«ۇيىمىزدە، تورىمىزدە،

پورترەتتە تۇرعان كىم؟

كىمنىڭ ءجۇزى تانىس بىزگە،

بىزگە جاقىن تۋعان كىم؟» نەمەسە

«لەنين ءبىزدىڭ اتامىز،

ساياسىنا جاتامىز.

قارسى كەلگەن دۇشپاندى

قاق جۇرەكتەن اتامىز» - دەيتىن تاڭدايدىڭ شاڭىن قاعاتىن ءان مەن تاقپاقتى قازاق قوعامى ۇمىتقالى قاشان. سوۆەت وكىمەتى نە ىستەسە، سونى اينىتپاي قايتالاعان جۇڭگولىق كوممۋنيستەر دە كەزىندە حالقققا مىنا تومەندەگى جولداردى جاتقا ايتقىزىپ ىعىر ەتىپ ەدى. سول ءداستۇر بۇگىنگى قحر دا قايتا جولعا قويىلا باستاپتى. الدىمەن، توڭكەرىستىك اسكەرلەرگە ارنالعان «ءۇش ۇلكەن ءتارتىپ» پەن «سەگىز ساقتىقتى» وقىپ الايىق:

توڭكەرىستىك اسكەرلەر ەستە ساقتايمىز،

«ءۇش ۇلكەن ءتارتىپ», «سەگىز ساقتىقتى»:

ءبىرىنشى، بارلىق ارەكەتتە قولباسشىلىققا باعىنامىز،

اياق الىستى ءبىر كەلكى تاستاپ، جەڭىسكە جەتەمىز!

ەكىنشى، بۇقارانىڭ ينە، ساباق ءجىبىن المايمىز،

بۇقارانىڭ قۇلشىنا قورعاۋىنا يە بولامىز!

ءۇشىنشى، بارلىق ولجانى قازىناعا تاپسىرامىز،

حالىقتىڭ اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتۋگە تىرىسامىز!

«ءۇش ۇلكەن تارتىپكە» بويسىنىپ،

«سەگىز ساقتىقتى» ۇمىتپايمىز:

ءبىرىنشى، سوزدە سىپايى بولامىز،

بۇقارانى قۇرمەتتەيمىز، داندايسىمايمىز!

ەكىنشى، ساۋدا-ساتتىقتا ءادىل بولامىز،

ءادىل الىپ، ءادىل بەرىپ، وزبىرلىق جاسامايمىز!

ءۇشىنشى، بىرەۋدەن قارىز الساق،

جوعالnپاي، ۋاعىندا قولما-قول قايتارامىز!

ءتورتىنشى، ەگەر دە ءبۇلدىرىپ قويساق،

باعاسىن كەمىتپەي تولەپ بەرەمىز!

بەسىنشى، ادام ۇرمايمىز، يناتتامايمىز،

بۇزاقىلىق ادەتتى باتىل جويامىز!

التىنشى, بۇقارانىڭ ەگىنىن قورعايمىز.

جورىقتا، سوعىستا اباي بولامىز!

جەتىنشى، ايەلدەرگە قىرىندامايمىز.

بۇزاقىلىق ادەتتى باتىل جويامىز!

سەگىزىنشى، تۇتقىنداردى جابىرلەمەيمىز، الباتى تىنتپەيمىز.

تارتىپكە سانالى بويسۇنامىز،

ءوزارا باقىلايمىز، قايشىلىق ەتپەيمىز!!!

***

قىتايدىڭ قىزىل اسكەرى ەلگە مازا، جۇرتقا تىنىشتىق بەرمەگەن سوڭ، قاراپايىم حالىققا جانى اشىعان ءبىر يمان جۇرەكتى ازامات وسى ولەڭدى جازىپ (نەمەسە جازدىرىپ), وعان جىگەرلى ءان شىعارىپ (نەمەسە شىعارتىپ), ونى قىزىل جاۋىنگەردەن باستاپ، اۋىلداعى قارا حالىققا دەيىن ايتقىزعانىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. قىتاي ۇلتى عانا ەمەس، سول ەلدە جاسايتىن 56 ۇلتتىڭ ءتىلى جاڭا شىققان بالاسىنان باستاپ، قارتايعان قارياسىنا دەيىن «ءۇش ۇلكەن ءتارتىپ» پەن «سەگىز ساقتىقتى» شىرقاعانىن كوزىمىز كوردى. وسى كۇندەرى قىتايدان اتا جۇرتقا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ 45-50 جاستان جوعارعىلارىنا قۇلاق قاعىس ەتسەڭ بولدى، الگى "حالىقتىق ءانۇراندى"  ەكى تىلدەگى ماتىنىمەن قۇيقىلجىتىپ شىرقاي جونەلەدى. اسىرەسە، ءۇرىمجى، بەيجىڭ سەكىلدى ۇلكەن قالالاردا وقىعان اعا-اپايلارىمىز، ءتىپتى،  جاقسى ايتادى. سەبەبى، ماۋ زىدۇڭ زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن بۇل ءان ول ەلدىڭ ازاماتتارىنا ۇزاق جىل بويى، كۇندىز-ءتۇنى ايتقىزىلدى. وبالى نە، تۇككە جارىماعان تەكسىز بەن كەدەيدىڭ ۇرپاعىنان قۇرالعان «قىزىل ارميا» جاۋىنگەرلەرىنىڭ سانا-سەزىمىنە «ءۇش ۇلكەن ءتارتىپ» پەن «سەگىز ساقتىقتىڭ» ازداپ ىقپال ەتكەنىن، «بۇقارانىڭ ينە، ساباق ءجىبىن المايتىن»، «بارلىق ولجانى قازىناعا تاپسىراتىن»، «ادام ۇرمايتىن، يناتتامايتىن»، «ايەلدەرگە قىرىندامايتىن» جاراسىمدى قوعام قالىپتاستىرۋعا كوپ-كورىم اسەرى بولعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.

ماۋ زىدۇڭ ءولىپ، ورنىنا باي بالاسى، شەتەلدە وقىعان دىڭ شاۋپيڭ بيلىككە كەلگەن سوڭ، ول ساياسي كۇرەستى بىردەن توقتاتىپ، بۇكىل ەلدى ەكونوميكانى دامىتۋعا بەت الدىردى. رۋحاني جاڭعىرۋدى باستادى. قوعامنان ەسكى-قۇسقى بۇزاقىلاردى الاستاۋ ءۇشىن، دىڭ اقساقال ءوزى باس بولىپ ءۇش دۇركىن مەملەكەت كولەمىندە 1981 جىلدان باستاپ «تور جايۋ» وپەراتسياسىن جۇرگىزدى. شارتى: تەز، اۋىر، اشىق سوتتاۋ! «ءۇش ۇلكەن ءتارتىپ» پەن «سەگىز ساقتىقتا» ايتىلعان ايۋاندىق ارەكەتتەرمەن اينالىساتىنداردىڭ قاراسى ءوشىپ، اينالاسى ەكى-ءۇش جىلدىڭ كولەمىندە بۇكىل قىتاي قوعامىندا مامىراجاي تىنىشتىق ورنادى دا قالدى. ارادا ون جىلدى وتكىزىپ جىبەرىپ، ءبىر ەكى-دۇركىن راقىمشىلىق جاسادى. جازاسى ۇزاق جىلدارعا كەسىلگەندەردىڭ ءبىر ءبولىمى تۇرمەدەن بوساپ، اۋىلعا ورالعاندا، ولارعا ەڭبەك ەتۋدەن، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسۋدان باسقا ەشتەڭە قالماعان  ەدى. ويتكەنى، بۇكىل حالىق نارىق ەكونوميكاسىنىڭ قىزىعىنا كىرىپ كەتكەن، باي-باقىتتى تۇرمىستىڭ قۇلاعى كورىنە باستاعان بولاتىن. ءسويتىپ، ماۋ زىدۇڭ زامانىنىڭ كەيىپ-كەسپىرىن، ونداعى قىتاي اسكەرىنىڭ بۇكىل بولىمىسىن ايپاراداي اشىپ كەلگەن «ءۇش ۇلكەن ءتارتىپ» پەن «سەگىز ساقتىق» وزدىگىنەن-اق جايىنا قالعان-دى. بىراق، سوڭعى ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە اتاڭا نالەت سول «ءۇش ۇلكەن ءتارتىپ» پەن «سەگىز ساقتىق» شىڭجاڭ ولكەسىندە قايتا ايتقىزىلا باستاپتى. وندا دا قىتايلارعا ەمەس، وزگە از ۇلت وكىلدەرىنە، ناقتىلاپ ايتساق، قازاقتارعا!

سوندا، دىڭ شاۋپيڭ رەفورماسىمەن جاڭعىرعان قىتاي ۇلتتىق ساناسى سي تسزينپين زامانىنا كەلگەندە قايتا باياعى ەسكى كەبىن كيگەنى مە؟! جوق الدە، وزگە ۇلت وكىلدەرىن قورلاۋ، مازاق ەتۋ مە بۇل؟!! قالاي بولعاندا كۇندە دە بۇنى جاقسىلىقتىڭ نىشانى دەي المايمىز.

ا. مۇقاباي

Abai.kz