرەسىن ءوز نەمەرەمدەي كورەم عوي» دەپ، قالجىڭداپ، ۋادە بەردى.

قىركۇيەكتىڭ بىرىندە بوكەش ەكەۋمىز مەكتەپكە بارساق، ءبىر-ەكى ايەل پارتالاردى ءسۇرتىپ، ەدەندى سىپىرىپ جاتىر ەكەن، ال مۇعالىم كەلگەن بالالارعا اناعان-مىناعان كومەكتەسىڭدەر دەپ نۇسقاپ تۇردى، ءوزى دە قولقابىس جاساپ ءجۇردى. ول كۇنى ساباق بولعان جوق، تەك ءتىزىمدى رەتتەگەن مۇعالىم: «يبراەۆ بەكەش، سەن سەگىز جاستان اسىپسىڭ، ال ءابدىلدين سەپون – سەن جەتىگە تولماپسىڭ، مەكتەپ جاسى – جەتى جاس» دەگەندە، مەن قاتتى قۋاندىم. بىراق: «بالالاردى تولىق جيناعانشا، سەن ساباققا قاتىسا بەر» دەپ، تاعى دا مەنىڭ قۋانىشىمدى سۋ سەپكەندەي باستى. ول ءسوزىنىڭ سەبەبى بالا كوبەيسە، پارتا جەتپەيدى ەكەن.

بالا كەزىمدە مەنى سەپون دەيتىن، كەيىن نەگە ولاي دەسەم، قازاق تىلىندە «سەرىك» دەگەن ءسوز كەيدە «سەپ» «سەپتىگى ءتيسىن» دەگەن سوزبەن ۇندەسەدى ەكەن دە، سەرىكبولسىن – «سەپ بولسىن»، ەركەلەتىپ ايتقاندا، «سەپون» بولادى دەگەندى تۇسىندىرگەن ەدى اعالارىم.

ول جىلداردا – تاپشىلىق، بايبازار اتامىزدىڭ قاۋقارى دا شامالى، بىرەر سيىرى بولار، از-مۇز بيداي، ال ءبىزدىڭ اكەلگەن قۇرت-ىرىمشىك كوپكە جەتپەدى، «كوزىم كوگەرىپ، قارنىم اشتىنىڭ» سالدارى باستالدى. بىرەر اپتادان سوڭ، مەكتەپتىڭ ماڭايىنا كۇزەۋدەن قىزىلكەسىككە قوي ءجۇنىن تاسىپ جۇرگەن، وگىز اربالى، وزىمە جاقسى تانىس، سوعىستان جارالى بولىپ كەلدى مە، شوتان اتتى اعاي توقتاي قالدى. مەن وعان: «مەكتەپكە جاسىم جەتپەپتى، مەنى الا كەت» دەپ ەدىم، قۋانا-قۋانا: «مەن تۇنىمەن ۇيىقتاعان جوقپىن، مىنا وگىزدى ايدا» دەپ، بيشىگىن ۇستاتا سالدى. سونىمەن اپاما قايتىپ جەتتىم. بۇل تەك شەشەمە، ۇيىمە جەتكەنىم ەمەس، اپامنىڭ ساقتاپ قويعان سارى مايى، قايماعى، قۇرت-ىرىمشىگىنە قول جەتكىزگەنىم بولدى. اپام ۇلىم كەلدى دەپ قۋاندى، مەن قارنىم تويدى دەپ ءماز بولدىم. اۋىلسوۆەتتىڭ باستىعىنان سونشا قورقا قويعانىمىز جوق، سەبەبى مۇعالىمنىڭ ءوزى جاسىڭ جەتپەيدى دەگەنى بار. شىنىندا، ول زاماندا مەكتەپكە 7 جاسقا تولماعانداردى قابىلدامايدى ەكەن.

قىستاققا، تاعى دا الاق قوراسىنا باردىق. شاماسى قاڭتار ايىنىڭ باسى بولار، 1945 جىلى سول الاققا ويدا جوق جەردە سوعىستان جارالى بولىپ قايتقان، ال كەلگەن سوڭ جاڭاتىلەك كولحوزىنا باس ەسەپشى (بۋحگالتەر) بولىپ تاعايىندالعان دولدين سقاق كەلدى. مەنىڭ اتىمدى سقاققا سەرىك بولسىن دەپ – سەرىكبولسىن قويعان ەكەن. امان-ەسەن كەلگەنىنە قۋانىپ، سول الاقتاعى فەرمانىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ەسەپتەلەتىن ارحاباي ەسىمدى اقساقال سەركە سويىپ، قۋانىپ وتىرعاندا، اعام: «مىنا سەرىكبولسىن نەگە وقىمايدى، مەن مەكتەپكە الىپ كەتۋگە كەلدىم جانە وسى كۇنگە دەيىن سۇندەتكە وتىرعىزباپسىڭ!» دەپ، اپاما تارپا باس سالدى. قازاق جولىمەن ەسەپتەگەندە، قاينىسى جەڭەشەسىنە ۇستەمدىك ءسوز ايتۋعا بولاتىندىقتىن با، ايتەۋىر قانشا وركوكىرەك بولسا دا، اپام اۋىز تولارلىقتاي ەشتەڭە ايتا المادى.

ەرتەڭىندە پار ات جەككەن شانامەن كىشىاعا (نەمەرە اعالارىمىز كوپ بولعاندىقتان با، سقاقتى – كىشىاعا دەپ، ءاشىمدى – اشاعا دەپ، تاعى باسقالارىنا دا كوڭىلگە سىيىمدى سىيلى ات قوياتىنبىز) مەنى جاڭاتىلەككە الىپ كەتتى. شانادا كىشىاعانىڭ ءوز تۇلىبىنان باسقا ءبىر تۇلىپ، كيىز پيما بار ەكەن، مەنى سول تۇلىپقا «مىناۋ قاباجاقتىڭ تۇلىبى» دەپ وراپ، پيمانى اياعىما كيگىزىپ قويدى. ال قاباجاق – قاسىمحانوۆ قابدىراحمان، كاپيتان، مايداننان دەمالىسقا كەلىپ، اقسۋاتتان اياگوزگە دەيىن كىشىاعا پوەزعا شىعارىپ سالعان ءبىزدىڭ جيەنىمىز ەدى. ول سوعىس بىتكەن سوڭ كوپتەگەن وردەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان جاۋىنگەر رەتىندە ەل-جۇرتقا ابىرويمەن ورالىپ، اقسۋات ولكەسىنىڭ قادىرلى ازاماتى بولدى. ءبىز قاباجاقتى ماقتان تۇتاتىنبىز، ءوزى «ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، باتىرلار مەن سياقتى بۇزىقتاردان شىعادى» دەپ قالجىڭداپ قوياتىن.

اقىرىندا كىشىاعا مەنى تىلەجان شەشەمنەن ءان شەشەمە الىپ كەلدى. وقۋ جىلىنىڭ جارتىسى ءوتىپ كەتسە دە، مەنى سونداعى باستاۋىش مەكتەپكە تىركەتتى. ءاليما اتتى بۇلدىرشىندەي جاس، پەدۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، سول جىلدارداعى كادرلاردى ءبولۋ جۇيەسىمەن (پو راسپرەدەلەنيۋ) جاڭاتىلەككە شىعىس قازاقستان وبلىسىنان كەلگەن ەكەن.

اسكەردەن كەلگەن بۋحگالتەر مەن شىعىستان كەلگەن جاس مۇعاليمانىڭ سوزدەرى جاراستى ما، ايتەۋىر ءاليما اپاي ماعان كوپ ۋاقىتىن ءبولىپ، باسقا بالالاردىڭ وقىعانىن قۋىپ جەتۋگە جاردەمدەستى. سول جىلدارى – تاپشىلىق، الىپپە تەك مۇعالىمنىڭ قولىندا، ال داپتەر اتىمەن جوق، ەسكى كىتاپ-جۋرنال، گازەتتىڭ بەتىنە شيمايلاپ جازاتىنبىز. قالامساپتى دۇرىس ۇستاۋعا، ارىپتەردى كوركەم جازۋعا مۇعاليمامىز اسا زور كوڭىل بولەتىن.

ءسويتىپ، جارتى جىلدا ءبىرىنشى سىنىپتى ءبىتىرىپ، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن دەڭگەيدەن ەجىكتەپ وقۋعا شامام جەتتى. 9 مامىر كۇنى، «ءالى وقۋ جىلى اياقتالعانشا، ءبىر اپتا بار» دەگەن مۇعاليمانىڭ سوزىنە اتام: «قاراعىم، مىنا ۇلدى اكەلىپ بەر دەپ، شەشەسى قۇلاق ەتىمدى جەدى، بۇگىن الىپ كەتپەسەم، قايتا كەلىپ ءجۇرۋ بىزگە دە وڭاي ەمەس. سەنى اللا جارىلقاسىن، ءبىرىنشى كلاستى ءبىتىردى دەپ بوساتا عوي» دەگەن قاريانىڭ ءسوزىن سىيلادى ما، الدە تاتار قىزى ادەپتىلىك ءبىلدىردى مە، «سەنى كۇزدە كۇتەمىن» دەپ باسىمنان سيپادى.

وكىنىشكە قاراي، سول كۇن ءبىرىنشى ۇستازىممەن قوشتاسقان كۇن بولىپ قالا بەردى.

مەنىڭ قىركۇيەكتە وسى مۇعاليماعا قايتىپ كەلەرمىن دەگەن ويىم ورىندالمادى. ارينە، بۋحگالتەردىڭ وتباسىندا تۇرۋ مالشىنىڭ جەر ۇيىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن جانە بۇل ۇيدە ءبىر انادان تۋعان زاعىش اتتى اپايىم، سايرامحان دەگەن قارىنداسىم دا بولدى. ءدال بۇگىن ولاردىڭ كوزى ءتىرى، اپايىم 80 جاستا، قارىنداسىم 75-تە، ءۇيلى-كۇيلى، بالالى-شاعالى بولدى. كىشىاعامىز وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ەكونوميسى، سوعىس جانە ەڭبەك مايدانىنداعى جەتىستىكتەرى ءۇشىن وردەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان، بيىل 94 جاسقا كەلدى. كىشىاعاعا ءاليما بۇيىرماعان بولار، كەيىن مامەن دەگەن قىزعا ۇيلەندى، ول جەڭگەمىز ون قۇرساق كوتەردى، «باتىر انا» اتاعىنا يە بولدى، اعارتۋ سالاسىندا كوپ جىلدار قىزمەت ەتتى.

مەنىڭ ويىمدا قالعان ءبىر ەرەكشەلىگى – كوركەم ادەبيەتتى كوپ وقۋشى ەدى، وكىنىشكە قاراي، ەرتەرەك دۇنيە سالدى. كىشىاعامىز الماتىدا بەرەكە دەگەن ۇلى جانە ايگۇل اتتى كەلىنىمەن تۇرادى. ولاردان بەس نەمەرە ءسۇيىپ وتىر. باسقا ۇل-قىزدارى دا قازاقستاننىڭ ءار ايماعىندا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر، ءبارى دە ءۇيلى-باراندى. ادىلەتتىلىككە جۇگىنسەك، بۇل مەنىڭ تۋعان وتباسىم.

ال ادالدىق جولىن ۇستاسام، توعىز ايلىعىمدا باۋىرىنا باسقان تىلەجان اپامنان قالاي اجىرايمىن. اپامنىڭ شىن پەيىلىمەن مەنى كۇتكەنى ەسىمنەن كەتپەيدى... كورشىلەردىڭ سىبىرلاپ سويلەگەن سوزدەرىنەن «تىلەجان بالا كوتەرمەگەن، ءمانيا مەن جالەل ءابدىلدانىڭ بالادان قايتىس بولعان ءبىرىنشى ايەلىنەن، ال سەپون – اننەن تۋعان عوي» دەگەن سوزدەرىن دە ەستىپ، ىشىمنەن تىنىپ جۇرەمىن. سوعىس جىلدارىندا ءمانيانى سەمەيگە كاسىبي ماماندىققا وقىتامىز دەپ، ال جالەلدى قاراعاندىعا فزۋ-عا الىپ كەتكەن. سوعىستىڭ قانداي قيىنشىلىعى بولسا دا، كەڭەس ۇكىمەتى اكەسىز جەتىمدەردى وقىتۋعا كوپ كوڭىل بولگەنىن ءوز وتباسىمنان بىلەمىن. بۇل مەنىڭ تۇرعان وتباسىم ەدى.

سونىمەن قاتار مەنىڭ ەكى اجەم بولدى. كۇنجان – ءالىمجاننىڭ بايبىشەسى، ال جامال – اتامنىڭ توقالى. اتام ەكەۋىن دە بولمەي-جارماي قامقورلىق جاسايتىن. كەڭەس زامانىندا ەكى ايەلگە تىيىم سالىندى دەگەنگە دە سەنۋگە بولمايدى. بۇل دا مەنىڭ ومىردە كورگەن شىندىعىم. كۇنجان مەنىڭ اكەمنىڭ شەشەسى، بىراق مەنى اتام باۋىرىنا تارتىپ، كوبىنە جامال اجەمنىڭ قامقورلىعىندا بولدىم. ءۇيى ىرگەلەسكەن ەكى اجەم مەنى وزدەرىنە تارتىپ، كەيدە سوزگە كەلىپ جاتاتىن، بىراق اتام اقىرسا، ەكەۋى دە جىم بولاتىن.

سەرىكبولسىن ءابدىلدين

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №17 (381) وت 4 مايا 2017 گ.